“Bəzən öz qəhrəmanlarımdan nəsə öyrənmək istəyirəm”

Müsahibimiz yazıçı-filosof Firuz Mustafadır

“Bu gün dövlət teatr sahəsinin inkişafına, teatrların təmirinə böyük vəsait ayırır. Bu, çox yaxşı haldır. Teatrların inkişafının bir göstəricisi də yeni əsərlərin tamaşaya qoyulması, yazıçı-dramaturqlarla sıx yaradıcılıq təması olmalıdır. Teatrlarımız istedadlı gənclərə yaşıl işıq yandırmalıdır. Teatr daha canlı, daha dinamik bir məkan olmalıdır”.

- Firuz müəllim, əsərlərinizdə daha çox insanı düşündürən, fəlsəfi, bəşəri mövzulardan bəhs edilir. Ümumiyyətlə, yaradıcılığınızı neçə şaxəyə ayırardınız və hansı janrda özünüzü daha rahat hiss edirsiniz?

- İş belə gətirib ki, mən paralel olaraq həm elmi-fəlsəfi, həm də bədii yaradıcılıqla məşğul olmuşam. Bir neçə monoqrafiyanın müəllifiyəm. Nəsr və dramaturji yaradıcılıq mənim fəaliyyətimin əsas sahəsidir. Tərcümə etdiyim əsərlər də az deyil. Uzun müddət qəzet və jurnallarda fəaliyyət göstərmişəm, bir müddət “Mədəniyyət” qəzetində redaktor və redaktor müavini işləmişəm. Bütün bunlarla yanaşı, pedaqoji fəaliyyətlə də məşğulam, Avrasiya Universitetinin professoruyam. Mənə bütün janrlarda işləmək xoşdur, yəni heç vaxt zorən əsər yazmaq istəyində olmamışam, əksinə, yazmaqdan zövq almışam. Əlbəttə, bütün ömrü boyu eyni işlə məşğul olan, eyni janrda yazanlar da olub. Amma mən yaradıcılıqda polifonizmə meyilliyəm. Belə hesab edirəm ki, fəlsəfə ilə məşğul olmağım dramaturgiyaya, mədəniyyətlər tarixi sahəsində apardığım araşdırmalar nəsr yaradıcılığıma, dillə bağlı tədqiqatlarım publisistik fəaliyyətimə mane olmayıb, əksinə, biri digərinə təkan verib.

- Teatrlarda bir sıra əsərləriniz tamaşaya qoyulub. İlk oynanılan əsəriniz hansı idi və o anlardan xatirinizdə nələr qalıb?

- Dramaturgiya ilə ilk gəncliyimdən məşğul olmağa başlamışam. Hətta aspiranturada oxuyarkən Mədəniyyət Nazirliyinin keçirdiyi birpərdəli pyeslər üzrə müsabiqədə qalib də olmuşdum. Amma teatrlara uzun müddət üz tutmamışam. 1996-cı ildə “Ağıllı adam” pyesimi Gənclər Teatrına təqdim etdim. Əsər haqqında nəsə bir rəy öyrənmək istəyirdim. Aradan az bir vaxt keçmiş rəhmətlik Hüseynağa Atakişiyev zəng edib məni təbrik etdi. Sən demə, artıq əsər repertuar planına daxil edilib, məşqlərə də başlanıbmış. İndi siz soruşdunuz, mənim yadıma ilk tamaşa ilə bağlı bəzi xatirələr düşdü. “Ağıllı adam” tamaşaçılar və teatr tənqidçiləri tərəfindən yaxşı qarşılandı. Amma, düzü, tamaşa məni qane etməmişdi. Mənim faciə kimi görmək istədiyim əsər fars və ya qrotesk kimi qoyulmuşdu. Mən öz təxəyyülümdə başqa “dekorasiya” qurmuşdum, səhnədə isə tamam “özgə” məkan təsvir edilirdi. Çox mütəəssir olmuşdum. Yalnız özümdən yaşlı sənət bilicilərinin, dostlarımın - Ağakişi Kazımovun, Nahid Hacızadənin, mərhum Şahmar Əkbərzadənin rəyləri məni qismən sakitləşdirdi. Onlar təkidlə deyirdilər ki, əsər yaxşı alınıb, bu, rejissor yozumudur. Hətta Şahmar müəllim Hüseynağanı təbrik edib özünəməxsus bir coşqunluqla dedi: “Dədə, sən əsl şedevr yaratmısan”. Mən deyilənlərlə razılaşmalı oldum. Axı, doğrudan da, hər bir tamaşanın müəlliflərindən biri də rejissordur. Hüseynağanın son tamaşası isə “Qara qutu” oldu.

“O, çoxluğun hesablaşdığı əsl metr idi”

- Bilirəm, bu da sizin əsərinizdir. Ümumiyyətlə, sizin Hüseynağa Atakişiyevlə yaxın dostluğunuz olub...

- Mən deyə bilmərəm ki, Hüseynağa ilə həyatda yaxın dost olmuşam. Amma hər şeydən əvvəl, biz sənət dostları idik. Mən indi onun adını niyə xatırladım? Hüseynağa həm klassiklərə müraciət edirdi, həm də müasirlərə. Bir çox yeni əsərlərinin səhnə taleyində onun müstəsna rolu olub. Vaqif Səmədoğlu, Əli Əmirli, Elçin Hüseynbəyli bir sıra əsərlərinin gözəl səhnə həlli üçün məhz bu istedadlı insana borcludur. Mənim də xeyli əsərimə Hüseynağa quruluş verib. O öz məktəbini yaratmış sonuncu rejissorumuz, çoxluğun hesablaşdığı əsl metr idi. Sözümün canı nədir? O, teatrda heç zaman əsər qıtlığından şikayət etmirdi.

- Amma indi hərdən teatr rəhbərləri və rejissorlar yaxşı əsərlərin azlığından şikayətlənirlər...

- Bu fikirlə razı deyiləm. Mən dəfələrlə həmin rejissorlara demişəm, yenə deyirəm: bizdə böyük dramaturqlar olub, yenə də var. Çox uzağa getmədən elə tək üç mərhələni qeyd edə bilərəm: Mirzə Fətəli Axundzadənin, Cəfər Cabbarlının və İlyas Əfəndiyevin adı və fəaliyyəti ilə bağlı olan mərhələlər. Görün, bu mərhələlərdə kimlər nələr yaradıb?

- Teatrların əcnəbi müəlliflərin əsərlərinə müraciət etməsinə necə baxırsınız?

- Normal baxıram. Biz qlobal bir aləmdə yaşayırıq, qına çəkilib özümüzdən müştəbeh olmamalıyıq, öyrənməliyik, geniş dünyaya baxmalıyıq, nəyisə əxz etməliyik, nədənsə bəhrələnməliyik. Bilirsiniz, mən nəyi qəbul etmirəm? Özümüzdə hər şeyi inkar edib, hər şeyi kənarda axtarmağı. Guya bizdə hər şey pisdir, əcnəbilərdə hər şey yaxşı. Bu, sənətə daltonik yanaşmadır. “Bizdə dramaturgiya yoxdur” deyib əcnəbi müəlliflərə üz tutan rejissorları başa düşmürəm. Amma yenə deyirəm, xaricdən yaxşı ədəbiyyatı da, müsbət təcrübəni də öyrənməliyik.

- Yəni mədəniyyətlər qarşılıqlı inkişaf etməlidir...

- Bəli, biz geniş dünyaya inteqrasiya olunmalıyıq. Yeri gəlmişkən, mənim bu yaxınlarda çapdan çıxan monoqrafiyamın adı elə bu cürdür: “Qloballaşma və mədəniyyət”. Orada elə bu toxunduğumuz məsələlərə də işıq tutulur. Teatrlarda azad rəqabətə meydan verilməli, ən müxtəlif müəlliflərin yaradıcılığına müraciət edilməli, əsərlərin janr və üslub rəngarəngliyi diqqət mərkəzində olmalıdır. Monotonluq teatr estetikasına yaddır, bu, sənəti ehkamçılığa aparır.

“Teatrlarda “qocalma” müşahidə olunur”

- Siz həm də Azərbaycan Yazıçılar Birliyində dramaturgiya bölməsinin rəhbərisiniz. Gənclərin dramaturgiyaya gəlişi sizi qane edirmi?

- Açıq danışaq. Bu gün əksər teatrlarda dramaturgiya baxımdan “qocalma” müşahidə olunur. Bəlkə mən səhv edirəm, onda son zamanlar hansısa teatrda “parlayan” hansısa bir gəncin adını siz çəkin. Bizdə istedadlı gənclər çoxdur, amma teatrlar, rejissorlar tərəfindən üzə çıxarılması işi yetərli səviyyədə deyil. Hanı ötən əsrin 60-cı illərində Tofiq Kazımovun və yaxud Lütfi Məmmədbəyovun teatrlara cəlb etdiyi istedadların davamçıları? Bu gün dövlət teatr sahəsinin inkişafına, teatrların təmirinə böyük vəsait ayırır. Bu, çox yaxşı haldır. Teatrların inkişafının bir göstəricisi də yeni əsərlərin tamaşaya qoyulması, yazıçı-dramaturqlarla sıx yaradıcılıq təması olmalıdır. Teatrlarımız istedadlı gənclərə yaşıl işıq yandırmalıdırlar. Teatr daha canlı, daha dinamik bir məkan olmalıdır.

- Məncə, ötən ili sizin üçün məhsuldar il hesab etmək olar...

- Gəncə Dövlət Dram Teatrında “Vida marşı”, Qazax Dövlət Dram Teatrında isə “Neytral zona” adlı pyeslərimin səhnə həlli məni tamamilə qane etdi. Bilirsinizmi, bəzən mərkəzdən kənarda yerləşən teatrlara bir “əyalət” epiteti də artırıb lap uzağa, ucqara atmaq istəyirlər. Elə buna görə də mən bir neçə il öncə televerilişlərin birində bu ifadəni başqa şəkildə işlətməyi tövsiyə etdim: “bölgə teatrları”. Mənim üçün ən maraqlı sürprizlərdən biri Qusardakı Ləzgi Dövlət Dram Teatrından gəldi. Orada mənim “Ayı təbəssümü” adlı əsərim tamaşaya qoyuldu. Özüm premyerada iştirak edə bilməsəm də, deyilənə görə, maraqlı tamaşa alınıb. Bundan başqa, ötən il və bu il mənim bir sıra elmi və bədii kitablarım işıq üzü görüb. Bayaq adını çəkdiyim monoqrafiya (“Qloballaşma və mədəniyyət”), “Sklerozlar üçün yaddaş” kitabını qeyd edə bilərəm. Beş dilə (rus, ingilis, alman, fransız, fars dillərinə) tərcümə olunmuş “Dəniz köçü” povestimin yeni nəşri hazırlanır. Tərtib etdiyim “Yüz türk etnosu” (rus dilində) kitabı bu il çapdan çıxıb. Təsisçisi olduğum “Teatr” jurnalının ilk nömrəsi də bu il işıq üzü görüb.

“Mənim əvəzimə yazdıqlarım döyüşür”

- Konfutsinin belə bir sözü var: “Heç kim uğur nərdivanına əlləri cibində çıxmayıb”. Maraqlıdır, uğur nərdivanını siz necə çıxmısınız?

- Deyilənə görə, mən zəhməti sevən adamam, hərçənd ki, mən bunun əksini düşünürəm. Amma qapıları döyməyi, şikayətlənməyi xoşlamıram. Bir neçə teatr rəhbəri tərəfindən repertuar planından mənim pyeslərimin çıxarıldığı hal olub, susmuşam. Vətənpərvərlik mövzusunda yazılan əsər axtarırlar, “Teatr meydanı” adlı romanımı bəyəniblər, amma sonra kənara qoyublar, dillənməmişəm. Pyeslər toplumun nəşri ilə bağlı söz verib, sonra “unudublar”, üzə vurmamışam. Mən özüm həyatda mübariz adam deyiləm, mənim əvəzimə yazdıqlarım döyüşür. Belə hesab edirəm ki, siz deyən o nərdivanın yuxarı pilləsinə qalxmağa hələ çox var.

- Bildiyimə görə, teatrlarda yeni əsərlərinizin məşqləri gedir. Bu barədə məlumat verərdiniz?

- Bir neçə teatrda əsərlərim tamaşaya hazırlanır. Hətta bu yaxınlarda internetdə oxudum ki, Dərbənddəki Azərbaycan teatrında “Vida marşı” pyesim tamaşaya hazırdır. Amma mən gələcək yaradıcılıq planlarım barədə danışmağı xoşlamıram. Yaradıcılıqda gələcəkdən daha çox keçmiş anlayışı, yaradılanların yaşamasında isə keçmiş yox, gələcək zaman var. Yəni mənə konkret məlum olan nəsnə indiyəcən nəyin ortada olmasıdır, gələcəkdə nəyin olacağı barədə yalnız fərziyyə yürütmək olar.

- Bu il sizin altmış yaşınız tamam olur...

- Mənim yubiley keçirməyə nə marağım var, nə həvəsim, nə də imkanım. Mən yaşa statistikanın bir tərkibi kimi baxıram. Əsas məsələ yaşanan vaxtın kəmiyyəti deyil, mahiyyətidir. Bir az gurultulu çıxsa da, qoy deyim, ləyaqətli ömür yaşamaq çətindir. Amma mənim əsərlərimin əksər qəhrəmanları, personajları öz ömürlərini əsl insan ləyaqəti ilə yaşamaq istəyirlər. Mən heç də öz qəhrəmanlarıma oxşamaq istəmirəm, amma bəzən onlardan nəsə öyrənmək istəyirəm.

Söhbətləşdi: Təranə Vahid

Mədəniyyət.- 2012.- 18 aprel.- S. 11.