İncilər xəzinəsi

Əlinə qələm alan gündən Söz adlı bir mülkün ucaldılmasında böyük cəfakeşlik və can yanğısı ilə çalışan Qəzənfər Paşayevin indiyədək müəllifi olduğu 13, tərtib etdiyi 21, tərcümədə çatdırdığı 4 və yaradıcılığı haqqında 2 kitab işıq üzü görüb. Bu yay hörmətli alimin 75 yaşı tamam olacaq. Bu möhtəşəm yubileyə ilk hədiyyə müəllifin özündən gəlib. «Təhsil» nəşriyyatında «Seçilmiş əsərləri»nin yeddi cildi çap olunub. Həmin kitabları müəllifin ədəbi hesabatı da adlandırmaq olar. Qəzənfər Paşayevin böyük ustalıqla ucaltdığı Söz mülkünün bu yeddi qatının hər birinin öz sehri var. Qəzənfər Paşayevin 7 yox, 77 cildi də işıq üzü görsə (inşallah), bir arzusu əbədidir: bu da Kərkük eşqidir.

Birinci cilddə ilk olaraq İraq-türkman folklorundan söz açılır. Bu da təbiidir. Çünki hər bir xalqın folkloru onun ruhunun, psixologiyasının, məişətinin, adət-ənənəsinin, həyat tərzinin, dünyagörüşünün, təfəkkürünün güzgüsüdür. Bir xalqı yaxından tanımaq istəsən gərəkdir ki, ilk növbədə onun folklorunu öyrənəsən. Bu cildə “Ön söz” kimi salınan «Şah əsər» adlı yazını rəhmətlik Əbdüllətif Bəndəroğlu 1991-ci ildə qələmə alıb: «Qəzənfər Paşayev İraqda yaşadığı uzun illər boyunca həm İraq xalqını yaxından tanıdı, həm də İraqda yaşayan - qonuşduqları dil Azərbaycan dilindən fərqli olmayan İraq türkmanlarının ədəbiyyat və folkloru üzrə tədqiqatını davam etdirdi».

Birinci cild dörd fəsildən ibarətdir. Lap təbiətdəki kimi. Fəsillərin hər birindən Kərkükün havası gəlir. Ətirli yazı duyulur, barlı payızı, qürbət soyuğu, yadların basqısı, dostların can yanğısı, yenə də ümid, dirçəliş... beləcə, bütün fəsillərin rəngi çökmüş birinci cilddə inancların, duaların, nəğmələrin, xoyratların ahənginə qoşulub türkman ellərini qarış-qarış dolaşırıq. Bu elin folklorunda xüsusi yer tutan beşik nəğmələri bizim üçün daha doğmadır. Gözümüzlə onları su kimi içdik. Ürəyimiz titrədi. Türkiyədə «ninni», Azərbaycanda «layla» kimi oxunan beşik oxşamaları türkman folklorunda «leyla» kimi tələffüz edilir. Əlbəttə, türkman folkloru ilə Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı arasında forma və məzmunca müəyyən fərqlər duyulsa da, ruh, məna, daxili bağlılıq, istək, arzu eynidir. Uzun müddət bir-birimizlə əlaqələrimizin olmaması nəticəsində Kərkük ellərində dillər əzbərinə çevrilən dastanlardan, nağıllardan, lətifələrdən yetərincə xəbərsiz qalmışıq.

Qəzənfər Paşayev çox haqlı olaraq söyləyir ki, türkman folkloru Azərbaycan folklorunun hərtərəfli öyrənilməsi baxımından əvəzsiz xəzinədir. Bəllidir ki, hər bir atalar sözü məxsus olduğu xalqın təfəkkürünü, həyat tərzini, düşüncə və ağlını əks etdirir. Türkman atalar sözləri də Şərq milli koloritini əks etdirən, dərin mənası ilə səciyyələnən, iti ağıl və müdrikliyin bəhrəsidir. Türkmanlar deyirlər: «Nənəli qız bəlli qız, nənəsiz qız dəlli qız». Azərbaycanda da belə söyləyiblər: «Analı qızın özü, anasız qızın sözü böyüyər». Yaxud da Kərkükdə ehyamla söz atarlar: «Qəmbərsiz dügün olmaz». Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində (adlar dəyişilə də bilər) bu iradı belə söyləyiblər: «Hətəmsiz nə toy», yaxud da «Bayraməli gəlməsə, toy başlamaz».

İnsan var ki, bir ömür yaşadığı məmləkətdə beş nağıl öyrənib, bir dastanı axıra çıxara bilmir. İynəsi sınmış patefon valı kimi eləcə bir hava çalır. 6-7 il İraqda yaşayan və təkbaşına bir institutun görə biləcəyi işi uğurla, fədakarlıqla, məhəbbətlə, məsuliyyətlə yerinə yetirə bilən Qəzənfər Paşayevin bu sahədəki mükəmməl xidməti həqiqətən heyrət doğurur. Burada təkcə istedad yox, zəhmətə qatlaşmaq, vətənpərvərlik, millətsevərlik də öz sözünü deyib.

1987-ci ildə işıq üzü görən «Altı il Dəclə-Fərat sahillərində» adlı sanballı elmi-publisistik, daha dəqiq söyləsək, səyahət salnaməsi də bu cildə salınıb. Yadımdadır, 80-ci illərdə on minlərlə tirajla çap edilən bu məşhur əsər əllərdə gəzdi, dillər əzbərinə çevrildi. Məhz bu kitabın vasitəsilə bizim nəslə bəlli oldu ki, bizdən o qədər də iraq olmayan İraqda dilimizdə danışan, dilimizdə düşünən böyük bir elat var - adına türkman deyirlər. Biz ilk dəfə məhz Qəzənfər müəllimin kitabı vasitəsilə İraq ellərindən, Kərkükdən xəbər tutduq. Bu əsər barədə şair Qasım Qasımzadə vaxtilə ürək sözlərini belə ifadə edib: «Bu kitabı, necə deyərlər, birnəfəsə su kimi içdim. Ona görə ki, burada tarixi, ədəbi-sosioloji, etik mənəvi problemlərə dair bir-birindən ötkün faktlar, epizodlar o dərəcədə cəlbedicidir ki, son cümləni oxuyub qurtarmayınca kitabı əlindən yerə qoymaq istəməzsən».

Qəzənfər Paşayev ədəbi yaradıcılığın müxtəlif istiqamətlərində maraqlı araşdırmalar aparıb. Neçə-neçə tanınmış alimin, şair və yazıçının həyatı, yaradıcılığı ilə bağlı sanballı monoqrafiyalar qələmə alıb, aşıq sənətinə güzgü tutub, xarici ölkələrin ədəbiyyatından tərcümələr edib, «Nostradamusun möcüzəli aləmi»ni Azərbaycan oxucularına çatdırıb. Bu mənada onun fəaliyyət dairəsi çox genişdir. Alim, pedaqoq kimi işi başından aşır. Maraqlıdır ki, bütün bu vaxt aparan mürəkkəb çalışmaların içərisində o öz mövzularına həmişə sadiq qalıb. Çoxcəhətli yaradıcılığı onu əlli ildir ki, türkman elinə bağlayıb. Tədqiqatçılar çox haqlı olaraq Qəzənfər Paşayevi «Azərbaycan Kərkükşünaslığının banisi» adlandırırlar.

Söz mülkünün ikinci qatında ilk bölüm «Kitabi-Dədə Qorqud» İraq-türkman ləhcəsi və ədəbi dilimiz» adlanır. Müəllif yazır: «İraq türkmanlarının ləhcəsində «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanlarının dil özəllikləri ilə üst-üstə düşən həm leksik, həm də fonetik xüsusiyyətlər çoxdur». Qəzənfər Paşayevin araşdırmaları çox maraqlı və önəmli faktların varlığından xəbər verir. Vaxtilə Üzeyir Hacıbəylinin məqalə və felyetonlarında, eləcə də «Kitabi-Dədə Qorqud»da rast gəlinən, amma dilimizdə işlək olmayan elə sözlər var ki, hələ də İraq-türkman ləhcəsində yaşamaqdadır.

«Könüldən könülə yollar görünür» bölümündə müəllifin İraqla bağlı yazdığı əsərlər toplanıb. 1962-ci ildən taleyini «Bilmirəm haralıyam, torpağım-daşım qərib» deyən bir elatın - İraqda yaşayan sayı 600 mindən artıq olan kərküklərin taleyinə bağladığı vaxtdan bu günədək onlarla kitab, yüzlərlə məqalə, eləcə də Kərkük dialektinə həsr olunmuş namizədlik dissertasiyası yazıb. Böyük Azərbaycan alimi Nəsrəddin Tusinin məqbərəsinin Bağdadda tapılması da Qəzənfər Paşayevin adı ilə bağlıdır. Maraqlıdır ki, Nəsrəddin Tusinin dəfn olunduğu türbə dahi alimin 800 illik yubileyi UNESCO tərəfindən qeyd olunan ərəfədə aşkarlandı.

Söz mülkünün üçüncü qatında Səməd Vurğun, Rəsul Rza, İhsan Doğramacı, Bəxtiyar Vahabzadə, Abbas Zamanov, Yaşar Qarayev, Əzizə Cəfərzadə, Nəsir İmanquliyev, Nigar Rəfibəyli, Hüseyn Arif, Tofiq Bayram, Fərman Kərimzadə və başqa işıqlı şəxsiyyətlərin xatirələri boylanır. Bu qatın ən kövrək guşəsi «Heyf sənə, Bəndəroğlu» adlanır. Qəzənfər müəllim İraqı tanıyandan Əbdüllətif Bəndəroğlunu da tanıyıb. İraq-Azərbaycan ədəbi əlaqələrinin inkişafında demək olar ki, qoşa zəhmət çəkiblər. Mən də görmüşdüm bu böyük şəxsiyyəti. Xeyli söhbət etdik. İndi də o günləri xatırlayanda kövrəlirəm.

Söz mülkünün dördüncü qatı əsl incilər xəzinəsidir. Bir-birinə bənzəməyən bu gövhərlərin hərəsinin öz dəyəri, qiyməti, söz sənətinin parlaqlığında xüsusi əhəmiyyəti var. Bu yaxınlarda haqq dünyasına qovuşan akademik Bəkir Nəbiyevin «Bir neçə söz» adlı yadigar fikirləri qolumuzdan tutaraq yorulmaq bilmədən səmərəli araşdırmalarla məşğul olan Qəzənfər Paşayevin çoxsaylı elmi və publisistik məqalələrinin məziyyətləri ilə tanış etdi. Müəllifin yenə də ürəyində əbədi lövbər salan Kərkük mövzusuna sadiqliyi diqqət çəkir. «Nəsimi divanının İraq nüsxəsi və naməlum şeirləri» adlı məqaləsi əslində ədəbiyyatımız üçün qiymətli tapıntıdır. Təqdim olunan əsər o vaxtadək Nəsimişünaslıqda məlum deyildi. Qəzənfər Paşayev Nəsiminin bizə bəlli olmayan şeirlərini üzə çıxarmaqla bu sahəyə öz töhfəsini verdi. Cəfakeş alimin Nəsimi ilə bağlı başqa bir yeniliyi də onun təvəllüdü və doğulduğu yerlə bağlıdır. «Nəsiminin həyat və yaradıcılığına yeni baxış» adlı araşdırmadan məlum olur ki, İmaməddin Nəsimi İraqda türkmanlar (azərbaycanlılar) yaşayan Kifri qəzasının Nəsim kəndində anadan olub (təəssüf ki, bu kənd indi yoxdur. Müharibə zamanı yerlə-yeksan edilib - F.X.). Müəllif tarixi faktlarla göstərir ki, bəylər arasında başlanan döyüşdən qurtulmaq üçün min evlik bir el İraqdan Şamaxıya qaçıb. Hamı burada məskunlaşa bilməsə də, qalanlar arasında Nəsimi və qohum-əqrəbası da olub.

Bu qatda müəllif bizi Kərkük şairləri ilə tanış edir. Mənim də şəxsən tanıdığım, yaradıcılığına aşiq olduğum, şəxsiyyətini sevdiyim Nəzrin Ərbil haqqında da məlumat var. İraq türkmanlarının yeganə qadın şairi olan Nəzrinin misraları ruhumu dara çəkir:

Nə qürbətdə gəzdim, nə də yoruldum;

Nə dərdim söylədim, nə də soruldum.

Sirrimi verəcək tək səni buldum,

Mən kəndi yurdumda qəribəm, xançı!

Bütün varlığı ilə Kərkük dünyasına bağlı olan müəllifin bu yöndə apardığı araşdırmalar, qələmə aldığı mövzular həqiqətən də bitib-tükənməyən incilər xəzinəsidir. Qəzənfər Paşayevin öz fikridir: «...Hər kəs burada qəlbi riqqətə gətirən, ruhu titrədən və zəkanı işıqla, şəfəqlə dolduran qaş-daşlar, incilər tapa bilərlər. Bir fərq var ki, bu inciləri cibə yox, ürəyə yığmaq mümkündür. Əgər bunu bacara bilsək, dünyanın ən zəngini olarıq.

Beşinci cildə müəllifin müxtəlif çıxışlarının mətnləri salınıb. Həqiqətən də ədəbi məclislərdə, doğum və anım günlərində, müxtəlif verilişlərdə ədəbiyyatımız, mənəviyyatımız üçün gərəkli olan elə mətləblərə toxunulur ki, bunların gələcək nəslə də çatdırılması vacibdir. Müxtəlif sənət sahiblərinə, redaksiya və nazirliklərə ünvanladığı məktublar da maraqla oxunur. Əslində bu namələr bir ədəbi janr kimi qiymətlidir. Çünki onlar adi «salam-sağ ol» münasibətini yox, böyük bir alimin ədəbi düşüncələrini, fikir və tövsiyələrini əks etdirir. Doktorluq və namizədlik dissertasiyalarına yazdığı rəylərdə də obyektiv və qayğıkeşdir.

Qəzənfər Paşayevin «Seçilmiş əsərləri»nin VI cildinə xarici ölkə ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələrindən etdiyi tərcümələr toplanıb. Burada Qərb ədəbiyyatının məşhur yazıçılarının Azərbaycanla bağlı qələmə aldığı əsərlərə yer verilib. Onu da qeyd edək ki, bu əsərlər Qəzənfər Paşayev tərəfindən ötən əsrin 80-ci illərində orijinaldan tərcümə edilərək oxuculara təqdim olunub və rəğbətlə qarşılanıb.

Bu cilddə bir maraqlı məqalə də diqqətimi çəkdi. Tokio Universitetinin professoru İrəc Parsinecadın 1987-ci ildə Mirzə Fətəli Axundzadənin yaradıcılığı ilə əlaqədar silsilə yazıları «M.F.Axundzadənin ədəbi tənqidi» adı altında ABŞ-da nəşr edilib. İrəc Parsinecad Axundzadələr nəslinin yadigarı Pərirux xanımın həyat yoldaşı idi. Onlar 1987-ci ildə M.F.Axundzadənin 175 illiyi ilə əlaqədar Azərbaycana gəlmişdilər. Həmin yazını 1995-ci ildə dilimizə çevirən Qəzənfər Paşayev bu məqalənin məziyyətlərindən söz açaraq diqqəti çox gərəkli bir məsələyə yönəldir: «Bu günə qədər M.F.Axundzadədən başlıca olaraq bir mütəfəkkir, sosioloq, tarixçi, dramaturq və yazıçı kimi söz açılmış, onun ədəbi tənqid sahəsindəki görkəmli xidmətlərinə demək olar ki, tam etinasızlıq göstərilmişdir. Halbuki əvvəlki tədqiqatlara əsaslanan elmi işimiz göstərir ki, hekayə və pyesləri ilə bərabər M.F.Axundzadə Şərq ölkələrində ədəbi tənqid sahəsində də müasir Avropa məktəbi yolu ilə gedən ilk tənqidçilərdən olmuşdur».

Bu cilddə toplanan əsərlər vaxtilə (bəziləri də təkrar-təkrar) kitab kimi çap edilib. Əksəriyyətini də elə o vaxtlar oxumuşdum, böyük zövq almışdım. İndi eyni rəğbət və həvəslə bu yeddi qatın guşələrində dolandım. Duyduğum bu oldu ki, Qəzənfər Paşayevin sənət aləmində öz zirvəsi var. Məmməd Araz deyərdi ki, sənətdə son zirvə olmur. Çünki bu zirvələr silsilə dağlar kimi bir-birinə bənzəyir və uzanıb gedir. Bu mənada Qəzənfər Paşayevin sənət zirvəsindəki yeddi silsiləni oxuyub keçsək də, qarşıda yeni zirvələr görünür.

Son olaraq bir fikri yenə də vurğulamaq istərdim. Əvvəldən axıra kimi Qəzənfər Paşayev yaradıcılığından sarı sim kimi keçən Kərkük mövzusuna sadiqliyi ilə diqqət çəkib. Çox arzu edərdik ki, İraqın başı üstündəki qara buludlar tezliklə çəkiləydi. Müsəlman dünyasının o müqəddəs torpaqlarına əbədi bir sülh qanad sərəydi. Söz qüdrətimizin əbədi heykəli Məhəmməd Füzulinin, dünya elminin zirvəsi sandığımız Nəsrəddin Tusinin və digər müqəddəslərin ruhları dinclik tapaydı. Yenə də yollara iz düşəydi. Günün birində bizim də illər boyu köksümüzdə arzu kimi böyüyən, həsrət kimi sinəmizdə nisgilə dönən bir istəyimizə çataydıq. Başımızı dahi Füzulinin məqbərəsi önündə əyərək özümüzü rahat hiss edərdik. O günün də olacağına və bu mövzuda Qəzənfər Paşayevin ürək açan, könül oxşayan, fərəh doğuran yeni yazılarını da oxuyacağımıza inanırıq...

Flora Xəlilzadə,

yazıçı-publisist

Mədəniyyət.-2012.- 13 aprel.- S. 13.