Roman-adam: Ernest Hemenquey

O, dünya ədəbiyyatının həm də dahi canlı “detektividir”

Əgər Nobel təşkilatı da bu ədibin qəribəlikləri səviyyəsində çıxış edib, bioqrafik istedad nominasiyaları üzrə də mükafatlar təsis etmiş olsaydı, Allah bilir, Ernesti neçə dəfələrlə mükafatlandırmaq zərurəti ilə üzləşərdi...

“Ginnes”liklərdən yuxarı Ernestliklər

“Ginnesin rekordlar kitabı”ndakı birinciliklərin mahiyyətində mütləq bir cəhd, çalışma, özünügörk elementləri də var. Ernestə (ümumən Hemenqueylərə) məxsus qeyri-adiliklər isə büsbütün doğal, real rekordlardır.

Öncə, bütün varlığı, xarakteri ilə həm də davakar bir ömür müəllifi olmuş bu ədibin müharibə ilə bağlı rekordları barədə. Əvvəlcə onun oxucuları içərisindəki hədsiz sülhsevərlərə bir tərəfkeşlik edim; qəlbən qarışqanın da taleyinə məsul yazıçılıq hara, bəzən düşmənin körpəsini də öldürməyə məhkum döyüşçülük hara? Amma bu azmış kimi, o, əks-ədəbiyyat, kontr-literator işində də Nobellik dərəcəsinə nail olub. Döyüşlərin birində bu mülki cəmiyyət, əmin-amanlıq düşüncəli başın bədəni 227 yara alıb. Həkimlər, artıq, atəşsiz cəmiyyət cəbhəsinin ən yüksək çinli komandanı - qələm generalı kimi tanınmaqda olan bu qeyri-ordinar döyüşçünün canındakı saysız-hesabsız qəlpələrdən yalnız 27-ni çıxara biliblər. Niyə “qeyri-ordinar”? Çünki onun faşizmə qarşı döyüş taktikalarından, atgetməz yollarından nəinki ətrafdakılar, heç fələk də baş aça bilmirmiş. Məsələn, üzdən yanaşıldıqda belə də demək olar ki, Hemenquey II Dünya müharibəsini dənizdə keçirib. Amma bu kəmfürsət “balıqçı” öz yaxtasını radar, lokator, pulemyot və mərmilərlə dolduraraq, faşistlərin sualtı “balina”larını partlatmaqla məşğul imiş. Sonda intihar etməklə Tanrı qanununu da pozan bu “dəliqələmli” bütün ömrü uzunu müxtəlif janrlı nihilizmlərə yol verib ki, onlardan bir neçəsi elə müharibə “hoqqaları” ilə bağlıdır. Məsələn o, partizanlara qoşulmaqla “jurnalist müharibədə iştirak edə bilməz” yasağına qarşı çıxıb. Öz dəstəsiylə “Triumfal arka”nı faşistlərdən geri alarkən iki günlük qızğın döyüşdə bir dəfə də olsun baş-bədənini aşağı əyməyib, daim dik vuruşub.

Bəşərdə altruistlər - başqa bir ölkənin ordusunda başqa bir ölkəyə qarşı döyüşənlər az olmayıb. Lakin, az qala hər işində-əməlində Amerika kəşf etmək istəyən bu amerikalının altruizmi, bir Avropa ölkəsi uğrunda (Fransa) digər Avropa ölkəsinə (Almaniyaya) qarşı canı-dildən vuruşması, 62 illik ömründə 60-dan çox ölkədə iz qoyması Ernestlikdən başqa heç bir bəşər kateqoriyasına sığışmır.

Azad edilmiş Parisin küçələrində şərabdan keflənmiş əsgər və zabitlərin: “-Görəsən, döyüşdə gülərüz, burada isə qəzəbli bu adam kimdir?” “-Hər kimdirsə çox böyük adamdır!” kimi sorğu-sualları üzünün məmnunluq ifadəsi əvəzinə, sözünün kəsəri ilə kəsib: “Təkcə suallar yox, cavablar da köhnəlir”...

Hemenqueyin ikinci dərəcə ilə vurğuladığı (“cavablar da”!) doğrudan da köhnələ bilər (hər bir suala verilən cavab son, aksiom deyil), suallar isə (xüsusilə Hemenqueylərə dair suallar) heç zaman köhnəlməyəcək. Güman ki, bu qənaət heç kəsdə “niyə” - yəni növbəti bir sual doğurmaz. Nədən ki, bu sualın cavabları da Hemenqueylərlə birgə intihara məruz qalıb. Ernestin atası da, özü də, nəvəsi də müxtəlif illərdə - amma eyni günlərdə özlərinə qəsd ediblər. İndi, hünər deyirəm “niyə?” deyilməsin! Cavab isə - nə qədər desən. Və o cavabların heç biri nə ilk olacaq, nə son. Hamısı köhnələcək. Yeniləri veriləcək və onlar da yeni-yeni köhnələrə çevriləcək. Bu həmişətəzə suallardan birinə bircə dənə həmişəyeni cavab var ki, onu Ernest özü verib, amma bu da alayarımçıq : “Məncə atam intihara çox tələsmişdi. Amma, ola bilsin ki, dözmək mümkünsüz imiş. Atamı çox sevdiyimdən... bu barədə danışa bilmirəm...”

Ernest özü danışa bilməsə də, tədqiqatlar, xatiratlar bu və digər faktlar haqda çox şey deyir. Uşaq vaxtı fermaya - süd dalınca qaçarkən yıxılıb, boğazına çubuq batan Ernestə ağlamağı qadağan edən, “ağrıya dözə bilməyəndə fit çal” deyən o ata özü də, hərdən, bağlı otaqda (övladlarından “məxfi”) arvadının qara-qışqırıq dolu ahmıralarından bezərək bir-iki gün danışmaz, elə hey fit çalarmış. Xeyr, o ata fıştırıqçı deyilmiş. Əks-təqdirdə o, Ernestin Parisdə nəşr olunmuş ilk kitabını alanda alnı qırışmaz və geri göndərdiyi həmin kitaba belə bir məktub əlavə etməzdi: “Oğlum, mənə elə gəlirdi - öz tərbiyəmlə sənə başa sala bilmişəm ki, ədəbli insanlar öz zöhrəvi xəstəliklərini həkimin kabinetindən qıraqda müzakirə etmirlər...”

Həmin məktubdan sonra Ernest hətta ən ədəbli ədəbi uğurlarını belə atasıyla bölüşmür, anasını isə yalnız ölümündən sonra bağışlaya bilir...

Elə yaşayan belə yaratmalıydı!..

Hemenquey yaradıcılığı çoxgözlü ədəbi tərəziyə qoyulsa, məncə, onların ən göydəqalanı məhəbbət mövzusu olar. Niyə “sevgi” demədim? Çünki onun hər şeyə - gül qoxusundan tutmuş çiçək titrəyişinə , at qaçışından it baxışına, qoca salğarından dəniz dalğasına qədər - hər nəsnəyə çox özgür bir sevgisi olub. Bunlara bədii məhəbbət də demək olar və əlbəttə, təkrarsızlıq əyarı ilə. Fizioloji məhəbbətə gəldikdə isə... Onun məhəbbətinin bu “partiya”sında da bədii “kompliment”lər daha üstündür. Acıları da ki, şirinlərindən çox: “Hər hansı qadın həmişə bir qucaq problemdir”. Dilemmaya baxın ki, onu görən qadınların əksəriyyəti elə ilk baxışdan vurulur, bu tunc sifətli centlmendən ötrü ölür, lakin tunc sifətlə birgə sinəsində daş ürək də daşıyan bu kişi onları “diriltməyə” meyl etmirdi. Vurulduğu hallarda isə özünü evlənməyə borclu bilirdi. Bu təkrarsız, “serial” eşq ssenarisinin özülü hələ 19 yaşında ikən - I Dünya müharibəsi zamanı düşdüyü hərbi hospitalda - “veteran”lığında qoyulmuşdu. Bəli, o burada vurulduğu ilk sevgisi ilə evlənir və bu məhəbbət sonralar “Əlvida, silah!”ın əsas süjetinə çevrilir. Hemenqueyə vurğunluq “tərifçiliyindən” qaça bilməyən tənqidçilərdən belə bir qənaət də sızır ki, Ernestin ömrünün axırınadək evləndiyi dörd arvadın hamısı doğmasa da, hər biri onun qələminə bir şedevr doğuzdurub. Jurnalistikanı atıb yazıçılığa başladığı zamanlar ailə büdcəsinə qənaət üçün arvadına dəfələrlə “Şam yeməyinə dəvət almışam” deyərək bir neçə saat parkda gəzişib evə qayıtmasından xəbər tutan şayiəpərdaz oxucuları isə “bax o, kitablarında bizə də beləcə kələk gəlir” - deyə ədəbi mübahisə və müzakirə açırdılar. “Qara camaat”ın bu kimi rəyləri məqsədli tənqidçilərin “ağ eləmələrinə” rəvac verir və onlar böyük yazıçının “Çayın arxasındakı kölgəlikdə” adlı növbəti romanının mitilini atırlar. O günlərə qədər müharibənin, silahın, qısqanclıq, qorxu, qəddarlıq və sair kimi əbədi əşya və hisslərin təkrarsız ədəbi obrazını yaratmış Hemenquey də qələmi atır və bundan sonra bir sətir də yazmayacağına söz verir. Lakin bir müddət sonra o, bizim ədiblərdən birinin bir aforizminə (“Ehtiyac qul eylər qəhrəmanı da”) bərabər bir frazasının hədəfinə çevrilir: “Pulsuzluq yazıçı üçün ən yaxşı ilham mənbəyidir”.

Beləliklə, borclarını qaytarmaq üçün bir hekayə yazmaq fikrinə düşən küskün yazıçı yenidən qələmə sarılır və Nobel mükafatına layiq görülən “Qoca və dəniz” povestini ortaya qoyur.

Bu əsər haqda o qədər deyilib, o qədər yazılıb ki, deyəsən, daha deməyə söz qalmayıb. “Nəsə demək xatirinə” seriyasından bir bunu deyə bilərəm ki, mən o əsəri oxuyandan sonra harada ki maraqlı sir-sifətə malik bir qoca görürəm - həmin an mütləq dənizi, haçan, harada ki dəniz görürəm - qoca kişiləri xatırlayıram. Daha bir sentimental qənaətimsə bundan ibarətdir ki, mən sözə çevirə bilmədiyim düşüncələrimi dünyanın “Qoca və dəniz” ilgili bütün tənqidçilərinin yazdıqlarından üstün sayıram. Hətta o professionallar bilsələr ki, mən öz “həvəskar tənqidçi”liyimlə onların ədəbi-tənqidi qənaətlərini bu şedevrə nisbətdə nə qədər qeyri-adekvat, qeyri-qənaətbəxş və nəhayət, borclu sayıram - gülməli səslənsə də - xəyalımı beynəlxalq məhkəməyə verərlər. Və əgər bu fantasmaqorik əhvalat cavan bir hakimin sədrliyi ilə baş verərsə, o məhkəmə o hakimin “Hemenquey Qocası” yaşına çatana qədər davam edər. Nədən ki, mən o əsərin məziyyətləri haqda “Hemenquey Dənizi” qədər danışa bilərəm...

Tahir Abbaslı

Mədəniyyət.- 2011.- 1 iyul.- S. 12.