Mədəniyyət - cəmiyyətin inkişaf faktoru kimi

Nizami Cəfərov: “Bu gün mədəniyyətin idarə olunması ilə bağlı bir çox yeni anlayışlar ortaya çıxıb”

Milli Məclisin 2009-cu il yaz sessiyasının ilk günləri ən ciddi qanunların qəbulu və geniş müzakirəsi ilə yadda qaldı. Nəhayət, uzun illər müzakirə mövzusu olan "Təhsil haqqında" qanun qəbul edildi. Həmçinin, sessiyanın gedişində bir sıra qanunlara əlavə və dəyişikliklər edildi. Cəmiyyətin müzakirəsində olan televiziya və radio, dini etiqad, qeyri-hökumət təşkilatları ilə bağlı qanunlar müzakirə edildi. Ölkədə gedən sosial-mədəni tərəqqi və ümumilikdə ictimai müzakirədə olan mədəniyyət məsələləri, müasir ədəbiyyatımız, orada baş verən proseslər və digər bu kimi məqamlarla bağlı Milli Məclisin Mədəniyyət Komitəsinin sədri Nizami Cəfərovla görüşüb bu barədə fikirlərini öyrəndik. Millət vəkili "Mədəniyyət haqqında" qanunun müzakirəsində əsas istiqamətlər, yaradıcı təşkilatların və yaradıcı şəxslərin vəziyyəti, televiziya, ədəbiyyat, şou-biznes, dil faktoru, kütləvi mədəniyyət kimi ümumi məqamlarla bağlı da maraqlı açıqlamalar verdi.

- Nizami müəllim, gəlin söhbətə elə rəhbərlik etdiyiniz komitə və onun fəaliyyətindən başlayaq. Ölkə qanunvericiliyindəki "Mədəniyyət haqqında" qanun təxminən10 il bundan əvvəl qəbul edilib. Parlamentin yaz sessiyasında qanunla bağlı yenidən müzakirələr aparılsa da, qəbulu reallaşmadı. Bütün bu qızğın müzakirələr məsələnin nəticəsini hansı məqama gətirə bildi?

- Əslində, parlamentin yaz sessiyası ərəfəsində Mədəniyyət Komitəsində heç bir qanunun qəbulu nəzərdə tutulmamışdı. Çünki hazırda biz Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi ilə birlikdə daha çox Mədəniyyət Konsepsiyası üzərində işləyirik. Ötən 10 il ərzində ölkədə mədəniyyət siyasəti ilə bağlı xeyli məsələlər ortaya çıxıb, mədəniyyət inkişaf edib, Azərbaycan mədəniyyətinin dünyaya inteqrasiyası, eləcə də dünya mədəniyyətinin Azərbaycanda təbliği kimi məsələlər geniş vüsət alıb. Ona görə də, yeni münasibətlər ortaya çıxıb. Bu məsələlərlə bağlı gələn sessiyada ya "Mədəniyyət haqqında" qanunda əsaslı düzəlişlər ediləcək, ya da yeni bir qanun müzakirəyə çıxacaq. Hətta belə bir fikir də var ki, mədəniyyətlə bağlı bir sıra qanunları ümumiləşdirib Mədəniyyət Məcəlləsi adlı geniş bir qanun hazırlayaq. Bunların üzərində iş gedir. Yaz sessiyasında əsasən komitə səviyyəsində işlədik. Ancaq gələn sessiyalarda, yəqin ki, biz bunu bütövlükdə Milli Məclisin müzakirəsinə təqdim edəcəyik. Bununla yanaşı, bir sıra qanunlara dəyişiklik və əlavələr istiqamətində də fəaliyyət davam etdirilir.

- Ümumiyyətlə, 10 il bundan əvvəl qəbul edilmiş qanunda bu boşluq özünü mədəniyyətin hansı sahəsində daha çox hiss etdirdi?

- Vurğuladığımız kimi, «Mədəniyyət haqqında» Azərbaycan Respublikasının Qanunu 10 ildən çoxdur ki, qəbul olunub. O zaman Azərbaycanın həm iqtisadi imkanları, həm ictimai-sosial həyatı elə idi ki, mədəniyyətin inkişafı üçün bu qədər qüvvə sərf etmək mümkün deyildi. Amma keçən dövr ərzində dövlətimiz inkişaf etdi, cəmiyyətimizin dünyaya inteqrasiyası gücləndi, çox böyük mədəniyyət hadisələri baş verdi. Misal üçün bizim bir sıra mədəniyyət sahələrimiz YUNESKO-nun dünyanın mənəvi-mədəni sərvətləri siyahısına daxil edildi, Qobustanda müəyyən işlər getdi, muğam və aşıq sənətinin inkişafı ilə bağlı ciddi layihələr gerçəkləşdirildi. Ümumilikdə ölkənin hüquqi-mədəni səviyyəsi yüksəldi, Azərbaycan yazıçılarına, incəsənət xadimlərinə qayğı daha da artırıldı. Beləcə, Azərbaycan mədəniyyətinin dünyaya inteqrasiyası ilə bağlı olaraq bizim qanunvericilikdə təsbit olunmalı xeyli məsələlər ortaya çıxdı. Bundan başqa, bizim Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi də fəaliyyəti istiqamətində xeyli böyük təcrübə əldə etdi, bu sahənin inkişafı istiqamətində yeniliklərə imza atdı.

- Deməli, bir sıra idarəçilik texnologiyalarından çox böyük fəallıq tələb olunur?

- Bəli. Azərbaycanda mədəniyyət və incəsənətin inkişafı üçün elə məqamlar var ki, onlar daha intensiv şəkildə hərəkətə gətirilməlidi. Bu məsələlərin böyük əksəriyyəti «Mədəniyyət haqqında» qanunda öz əksini tapacaq. Mədəniyyətlə əlaqəli bir sıra sahə qanunları qəbul olundu. Buna dövlət dili, kinematoqrafiyadan başlamış ta teatr sənətinin inkişafı ilə bağlı müddəaları aid etmək olar. Bu sahədə qanunvericiliyin maddi-texniki bazası genişləndirildi. Bunların hamısı artıq keyfiyyətcə yeni bir qanunun qəbul edilməsini zəruri edir. O bir mədəniyyət qanunu, mədəniyyət məcəlləsi şəklində də ola bilər. Yəni bütün hallarda əvvəlki qanunun təcrübəsi nəzərə alınacaq. Birinci mühüm şərt mədəni irsin mühafizəsi və təbliğidir. İkinci mühüm məsələ mədəniyyət siyasətimizdə yeni şəraitdə, müasir dövrün, xüsusilə bazar iqtisadiyyatının tələblərinə uyğun işləməkdir. Beləcə, bu qanunla bağlı müxtəlif məsələləri nəzərə almaq istəyirik ki, yeni dövrün tələblərinə uyğun, mükəmməl bir qanun və ya bir məcəllə ortaya qoyaq. Bunun üzərində iş gedir.

- Keçən sessiyada komitədə bir sıra məsələlər müzakirə edildi. Düzdü, həmin məsələlər ayrıca bir qanun şəklində ortaya çıxmadı. Amma yaradıcı şəxslər və yaradıcılıq təşkilatları ilə ələqadar bir qanun layihəsi hazırlandı. Burada yaradıcı təşkilatlardan Kinematoqrafçılar İttifaqı ilə Teatr Xadimləri İttifaqının maliyyələşmə istəyi nəzərə alınmadı.

- Doğrudur, yaradıcı şəxslər və yaradıcılıq təşkilatları ilə əlaqədar qanun birinci oxunuşdan keçdi. İkinci oxunuşa təqdim olundu və maliyyə ilə əlaqədar bir sira məsələlər ortaya çıxdı. Mən yenə fikirləşirəm ki, biz, əslində, bu layihədə bir çox məsələləri aydınlaşdırdıq. Xüsusilə, yaradıcı qurumlarla bağlı. Yazıçılar Birliyi, Bəstəkarlar İttifaqı, Rəssamlar İttifaqı faktiki olaraq maliyyələşdirilir. Dediyiniz kimi, bir sıra qurumlar da - Kinematoqrafçılar İttifaqı, Teatr Xadimləri İttifaqı da maliyyələşmə istəyindədir. Hər halda, bunlar qanunvericiliklə nizamlanmalıdır. Doğrudur, onların maliyyələşməsi icra orqanı səviyyəsində gedir. Bu məsələ bir xeyli müzakirə olunub. Niyə burda ortaya problemlər çıxdı? Bir iddia ondan ibarət oldu ki, yaradıcı qurumlar və şəxslər dövlət tərəfindən maliyyələşdirilməməlidir. Gəlin, unutmayaq ki, biz bazar iqtisadiyyatı şəraitində yaşayırıq və o qurumlar da özləri özlərini saxlamalıdılar. İkincisi, bu qurumlar qeyri-hökumət təşkilatı kimi nəzərdə tutuldu. Amma burda bu təcrübə var. Düşünürəm ki, bu ayrıca bir qanun şəklində qəbul olunmasa da, biz bunu mədəniyyət haqqında qanunda ümumiləşdirəcəyik.

Eləcə də uzun illərdir ki, şou-bizneslə bağlı xeyli müzakirələr gedir və bu müzakirələri də boş-boşuna aparmırıq. Bu müzakirələr cəmiyyətə də bir xeyli təsir etdi. Cəmiyyətin özündə də belə müzakirələr getdi. Biz bu məsələləri də gələcəkdə «Mədəniyyət haqqında» qanunda ehtiva edə bilərik. Hər halda, bu müddət ərzində biz bir sıra qanunlara dəyişikliklər etdik. Xüsusilə, mədəniyyət abidələrimizlə, KİV-də reklamın verilməsi ilə bağlı bir sıra qanunlara düzəlişlər edildi.

- Son aylar soyadların dəyişdirilməsi ilə bağlı məsələ də yenidən gündəmə gətirildi və bununla bağlı uzun-uzadı müzakirələr getdi. Bu sahədə vəziyyət nə yerdədir?

- Soyadlarla bağlı biz ayrıca bir qanun üzərində işləyirdik, belə bir qanun hazırlanırdı. Bu olduqca mürəkkəb bir məsələdir. Biz bu müzakirəni daha geniş miqyasda, yəni dünya azərbaycanlılarının özünəməxsus bir soyad formasının olması istiqamətində düşünürdük. Bu baxımdan da xeyli müzakirələr getdi. Amma Prezident Administrasiyasının məsləhəti ilə Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasında adlar və soyadlar üzrə xüsusi bir komissiya yaradıldı. Həmin komissiya təxminən yarım ilə qədər bu məsələ üzərində işlədi. Bu sahədə Milli Elmlər Akademiyasının, eləcə də universitetlərimizin görkəmli alimləri çox ciddi təhlillər apardılar. Ad və soyad bankları yaradıldı. Bunun üçün müxtəlif sahələrdən - bizim ənənəvi adlarımızdan istifadə olundu, ədəbiyyatımızdan, tarixi abidələrimizdən adlar toplanıldı. Coğrafi, tarixi, etnoqrafik adlarımızla bağlı böyük siyahı hazırlandı. Bu, imkan yaradacaq ki, qeydiyyat orqanları uşaqlarımıza daha mənalı adlar qoysun. Eyni zamanda burada əsas məsələ soyad formalarının müəyyənləşdirilməsidir. Hələlik komissiya 4 variant təklif edir. Bunlardan birincisi “oğlu” (Məmməd Həsənoğlu), ikincisi şəkilçisiz formadır (Məmməd Həsən), üçüncüsü “lı, li, lu, lü” şəkilçisidir (Məmməd Həsənli). Dordüncüsü isə bir növ eksperimental formadır və iki variantdadır. Birincisi “soy” (Məmməd Həsənsoy), ikincisi “gil” (Məmməd Həsəngil) şəkilçisiylədir. Komissiyanın bir əsas işi də o oldu ki, indiyəcən olan soyadlarımızın işlənmə dairəsi tərtib edildi. Belə məlum oldu ki, bu gün Azərbaycanda işlənən soyadların təxminən 80%-i hələ də “ov-yev”dir. 10%-ə qədəri “lı”, bir o qədəri də “zadə” ilədir. Xüsusi komissiyanın təqdim etdiyi konsepsiyada “zadə”nin işlədilməsi qəbul olunmur. Səbəb odur ki, “zadə” fars mənşəli bir şəkilçidir. Amma, məncə, bu “lı” qədər faiz təşkil edirsə, onda bu məsələ ətrafında düşünmək lazımdır. Üstəgəl Cənubi Azərbaycandakı soydaşlarımızın əksəriyyəti bu sonluğu daşıyır. Onlar da dünya azərbaycanlılarının əksəriyyətini təşkil edirlər. Bunu da nəzərə almaq lazımdır. Bu konsepsiya nə şəkildə ümumi bir sənədə çevriləcək, onun da müxtəlif formaları var. Ya Azərbaycan Prezidentinin sərəncamı ilə, ya da Milli Məclisdə müvafiq qanunlara dəyişiklər şəklində həyata keçiriləcəkdir. Ola da bilər ki, adlar və soyadlar haqqında ayrıca bir qanun qəbul olunsun. Bu qanun Azərbaycanda yaşayan başqa millətlərə, yəni özünün xüsusi soyadı olan millətlərə aid edilməyəcək. Eləcə də bu qanun və ya sərəncam qəbul olunduqdan sonra doğulan uşaqların bu soyadları daşımaları vacib olacaq. Amma əvvəlki nəsil istəsə, bu soyad formalarını qəbul edə bilər. Bunun üçün də bir asanlaşdırıcı forma tətbiq olunacaq.

- Televiziyaların problemləri nəinki mətbuatda, hətta rəsmi dairələrdə də gündəmə gəlib. Belə bir vəziyyətdə televiziya və radio rəhbərləri ilə görüş nə zaman mümkün olacaq?

- Yəqin ki, həmin görüşü gələn sessiyada keçirməyə nail olacağıq. Bizim bir sıra planlarımız var ki, onların içərisində televiziya məsələsi birincidir. Televiziya və radio rəhbərləri ilə televiziya və radiolarımızın mədəniyyət, incəsənət, ümumilikdə proqram siyasəti ilə bağlı geniş müzakirələr aparmaq istəyirik. Burada əsas məqsəd odur ki, həm mövcud qanunlar müzakirə edilsin, həm də bizim televiziya və radiolarımızın mədəniyyət, incəsənət verilişlərinin səviyyəsini yüksəltmək üçün daha nələr edə biləcəyimiz aydınlaşsın. Eyni zamanda, belə bir müzakirələri yaradıcı təşkilatlarla da planlaşdırırıq.

- Aktiv formada müzakirə olunan televiziya məsələsinə hətta Prezident Administrasiyasının rəhbəri, akademik Ramiz Mehdiyev öz məqaləsində münasibət bildirdi. Siz, bütün bu proseslərdən sonra televiziyalarda nə kimi dəyişikliklər hiss etdiniz?

- Bu məqalədən elə də çox vaxt keçmədiyindən düşünürəm ki, hələ elə bir böyük dəyişikliklər gözləmək tezdir. Amma bununla yanaşı, televiziyalarımız, radiolarımız xeyli dərəcədə silkələnib. Müəyyən müzakirələr getdi, hətta bəzi telekanallarda xüsusi şuralar yaradıldı ki, onlar məsləhət-məşvərətlə məşğul olsunlar. Bir sıra verilişlərin xarakteri dəyişildi, dövlət televiziyasında bir xeyli irəliləyiş oldu. Aparılan müzakirələr hələ bundan sonra öz nəticələrini verəcək.

- Amma bu dəyişikliklərin əksəriyyətində qeyri-peşəkarlıq da hiss olundu...

- Bunun üçün də bir sıra vacib məsələlər var. İlk olaraq televiziyaların maddi-texniki bazasının yüksəldilməsi, genişləndirilməsi üçün yollar axtarılmalıdır. Başqa bir məsələ həqiqətən peşəkarlıqla bağlıdır. Peşəkar rejissorlar, ssenaristlər, operatorlar, aparıcılar yetişdirmədən heç nə mümkün deyil. Yəni burada məsələ təkcə maddiyyat və ideoloji işlə bağlı deyil. Azərbaycanda televiziya akademiyasının yaradılması yönündə hazırlıqlar gedir və yəqin ki, yaxın zamanlarda yaradılacaq. Düşünürəm ki, bu tezlikdə böyük bir inqilabın baş verməsini gözləmək də gülüncdür. Yaradıcılıq elə bir prosesdir ki, buna mütləq zaman lazımdır. Amma qoyulan tələblər, təbii ki, yerinə yetirilməlidir.

- Nizami müəllim, Azərbaycan ədəbiyyatının hazırkı durumunu necə şərh edərdiniz?

- Həqiqətən də, bu gün Azərbaycanda hadisəyə çevrilə biləcək əsərlər yaranmır, yaxud da az yaranır. Doğrudur, bizim yazıçılarımız Ramiz Mehdiyevin məqaləsinə qarşı bir etiraz da elədilər. Amma etiraz etmək yox, müəyyən nəticələr çıxarmaq lazımdır. Düzdü, qarşı tərəf də müəyyən təkliflər irəli sürdü. Elm xadimləri elmə daha çox maliyyə ayrılmasını təklif etdilər. Ədəbiyyat adamları tamam ayrı bir iddiada bulundular. Bunlar hamısı olacaq və iddialara da təbii baxıram. Amma Ramiz Mehdiyevin məqaləsinin əsas ideyası bundan ibarət idi ki, bizim yaradıcılıqla bağlı problemlərimiz var və onlar həll olunmalıdir.

- Siz müsahibələrinizin birində ədəbiyyatda Kefli İsgəndərlərin Şeyx Nəsrullaha qarşı mübarizəsi bərpa olunmalıdır demisiniz. Bununla nəyi nəzərdə tuturdunuz?

- Fikir səslənən zaman cəmiyyətdə müəyyən əlamətlər ortaya çıxmışdı, inkişafa mane olan müəyyən modellər, xüsusiyyətlər, ideyalar əmələ gəlmişdi. Onlara qarşı həmişə etiraz olmalıdı. O etiraz ağıllı, yəni təmkinli mövqedən də ola bilər, Kefli İsgəndər mövqeyindən də. Bu, ədəbiyyatın xarakteridir. Ədəbiyyat elm deyil ki, onu müəyyən modellərlə nizamlayasan. Ədəbiyyat etirazını qurban verməklə də bildirə bilər. Daha emosional, yeri gəldikdə aqressiv. Ədəbiyyatın təbiəti bu cürdür. Ədəbiyyat adətən təmkinlə yox, həyəcanla danışır. Ən müxtəlif mövqelərdən, hətta qəbul olunmayan mövqelərdən qəbul olunmayan digər bir mövqeyə qarşı mübarizə aparmaq da mümkündür ədəbiyyatda.

- Ədəbiyyatımız hazırda siz deyən laddadır? Necə düşünürsünüz, bu kontekstdə ədəbiyyatımızda ölülər çoxdur?

- Bizim Yazıçılar Birliyinin 1500-dən çox üzvü var. Eyni zamanda bu birliyin üzvü olmayan çoxlu sayda yazarlar var. Düzdü onların elələri var ki, Yazıçılar Birliyinin üzvlərindən daha fəal və istedadlıdılar. Yəni bu da mümkün olan bir şeydir. Yazıçının özünəməxsusluğu olmalıdır. Yazıçı deyəndə həm şairi, həm nasiri, həm də dramaturqu nəzərdə tuturam. Hamı bir-birinə oxşayırsa, onda ədəbiyyat yoxdur. Burda mütləq fərdi istedad ortaya çıxmalıdır. Bu da xüsusi tədbirlə olmur, bunun üçün xüsusi istedad lazımdır. İstedad özü öz səviyyəsini yaradır.

- Bu gün cəmiyyət şouya daha meyillidir. Şou-biznesin maddi imkanları cəmiyyəti zəbt etməkdədir. Açıq-aşkar ədəbiyyatın maddi imkanları buna uduzur. Bu meyil müvəqqətidir, yoxsa...

- Təbii ki, bu gün cəmiyyət şouya daha meyillidir. Bu, bütün dünyada belədir. Bir vaxtlar dünyanın klassik dövrü var idi. Sonra başqa dövrlər olub. Bir vaxtlar böyük, aristokratik sənətlə məşğul olmaq, ondan zövq almaq dövrü olub. Bir də görürsən elə bir dövr gəlir ki, inqilabi sənətlər meydan alır. Amma müəyyən dövr də gəlir, bu gün dünyanın sürətli inteqrasiyası üçün həqiqətən belə yüngül sənətə meyillilk artır. Bu heçnədən asılı deyil. İnsanlar dincəlmək, pul qazanmaq və sadəcə gününü xoş keçirmək istəyir. Elə bil adamlar ağıllı olmaqdan yorulub. Bax, bu əhval-ruhiyyə bütün dünyada var. Bu, bir tendensiyadır, hərəkatdır, bir mövcudluq formasıdır.

- Mədəniyyətdən danışdıq, dil də mədəniyyət faktorudur. Bugünkü Azərbaycan dili və ona münasibətimiz uzun müddət bu və ya digər şəkildə müzakirə olunurdu. Necə düşünürsüz, bizim - xalq olaraq - dilimizə münasibətimiz dilimizi normal yaşatmağa kifayət edəcəkmi? Mən fizioloji yaşamı nəzərdə tutmuram...

- Bu da maraqlı məsələdir. Bizim dilimizin rus dilinin təzyiqindən xilas olması üçün birinci şərt bizim məişətimiz, yəni ailələrimiz olubsa, o müqaviməti göstərən ikinci böyük şərtimiz olub ədəbiyyat. Yəni qazaxlar və qırğızlarla müqayisə edəndə bizdə rusdilli yazıçılar o qədər çox olmayıb. Qazaxlar və qırğızların ən böyük və məşhur yazıçıları rusdilli olub. Amma bizim XX əsr yazarlarımızın əksəriyyəti öz dilimizdə yazıb. Azərbaycan dili son zamanlar elmi dil kimi də inkişaf edir. Amma elmin dili həmişə beynəlmiləldir. Xüsusilə də texniki elmlərin. Bu gün ordumuzun dili Azərbaycan dilidir. Ordu hökmlü, iddialı əmrlərdən ibarətdir. Dilin özünə bir enerji gətirir bu. Dövlət müəssisələrimiz rus dilindən qurtulub. Bu, artıq Azərbaycan dilinin inkişafı deməkdir. Bu proses də 20 ilə yaxındır gedir. Yəni gələcəkdə heç bir qorxu yoxdur. Azərbaycan dilinin çox böyük potensialı var. Bir potensialımız da ondan ibarətdir ki, dünya azərbaycanlılarının birliyi yaranıb. Belə bir vəziyyətdə dilimizin inkişafı üçün daha çox insandan sosial enerji gəlir. Bir var bir dildə 10 milyon insan danışsın, bir də var 50 milyon insan. 50 milyon insanın dil enerjisi onun təfəkkür enerjisinin davamıdır. Hətta tənqid etdiyimiz şou da dilimizə rənglilik gətirir. Baş verən bütün hadisələr dilə öz müsbət təsirini göstərir.

Söhbətləşdi: Həmidə NİZAMİQIZI

Mədəniyyət.- 2010.- 19 fevral.- S. 4-5.