Mən və özüm

İlham Rəhimli

Söhbət-esse

Söhbətləşənlər:

Mən. 1971-ci ildən keçib 2011-ci ilin astanasına çatan İlham Rəhimli

Özüm. Bugünkü İlham Rəhimli

(Əvvəli ötən sayımızda)

Özüm: - Kifayət qədər maraqlı və bacarıqlı, həvəsli və qətiyyətli tələbələrim olub. Onların bir qismi ilə hətta dərsdən əlavə, fərdi şəkildə məşğul olmuşam. Tələbələr mənim də yazdığım kitablardan və dərsliklərdən istifadə edirlər... Hətta mətbuatda, televiziyanın müəyyən verilişlərində fəxrlə deyilən «sənət müəllimim İlham Rəhimli olub» fikrini oxuyub-eşidirəm. Əlbəttə, bundan qürur duyuram və mənən rahatlanıram. Ancaq kiminsə adını çəkib «bu mənim yetirməmdir» deyə bilmərəm.

Mən: - Kitablarından hansı sənə daha əzizdir?

Özüm: - Yazdıqlarımı kənar oxucu kimi oxuya bilmirəm... Ona görə sualı cavablandırmaqda çətinlik çəkirəm.

Mən: - Qayıdaq nəzəriyyə söhbətimizə. Aktyorun təkəbbürü onun istedadına mane olurmu?

Özüm: - Səhnədə «uca görünmək» istəyən aktyor postament-dayaqların üstündən aşağı düşməyi xoşlamır. Lakin həmin dayağın üstünə qalxmaq onun sənət ucalığına dəlalət etmir.

Mən: - Çağdaş aktyor üçün hansı səs tembri vacibdir?

Özüm: - Bəlkə də teatr janr əlvanlığını digər incəsənət növlərindən daha çox xoşlayır. Buna görə də teatrda əlvanlıq və rəngarənglik üçün səslər mütləq müxtəlif olmalıdır: lirik, romantik və dramatik çalarlı, qəltanlı, şaqraq, cingiltili, məxməri, musiqili, cır, tipik, koloritli... Bir şərtlə: hamısının səhnə danışığı sırf peşəkarlıqdan şirələnməlidir. Aktyorun ağzından çıxan söz xəstəyə qaşıqla verilən horraya bənzəməməlidir, kəpənək kimi zərif qanadla səhnədən salona uçmalıdır.

Mən: - Belə çıxır ki, sözlərini doğru-dürüst və aydın diksiya ilə söyləyən aktyor tamaşaçı qəlbini oxşaya bilər.

Özüm: - Əzbərçiliklə iş bitmir. Mətni söyləyəndə daxili sözü «üşüyən» aktyor heç vaxt tamaşaçıya emosional təsir edə bilməz. Tarıma çəkilməmiş yaydan çıxan ox tuşlanmış nişangaha dəymədiyi kimi, qəlbin hərarətilə yoğrulmayan söz fikir hədəfinə çatmayacaq. Burundan uzağa keçməyən söz heç kəsə lazım deyil.

Mən: - Dünya elmi sübut edir ki, aktyorlar ömrü boyu həyatda insanlarla ünsiyyətlərində daha çox başqalarının sözlərindən istifadə edirlər. Belə çıxır ki, dramaturqun sözlərini olduğu kimi söyləyən, rejissorun mizanlarına itaətlə əməl edən aktyorlar böyük yaradıcılıq nailiyyətindən uzaqdırlar?

Özüm: - Müəllifin sözlərini ətə-qana dolduran, rejissorun mizanlarına vüsət verən məhz istedadlı aktyorlardır. Oynadığı obrazların sözlərini tutuquşu kimi əzbərləməklə kifayətlənən aktyor özü günbəgün sənətdə kif atır. Yaradıcı aktyor - emosiya üstəgəl təfəkkür, üstəgəl coşqunluq, üstəgəl idrak deməkdir.

Mən: - Belə çıxır ki, aktyor səhnədə özünü filosof kimi hiss etməlidir?

Özüm: - Əsla! Səhnə şahmat taxtasıdırsa, onda aktyor orada at gedişi ilə deyil, ilk növbədə piyada gedişinin son nəticəsi ilə qürrələnməlidir. Dəymiş tutu budaqlarının altına örtük tutub çırpırlar. Dəymiş fikri isə tumarlaya-tumarlaya söz haləsinə düzmək lazımdır.

Mən: - Sənin dediklərindən belə çıxır ki, tamaşada fikir öndə olmalıdır?..

Özüm: - Elə demirəm. Demək istəyirəm ki, tamaşanın ideyasında gizlənmiş fikir küləyin dalınca qaçan zavallı uşağa bənzəməməlidir. Məntiqə və teatr estetikasına əsaslanmalıdır. Qar qarın çiyninə qonanda yerə lopa-lopa düşür. Söz, rejissor təfsiri və aktyor oyunu üstəgəl bədii tərtibatın və musiqinin təssüratları üst-üstə qonaraq tamaşaçı salonuna lopa-lopa «yağmalıdır».

Mən: - Bu vərdişlərə yalnız canfəşanlıqla nail olmaq mümkündürmü?

Özüm: - Təkcə canfəşanlıq kifayət deyil. Səhnəni qaynayan istedad və savadla fəth etmək mümkündür. Nadan aktyorun cəhdləri nə qədər işgüzar görünsə də, onun boyuna biçilən uğursuzluq kəfənini yırtmaqda acizdir.

Mən: - Sən özün də şahidi olmusan ki, bəzən «nəyə» görəsə hansısa istedadsıza baş rol verirlər...

Özüm: - İstedadsız aktyorun qəhrəman rolunda çıxışı tay qaloşla kros qaçan idmançının aqibəti kim uğursuzluğa məhkumdur. Aktyorun istedadından doğan fəndgirlik yaradıcı emosiyalarla birləşəndə möhtəşəm sənət nümunəsi yaranır.

Mən: - İstedadsızlığı gur səslə pərdələmək mümkündürmü?

Özüm: - Aktyorun səhnədə hissiz-emosiyasız bağırması müdhiş səslənir. Şahlar dövrünün carçıları özləri qalmayıblar. Təəssüflər olsun ki, onların tükürpədici bağırtılarını vərdişə çevirən cılız aktyorlar onları səhnədə daha eybəcər tərzdə yamsılayırlar.

Mən: - Hər hansı teatr tamaşası tamaşaçıya mütləq emosional təsir etməlidir, yoxsa seyirçi gözlə aldığı həzzlə kifayətlənməlidir?

Özüm: - Tamaşaçının emosiya qılıncını qında qoyan tamaşa içində daş olan tabuta bənzəyir. İnsanda dadbilmə hissinin pozulması bəzi xəstəliklərin əlamətidir. Emosional duyğunun itməsi isə ruhun məhvindən xəbər verir.

Mən: - Aktyorların tamaşada etdikləri improvizələrə necə baxırsan?

Özüm: - Səhnə improvizasiyalarında qətiyyətsiz olan aktyor zərif qanadlarını alovda yandıraraq şamdandan kənara düşmüş hərəkətsiz pərvanəni xatırladır.

Mən: - Bir də görürsən aktyorlar improvizə adı altında özlərindən mətnə sözlər, hətta cümlələr də uydururlar.

Özüm: - İki sözlə ehtiva olunan fikrə iyirmi iki kəlmə ilə bənd vurmaq heç vaxt səmərəli alına bilməz. Meyvə ağacının calağı peyvənd, sözün «calağı» cır olar.

Mən: - Reallıqdan uzaq, fərziyələrə söykənən əsərləri tamaşaya hazırlamaq cəfəngiyyatla məşğul olmağa bənzəmir ki?

Özüm: - Fərziyyəni cəfəngiyyatla qarışdırmaq olmaz. Fərziyyədə ilğımlı romantika ruhu, cəfəngiyyatda isə məzar soyuqluğunun, dirilmək ümidsizliyinin dəhşəti var. Müəyyən estetik cazibədarlıqla təqdim olunan fərziyyə maraq doğura bilər.

Mən: - Öz yaradıcılığı, yaxud hansısa işi ilə qürrələnən aktyora və ya rejissora necə baxırsan?

Özüm: - Sənətkarın sənətdə qazandığı uğurdan məmnunluq duyması lovğalıqdan uzaqdır.

Mən: - Qüdrətli sənətkar olmaq üçün nə etmək lazımdır? Hansısa mərhələdən keçməyə lüzum varmı?

Özüm: - «Qüdrətli yaradıcı sənətkar» müxtəlif ölçülü hazır paltar deyil və dükan-bazarda satılmır. Rejissor və ya aktyor onu özünün əməl və hərəkətlərilə, yaradıcılıq axtarışlarının bəhrəli nəticələri ilə biçib-tikir.

Mən: - Bir də görürsən çox primitiv pyesin primitiv tamaşasında primitiv aktyor ifasına alqış səslənir...

Özüm: - Bəzən sərək, dingiş adamın özünün cəfəng-cəfəng çərənləməsini kəsməsi üçün abırlı adamlar çəpik çalırlar...

Mən: - Səhnəyə çıxan aktyor bütün sözləri ilk növbədə tamaşaçı salonuna yönəltməyi bacarmalıdır?

Özüm: - Aktyor səhnəni «görməyəndə» tamaşaçı salonunu da görmür. O, ilk növbədə səhnəni, səhnədki hadisəni, hadisədə iştirak edən yöndaşlarının hərəkətlərini, onların psixoloji dəyişmələrini görə bilmək, onları həssaslıqla duymaq vərdişlərinə yiyələnməlidir. Belə bir ibarə var ki, dram danışan hekayədir. Deməli, aktyor həmin hekayəni həm danışmalı, həm də ifadəli hərəkətlər toplusu ilə göstərməlidir.

Mən: - Dediyin ifadəli hərəkət toplusu dinamika ilə paralel verilməlidir?

Özüm: - Hər bir tamaşanın rejissor konsepsiyasına uyğun olaraq öz sürət-ritmi müəyyənləşməlidir. Bütün personajların səhnə davranışlarının ölçüləri ilk növbədə tamaşanın sürət-ritm ahənginə əsaslanmalıdır. Aktyor heç vaxt unutmamalıdır ki, səhnədə söylənilən söz hansısa fikrin tətiyidir. Fikirdə ləngiyən aktyor topal təsiri bağışlayır. Günəbaxan Günəşin nurunu ləçəkləri ilə içir. Tamaşaçı isə səhnə əsərinin fikir nurunun şehini aktyorların ifadəli oyunlarından çəkir.

Mən: - Tamaşanın emosional-idraki qavranılması üçün tamaşaçının səhnə sənətinə məhəbbəti kifayətdirmi?

Özüm: - Kiprik yuxu üçün, yuxu isə yuxusuzluq üçün necə darıxırsa, tamaşaçı aktyor, aktyor da tamaşaçı üçün elə həyəcanla darıxıb görüşməlidirlər. Həzin, kövrək, qəmli musiqi sazın telindən, tarın pərdəsindən, neyin dodağından «çarmıxa» çəkilir. Səhnədə bu işi aktyor görür.

Mən: - Tamaşada musiqi aktyor oyununa mane ola bilərmi?

Özüm: - İstər zəif, istərsə də güclü musiqi yerində səslənməyəndə aktyor ifasının ümumi partiturasına uyuşmur, emosional təəssürata xələl gətirir. Başqa bir məsələ də var, musiqini eşitmək, hələ onu duymaq demək deyil. Aktyor musiqinin «dediklərini» hərəkət plastikasında emosional-psixoloji tərzdə canlandırmalıdır.

Mən: - Səhnə əsəri nə qədər möhtəşəm olsa da, həyat həqiqətinin özü deyil, sadəcə onun təcəssümüdür. Bunu etiraf etməliyik...

Özüm: - Düzdür, etiraf etməliyik. Ancaq unutmayaq ki, bir damla dupduru şehə bir dünya sığışdığı kimi, səhnəyə də bütün bəşəriyyəti titrədən duyğular, həqiqətlər, arzular... yerləşir.

Mən: - «Teatr vətənpərvərlik ideyalarını təbliğ etməlidir» fikri bəzən yerli-yersiz o qədər işlənilir ki, lap ikrah doğurur.

Özüm: - Vətənin böyüyü-kiçiyi yoxdur, çünki təkdir. Teatr vətən qüdsiyyətini, vətən munisliyini söz deyimində yox, sənət möhtəşəmliyi anlamında həmişə uca tutmalıdır.

Mən: - Belə çıxır ki, səhnə çoxlu ideyalalarla yüklənməlidir ki, fəlsəfi görünsün...

Özüm: - Xeyr! Həddən artıq gurultulu, ancaq pafoslu sözlərə, zahiri hay-küy doğuran fikirlərə əsaslanan tamaşa boşboğazlıqdan uzağa gedə bilməz. Boşboğazlıq isə heç vaxt fəlsəfi, düşündürücü, emosional təsirli olmur.

Mən: - Səhnədə fikri aydın verə bilən hər rejissor istedadlı sayılır?

Özüm: - Aydın fikirlər heç vaxt ekiz doğulmurlar. Onlar yalnız istedadların təfəkküründən süzülə bilər. Meh saçı oxşayır, külək saçı dağıdır, tufan ovqatı təlx edir, qasırğa insanın iç duyğularının nizamını pozur... Teatrda isə hər şey əksinə də ola bilər. Bunu da yalnız istedadlar bacarırlar.

Mədəniyyət.- 2010.- 24 sentyabr.- S. 12.