Mənim iki Vətənim var, xoşbəxt deyiləmmi?!”

İki xalqın şairi olasan, həm də seviləsən... Bir anlıq keçmişə dönürsən. Qürbət məhkumu, qəlbi vətən həsrəti ilə döyünən və “Mən azərbaycanlıyam” deməkdən daim qürur duyan görkəmli şair, alim, pedaqoq Maqsud Şeyxzadə yada düşür.

“Mənim iki Vətənim var, xoşbəxt deyiləmmi?! Mənə Nizaminin əsərlərini Nəvainin, Nəvainin əsərlərini Nizaminin ana dilinə çevirmək səadəti nəsib oldu, xoşbəxt deyiləmmi?!” Bu sözləri deyərkən o inanırdı ki, fəaliyyəti, yaradıcılığı Azərbaycan-özbək ədəbi-mədəni əlaqələrinə körpü olacaq. Söz yox ki, bu gün bu belədir...

Maqsud Şeyxzadə 1908-ci il noyabrın 7-də keçmiş Yelizavetpol (Gəncə) quberniyasının Ərəş qəzasının mərkəzi Ağdaşda ziyalı ailəsində dünyaya gəlib. Atası Məsim Tiflis və Moskvada tibb təhsili almışdı. Eyni zamanda, ədəbiyyat həvəskarı idi. Bəlkə də elə bu səbəbdən Maqsud Şeyxzadə erkən çağlardan ədəbiyyata maraq göstərib. O, orta təhsilini atasının Ağdaşda açdığı məktəbdə alır. 1921-ci ildə Azərbaycanın görkəmli dövlət xadimi Nəriman Nərimanov Ağdaşda olarkən bu məktəbə də baş çəkir. Bu zaman Maqsud əlaçı şagird kimi kürsüyə qalxıb şeir oxuyur. Şeir Nərimanovun xoşuna gəlir. O, şeirin mətnini Maqsuddan alır. Həmin il dekabrın 21-də şeir “Kommunist” qəzetində dərc olunur.

Orta məktəbi başa vurandan sonra Maqsud Bakı Pedaqoji Məktəbinə daxil olur. Burada böyük ədiblər Hüseyn Cavid və Abdulla Şaiqdən dərs alır, bu dərslər onda elmə, ədəbiyyata, türkçülüyə maraq oyadır.

Təhsilini başa vurmadan Dərbəndə göndərilir, orada müəllimlik edir. Eyni zamanda yaradıcılıqla da məşğul olur. Yerli qəzetlərdə “Azad dağlar qızına”, “Şeyx Şamil”, “Bu axşam”, “Sahildə” adlı şeirləri dərc olunur. Tez-tez Bakıya gəlir. Yarımçıq qalmış təhsilini davam etdirir.

1927-ci ildən Maqsud Şeyxzadənin kəşməkəşli həyat yolları başlanır. Dağıstanın Sovet İttifaqına müttəfiq respublika kimi daxil olub-olmaması mövzusunda aparılan müzakirələrin fəal iştirakçısı olur. Bu, hökumət dairələrində şübhəli fikirlər oyadır. O, millətçi damğası ilə həbsə atılır. Sonra da sürgün olunur. M.Şeyxzadəyə türkçülüyün odlu, alovlu müdafiəçilərinin yaşadığı Krım və Qafqaza getmək qadağan olunur. Atası onu Özbəkistanın paytaxtı Daşkəndə göndərir. Bir müddət “Qızıl Özbəkistan”, “Şərq həqiqəti” və “Leninçi” qəzetlərində çalışır. 1938-ci ildən Nizami adına Daşkənd Pedaqoji İnstitutunda dərs deyir. Ən gözəl əsərlərini burada yazır. Özbək dilində “Üçüncü kitab”, “Cümhuriyyət”, “Cəlaləddin Menquberdi” adlı əsərləri nəşr olunur. Çox keçmir, özbək şeir aləmində görünür. "Layiq sakçı" (1932), “On şir” (1933), “Üçüncü kitab” (1933), “Ündaşlarım” (1933), “Respublika” (1935), “Yeni dövran” (1937), “On iki” (1937) və digər şeir kitabları işıq üzü görür.

Həyatını elmə bağlayan gənc Maqsud Şeyxzadə təhsilini davam etdirərək alimlik dərəcəsi alır. 1938-ci ildən ömrünün axırınacan Nizami adına Daşkənd Pedaqoji İnstitutunda özbək ədəbiyyatı tarixindən dərs deyib. Özbəkistanda görkəmli alim və pedaqoq kimi tanınıb.

M.Şeyxzadə dünya poeziya incilərinə dərindən bələd olub. Bu, onun bədii yaradıcılığında da mühüm rol oynayıb. Əsərlərinə diqqət yetirərkən hiss edirsən ki, bu poeziya ülvi məhəbbət, insani münasibətlər, dostluq telləri və nəsihətamiz duyğular üzərində təşəkkül tapıb. Hər sətirdə şairin həyəcan dolu qəlb döyüntüləri duyulur. Maqsud Şeyxzadə poeziyasının xalqın ürəyinə yaxın olmasının bir səbəbi də onun folklora bağlılığından irəli gəlib. O, “Alpamış”, “Qərib və Şahsənəm”, “Şirin-şəkər” kimi xalq dastanlarını tədqiq edib. Şeir yaradıcılığında folklor qaynaqlarından geniş bəhrələnib.

Maqsud Şeyxzadə 1952-ci ildə yenidən millətçilikdə ittiham olunur. Daşkənd məhkəməsi ona 25 il həbs cəzası kəsir. O, Sibirə sürgün olunur. Stalinin ölümündən (1953) sonra Maqsud Şeyxzadənin anası Fatma xanım SSRİ Ali Sovetinin Rəyasət Heyətinə məktub göndərir. Oğlunun əfv olunmasını istəyir. 1954-cü ildə Maqsud Şeyxzadə sürgündən azad olunur. Yenidən ədəbiyyat aləminə qayıdır. “Daşkəndnamə” adlı əsəri ictimaiyyət arasında əks-səda doğurur. 1958-ci ildə Daşkənddə Asiya-Afrika Yazıçılarının Konqresi keçirilir. Bu tədbirə qatılan Nazim Hikmət, Əziz Nesin kimi türkiyəli şair və yazıçılarla tanış olur. Qəlbinin dərinliyindəki vətən həsrətini, millət sevgisini yazaraq özünə təsəlli verməyə çalışır. Bəzən Uluq bəyə, bəzən də Xarəzm oğuzlarının görkəmli sərkərdəsi Cəlaləddin Xarəzmşaha müraciət edir. Kitabları həm özbək, həm də Azərbaycan dilində nəşr edilir. “Mirzə Uluqbəy” adlı əsəri ekranlaşdırılır. Maqsud Şeyxzadə yaradıcılığının ən coşqun çağlarında (1967) Daşkənddə vəfat edir və orada dəfn olunur.

Maqsud Şeyxzadə özbək ədəbiyyatının və ədəbiyyatşünaslığının inkişafına böyük töhfələr bəxş edib. Əsərləri ideya-sənətkarlıq baxımından çox yüksək dəyərləndirilib. Özbəkistan Prezidenti İslam Kərimovun fərmanı ilə ölümündən sonra “Böyük xidmətlərə görə” ordeni ilə təltif olunub. Əlbəttə, bu, onun əsərlərinə və şəxsiyyətinə verilən ən böyük qiymətdir. Mütəxəssislər qeyd edirlər ki, o, “Cəlaləddin Menquberdi” və “Mirzə Uluqbəy” adlı mənzum əsərləri ilə özbək dramaturgiyasının əsasını qoyub. Görkəmli özbək alimi Azad Şərafəddinov “Ədəbiyyatımızın fədaisi” (2003) adlı məqaləsində Maqsud Şeyxzadəni belə təsvir edib: “Orta boylu, dolu bədənli, qıvrım saçlı, şairanə görkəmli, özbəkcə danışığına şirin Azərbaycan ləhcəsi qatan bu adamı - Maqsud Şeyxzadəni ilk dəfə auditoriyada - dərs dediyi Nizami adına Özbəkistan Pedaqoji İnstitutunda görmüşəm. Onun şirin, sadə ifadələrlə dərin elmi əsaslara söykənən mühazirələri artıq çoxdan idi ki, institutun hüdudlarını aşıb bütün Özbəkistan boyunca yayılıb...”

Savalan Fərəcov

Mədəniyyət.- 2012.- 8 noyabr.- S. 15.