«Əli və Nino» ətrafında mübahisələr

“Azerbaijan İnternational” jurnalının xüsusi buraxılışı ölkəmizdə və xaricdə tədqiqatçı çevrələrdə geniş rezonans doğurub

Ədəbi aləmdə ajiotaj yaradan bir jurnalın xüsusi buraxılışı haqqında

Azərbaycan mədəniyyətini, tarixini Amerikada təbliğ edən “Azerbaijan İnternational” jurnalının ədəbi aləmdə geniş müzakirə və mübahisə mövzusu olan «Əli və Nino» romanına həsr etdiyi xüsusi buraxılışı nəinki ölkəmizdə, eləcə də xaricdə böyük ajiotaj doğurub. Qeyd edək ki, 1993-cü ildən ingilis dilində nəşr olunan “Azerbaijan İnternational” jurnalının baş redaktoru tanınmış amerikalı jurnalist Betti Bleyerdir.

Jurnalın sözügedən xüsusi buraxılışı ilə bağlı ayrı-ayrı alim və mütəxəssislər, tədqiqatçılar rəy və fikirlərini bildirirlər. Məsələn, tanınmış amerikalı politoloq, Avrasiyada etnik və dini məsələlərin öyrənilməsi üzrə mütəxəssis Pol Qobl da “Azerbaijan İnternational” jurnalının “Əli və Nino”ya həsr olunmuş xüsusi buraxılışına məqalə həsr edib. Məqaləni özünün internet bloqunda yerləşdirən alim onu qəzetimizə də göndərib. Yeri gəlmişkən, qeyd edək ki, Bakıda, Azərbaycan Diplomatiya Akademiyasında çalışan amerikalı mütəxəssis müntəzəm olaraq «Avrasiyaya pəncərə» adlı bloqunda müxtəlif mövzularda analitik yazılarla çıxış edir.

Pol Qobl «Əli və Nino» barədə məqaləsində bu romanı Azərbaycan xalqını xarakterizə edən mühüm əsər kimi qiymətləndirir: «Hər bir xalqın yaratdığı ədəbiyyatda elə nümunələr var ki, başqaları bu xalqın təbiətini dərhal tanıya bilir. Məsələn, Rusiyanın “Yevgeni Onegin”i (Puşkin), Fransanın «Qırmızı və qara»sı (Stendal) var. Azərbaycanda isə bunlara bənzər təsviri roman «Əli və Nino»dur. Bu əsər öz oxucularını çox maraqlı və mürəkkəb cığırlarla müşayiət edir, XX əsrin əvvəlində Azərbaycanın mürəkkəb tarixini əks etdirir».

Sonra Pol Qobl əsərin əsas mövzusu - azərbaycanlı gənc və gürcü qızı arasında olan sevgi hekayəsi, o dövrün tarixi şəraiti ilə bağlı qeydlərini yazır. Politoloq uzun illər mübahisə mövzusu olan «Əli və Nino» romanının müəllifi məsələsinə də toxunur və bildirir: «Bir neçə il əvvəl amerikalı jurnalist və yazıçı Tom Reys «Şərqşünas» (“Orientalist”) adlı kitabını çap edəndə hər şey dəyişdi. O vaxtadək belə bir fikir irəli sürülürdü ki, romanın müəllifi Lev (Leo) Nussimbaum (Nussenbaum) əsərlərində “Əsəd bəy” təxəllüsündən istifadə edirmiş. Reysin kitabı Qərb mütəxəssislərinin, həmçinin Azərbaycan tədqiqatçılarının, oxucuların diqqətini özünə cəlb etdi. Çünki uzun müddət belə bir fikir formalaşmışdı ki, əsərin əsl müəllifi Stalin dövründə repressiya qurbanı olmuş yazıçı Yusif Vəzir Çəmənzəminlidir. Lakin Reysin iddialarına etiraz olaraq yaşlı nəsil alim və yazarlar, Çəmənzəminlinin qohumları da daxil olmaqla Azərbaycan ədəbi cəmiyyəti əsərin Çəmənzəminliyə məxsus olmasını müdafiə etdi.

Betti Bleyerin yorulmaq bilməyən axtarış və səylərinin nəticəsi olan “Azerbaijan İnternational”ın xüsusi buraxılışı göstərir ki, bu mövzuda mübahisələr hələ də uzanır. Xanım Bleyer bu nəticəyə gəlir ki, “Qurban Səid"in təxəllüsünün arxasında mürəkkəb şəxs dayanır ki, o Azərbaycan tarixini olduğundan çox mürəkkəb şəkildə təsvir edib. Əsas hekayə Çəmənzəminli tərəfindən yazılıb, lakin Nussimbaum-Əsəd bəy və ya kimsə başqası əsər oxucuya çatmazdan öncə ona bəzi əlavələr edib.

“Azerbaijan İnternational” jurnalındakı məqalələr və xatirə materialları göstərir ki, Çəmənzəminlinin malik olduğu yazı üslubu, ədəbi texnika və Bakıdakı şəxsi təcrübəsi, ailələlərarası etnik münasibətləri bilməsi ona belə bir roman yazmaq imkanı verib. Başqa tərəfdən Nussimbaum Bakını yeniyetmə vaxtında tərk edib və sonra böyük bacarıq ortaya qoyan kitablar yazıb, geniş oxucu kütləsini özünə cəlb edə bilib. Bu baxımdan jurnalın xüsusi buraxılışı çox maraqlıdır. Burada təkcə bir əsr öncə mövcud olmuş Bakı ilə bağlı deyil, azərbaycanlıların təbiəti, həyatı ilə bağlı çoxlu məlumatlar yer alıb».

“Azerbaijan İnternational” jurnalının xüsusi buraxılışı ilə bağlı ABŞ-ın Kaliforniya Universitetinin professoru Robert Corc (George) də öz fikirlərini yazıb: «Necə də heyrətamiz akademik tədqiqat işidir! Bu, geniş oxucu kütləsinin diqqətinə və tərifə layiqdir. Və oxunmalı, geniş tanıdılmalıdır».

Rəylər arasında Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Ədəbiyyat İnstitutunun direktor müavini, professor Məhərrəm Qasımlının da fikirləri yer alıb: “Azerbaijan İnternational” jurnalının «Əli və Nino» əsərinə həsr olunmuş xüsusi buraxılışı ensiklopedik dərinliyə malik fərqli, fundamental tədqiqatın nəticəsidir. Əsərin əsl müəllifinin kimliyi ilə bağlı çoxlu ədəbi və tarixi sənədlər tədqiq olunub və araşdırılıb. İki vacib və mübahisəli məsələ tədqiq olunub: Niyə Lev Nussimbaum əsərin müəllifi hesab olunmamalıdır? Və niyə Azərbaycan yazıçısı Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin əsərin müəllifi olmasına inanılmamalıdır. Faktiki olaraq Betti Bleyerin müstəqil şəkildə yerinə yetirdiyi iş tədqiqat müəssisələrinin işinə bərabərdir. İnanıram ki, bu tədqiqat işinin həqiqi dəyəri onilliklər keçəndən sonra başa düşüləcək. Və bu tədqiqat «Əli və Nino» üzrə ən vacib mənbə kimi tanınacaq. Azərbaycan alimləri adından mən Betti Bleyerin gördüyü və heç vaxt unudulmayacaq işə görə ona öz dərin təşəkkürümü çatdırıram».

Bakı Dövlət Universitetinin professoru, Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin “Seçilmiş əsərləri”nin tərtibçisi, Tofiq Hüseynoğlu buraxılışı sistemli tədqiqat adlandırır: «Burada “Əli və Nino” əsəri ilə bağlı bir çox suallara aydın cavablar inkaredilməz faktlara və etibarlı mənbələrə əsaslanır».

Mehparə

Mədəniyyət.- 2011.- 18 fevral.- S. 15.