Mən və özüm

İlham Rəhimli

Söhbət-esse

Söhbətləşənlər:

Mən. 1971-ci ildən keçib 2011-ci ilin astanasına çatan İlham Rəhimli

Özüm. Bugünkü İlham Rəhimli

(Əvvəli ötən sayımızda)

Özüm: - Əvvəlcə elə bilirdim ki, Bakıda bir teatr var, hamı orda işləyir. Kinodan bəzi aktyorları tanıyırdım axı. Yavaş-yavaş Bakının teatr mühitinə alışdım.

Mən: - Yaradıcılığa nə vaxtdan başlamısan?

Özüm: - Mətbuatda ilk yazım 1969-cu ildə çıxıb. «Azərbaycan gəncləri» qəzetində. İnformasiya xarakterli kiçik yazı idi. Ancaq müntəzəm yaradıcılığa son kursdan - 1971-ci ilin payızından başlamışam.

Mən: - Necə oldu ki, mətbuatla sıx əlaqə yarada bildin?

Özüm: - Sentyabrda bizim kursun tələbələrini təcrübə keçmək üçün qəzet və jurnallara göndərdilər. Bölgüdə mən olmamışdım və kimin harda tanışı vardısa, özünü oraya yazdırdı. Səhərisi gün öyrəndim ki, mənim adımı «Kommunist» qəzetinə yazıblar. Qəzetin adının vahiməsi məni basdı. Təcrübə yerimi dəyişmək istədim, dedilər mümkün deyil. Üç gün ora getmədim, çəkindim. İnstitutda dedilər ki, təcrübə yerindən arayış gətirməsən diplom verilməyəcək. Beləcə, getdim «Kommunist» qəzetinə. Baş redaktor Ağababa Rzayev, redaktor müavini Adil Cavadlı, məsul katib Alp Ağamirov və şöbə müdiri Əfqan Əsgərov, belə deyim də, əlimdən tutub mənə jurnalistliyi öyrətdilər. Qısa müddətdə beş-altı yazım çıxdı. Beləcə, Ağababa Rzayevin qayğıkeşliyi ilə qəzetə işə götürüldüm. 19 il sərasər həmin qəzetdə ədəbi işçi, böyük müxbir, şöbə müdiri, «Azərbaycan» qəzetində baş redaktor işlədim.

Mən: - Qəzet sənə nə verdi?

Özüm: - Çevik düşünməyi, hər hansı materialı operativ hazırlamağı və ən əsası redaktə səriştəsi, öz yazdıqlarımı pozmaq qətiyyəti öyrətdi, tənqidçi cəsarətini formalaşdırdı.

Mən: - Paralel olaraq teatrşünaslıqla məşğul olmaq çətin deyildi ki?

Özüm: - «Ədəbiyyat və incəsənət» şöbəsində işləmişəm və onun da bir qolu teatr sənətinin təbliği ilə bağlı idi. Namizədlik dissertasiyamı da elə qəzetdə işləyə-işləyə müdafiə etmişəm. Həm də 1975-ci ildən müntəzəm şəkildə bugünkü Mədəniyyət və İncəsənət Universitetində dərs deyirəm.

Mən: - Fasiləsiz yaradıcılıqla məşğul olduğun 40 ildən razısanmı?

Özüm: - O qədər də yox.

Mən: - Sevmədiyin, yaradıcılığına rəğbətin olmayan aktyor və ya aktrisadan məqalə, yaxud portret-oçerk yazmısanmı?

Özüm: - Əlbəttə. Lap kitab da yazmışam.

Mən: - İndi onun əzabını çəkirsənmi? Yaxud peşmansanmı?

Özüm: - Əzabını çəkmirəm. Çünki yazdıqlarım həqiqətə söykənir. Peşmanam ki, niyə həmin adamlardan yazmışam.

Mən: - Peşmançılığının kökündə nə durur?

Özüm: - Tərif yazdığım bir sənətkarla sonradan insan kimi ünsiyyətdə olanda onun adamlıqdan uzaqlığını görmüşəm. Onda yazdıqlarıma görə özümü qınamışam... lap söymüşəm də...

Mən: - Həmin monoqrafiyanın adını çəkə və yaxud kimdən bəhs etdiyini deyə bilərsən?

Özüm: - Diqqətli oxucu yaradıcılığımın ilkin dövrləri ilə sonrakı mərhələsini bir az diqqətlə müqayisə etsə, özü hər şeyi açıq-aydın görə bilər.

Mən: - Müsbət resenziya yazdığın bütün tamaşa və ya filmlərin bədiiliyindən razı qalmısan?

Özüm: - Əsasən hə.

Mən: - Heç sifarişlə yazmamısan?

Özüm: - Qəzetlərin sifarişi ilə yazmışam. Vaxtilə resenziyaları redaksiyalar əvvəlcədən teatrşünaslara və ya teatr sənətində səriştəli filoloqlara sifariş verirdilər.

Mən: - O sifarişdən demirəm... Yəni «yuxarıların» sifarişi ilə. Yaxud da, ürəyincə olmayan tamaşanı tərifləmisənmi?

Özüm: - Olub... amma az. Lap baxmadığım film haqqında da yazmışam və hətta həmin resenziyaya görə mənə mükafat veriblər.

Mən: - Xatırlaya bilərsən?

Özüm: - Sovet dövlətinin başçısı Leonid Brejnevlə bağlı çoxseriyalı film vardı: «Çörək ətri». Mərkəzi Komitədən işlədiyim «Kommunist» qəzetinə göstəriş verdilər ki, sabahkı nömrədə film barədə resenziya çap olunsun. Redaktor mənə tapşırıq verdi. Elə təkcə filmə baxmaq 6-7 saat vaxt aparardı. Odur ki, «Kino yenilikləri» jurnalından annotasiyanı götürdüm və böyük bir resenziya yazdım.

Mən: - Heç olmasa sonralar həmin filmə baxdın?

Özüm: - Yox, baxmadım. Pul mükafatını ləzzətlə xərclədim. Hələ mənə xarici ölkəyə pulsuz turist putyovkası da verdilər.

Mən: - Bu hərəkətindən xəcalət çəkirsən?

Özüm: - Heç bilmirəm nə deyim... Əşi, partiya bizim yanımızda o qədər xəcalətlidir ki, bir dəfə də mənim onu aldatmağımnan dünya dağılmazdı ha...

Mən: - Məqalələrində səmimi olmadığın məqamlar varmı?

Özüm: - Var.

Mən: - Belə çıxır ki, hansısa tamaşanı layiq olmayan səviyyədə tərifləmisən, hə?

Özüm: - Olub...

Mən: - Nə üçün? Nəyə görə?

Özüm: - Yaxın olduğum, istedadına rəğbət bəslədiyim rejissor və ya aktyor dostumu tənqidlərdən qorumaq üçün.

Mən: - Dostbazlıq etmisən?

Özüm: - Yox! Dedim axı, onların istedadlarına güvənmişəm.

Mən: - İstedad deyəndə nəyi nəzərdə tutursan?

Özüm: - Fransız ədibi, Nobel mükafatı laureatı Anatol Frans deyir ki, istedad (talant) pul kimidir: ya var, ya yoxdur. Hər hansı istedad xarakter olanda əsl sənət möcüzəsi baş verir.

Mən: - Deməli, peşəkarlar hamısı istedadlıdır...

Özüm: - Qətiyyən! Talantsız peşəkar da, peşəkarlığa yiyələnməmiş (və yaxud yiyələnmək istəməyən) istedad da sənətin sütunlarını laxladır. Burada üç vacib şərtə diqqət yetirilməlidir:

istedad və peşəkarlığın vəhdəti mütləq psixoloji vəziyyətə meydan açır;

istedad yaratmağa səfərbər olmursa, gec-tez əfəllik kimi gözə çarpır;

istedad daim çağdaşlıq səciyyələri daşımayanda öz dəyərini itirir.

Mən: - Həyatda istedad ləyaqətə və yaxud ləyaqət istedada mane ola bilərmi?

Özüm: - Ola bilər ki, hansısa fövqəladə istedad sahibi öz ləyaqətini itirsin... Fövqəladə istedadı olmayan milyonlarla insan var. İnsanın şəxsi ləyaqəti bəlkə də yeganə sərvətdir ki, heç kəs onu sahibinin əlindən zorla ala bilməz. Ləyaqətli şəxs öz istedadı ilə həmişə nəzakətlə, munisliklə davranır. Onda şəxsiyyətin özü-özünü dərki asanlaşır. Sənətkarın şəxsiyyət ləyaqəti və qüruru pak olmalıdır. Qürur ləyaqətsizlərə qonaq olmur.

Mən: - İstedadlı sənətkarın özünə inamının kökündə nə durur?

Özüm: - Səhnə istedadı qüdrətli olan, ləyaqətini ucu tutan sənətkar güclü mənəvi təsirə qadirdir.

Mən: - Aşqabad, İrəvan, Tiflis, Təbriz Azərbaycan teatrları barədə ayrı-ayrı monoqrafiyaların kitab halında çap olunub. Deməli, həmin şəhərlərin arxivlərində də işləmisən. Dil problemi ilə bağlı çətinliklə üzləşmirdin? Üzləşdinsə kömək edən oldumu?

Özüm: - Mən bu kitabları yazmağa başlayanda artıq İrəvana getmək qeyri-mümkün idi. Təbrizə, Tiflisə və Aşqabada isə getməyə maddi imkanım olmadı. Təbrizdən danışanda dodağı on yerdən çatlayan neçə imkanlı millət «qəhrəmanına» müraciət etdim... amma «hə» deyən olmadı...

Mən: - Bəs faktları necə topladın?

Özüm: - Əsasən Bakıda Salman Mümtaz adına Azərbaycan Dövlət Ədəbiyyat və İncəsənət Arxivində, Nizami adına ədəbiyyat və Cəfər Cabbarlı adına teatr muzeylərində işlədim. Bir də Mirzə Fətəli Axundzadə adına Dövlət Kitabxanasında dövrü mətbutla uğraşdım. Həmçinin dostlarımın köməyi ilə Tiflisdən bəzi materialların surətlərini əldə edə bildim.

Mən: - Tənqidçilərə «qeybətçi» də deyirlər...

Özüm: - Bənzətmədə müəyyən reallıq var... Ağıllı düşüncənin məhsulu olan tənqidi mahirlər həssaslıqla qəbul edirlər.

Mən: - Az eşitməmişik, hansısa aktyorun oyunu, rejissorun səhnə təfsiri barədə tənqid söyləyəndə deyirlər ki, hünərin var özün oyna, yaxud özün tamaşa hazırla.

Özüm: - Kimin fikri olduğu yadımda deyil, amma gözəl deyib: heç vaxt yumurtlamayan adam qayqanağın dadını toyuqdan yaxşı bilir... Məncə, geniş şərhə ehtiyac yoxdur...

Mən: - Teatr tamaşasının uğuru pyeslə bağlıdır, yoxsa yaradıcı heyətin axtarışları ilə?

Özüm: - Müdriklərdən biri deyib ki, pyes - üzüm, tamaşa - şərabdır. Teatr tamaşasının şərab kimi həzz, ləzzət, ruha nəşə verməsi üçün yaradıcı qrupun kollektiv bəhrəsi lazımdır. Pyesin fikir dərinliyinin əsas mahiyyəti, rejissorun düşüncə yığcamlığının zənginliyi, aktyorların duyğuların zərifliyini mənimsəyib həssaslıqla təcəssüm etdirmək bacarığı, tamaşaçıların teatr həqiqətini qavramaq üçün daxili hazırlıqları birləşərək sənət şərtiliklərini möhtəşəmliklə reallaşdırır. Belə olan təqdirdə tamaşaçı ən kəskin faciədəki hadisələrə də «facianə», «ahu-zarla» baxmaqdan uzaqlaşır, gördüklərini ciddi qavramağa, fəlsəfi məna çıxarmağa çalışır.

Mən: - Rejissorluq sənətinə can atan məşhur, yaxud az-çox tanınmış aktyorlara necə baxırsan?

Özüm: - Uzun illər ölkəmizdəki və ondan xaricdəki teatr proseslərini izləməkdən bu qənaətə gəlmişəm ki, rejissorluğa nadir hallarda daxilən zəngin və bu zənginliyi fəlsəfi-esteik təravətlə təcəssüm etdirən aktyorlar gəlirlər. Əksər hallarda (istisnalar azdır) aktyorluq şövqünü itirən, səhnə ehtirası öləziyən və şöhrətpərəstliyə aludə olan aktyorlar rejissorluğa can atırlar.

Mən: - Tamaşanın yaxşılığı üçün ilkin hansı meyarı götürürsən?

Özüm: - Təqdim olunan səhnə əsərinin heyrətləndirmək gücünü və bədii emosionallığını.

Mən: - Rejissorda hansı bədii keyfiyyətlərə üstünlük verirsən?

Özüm: - İlk növbədə fikir azadlığı, ideya aydınlığı və iradə əzmi olan rejissorlara rəğbət bəsləyirəm.

Mən: - Səhnə əsərinin dəqiq qiymətləndirilməsində tamaşaçının zövqünə üstünlük vermək olarmı?

Özüm: - Ağıllı və səriştəli tamaşaçının psixoloji-estetik qənaətləri səhnə əsərinin «qan təzyiqini» dəqiqliklə tənzimləyir. Teatr sözü yunan dilində «tamaşa» deməkdir. Deməli, tamaşanın dəyərverəni də tamaşaçı olmalıdır. İnsan təbiətin qafiyəsiz misralarıdır, onların toplum ahəngdarlığı üçün fərdi daxili zənginlikləri vacibdir.

Mən: - Onda teatrşünaslar nəyə lazımdır?

Özüm: - «Teatr tənqidçiləri» desən daha dəqiq olar. Çünki teatrşünaslıq elm kimi əsasən üç qola bölünür: teatr tarixini araşdıran tədqiqatçılar, nəzəriyyə ilə məşğul olanlar və teatrın cari problemləri ilə bağlı tənqidçilər.

Mən: - Sən deyən kimi olsun... Hər halda sualıma cavab almadım: teatr tənqidçisi teatra və tamaşaçılara lazımdırmı?

(Ardı var)

Mədəniyyət.- 2010.- 17 sentyabr.- S. 12.