Müqəddəs nəğmə və müqəddəs ahəng

Milli musiqi alətlərimizin tarixindən

Qəzetimizin bu sayından etibarən “Milli musiqi alətlərimizin tarixi” adlı yeni rubrika ilə görüşünüzə gələcəyik. Bu başlıqlı yazılarda musiqi alətlərimizin tarixindən, dünənindən və bu günündən söz açacağıq. İlk olaraq ən qədim simli musiqi alətlərindən olan qopuzun tarixinə və keçdiyi yola nəzər salaq.

Tarixi mənbələrin verdiyi məlumata görə, X əsrdən başlayaraq orta əsr musiqi mədəniyyətimizdə simli, nəfəsli və zərb musiqi alətlərinin sayı 60-dan çox olmuşdur. Odur ki, qədim musiqi alətlərimiz haqqında geniş məlumatlara Nizami Gəncəvinin, Məhəmməd Füzulinin, XIII əsrdə yaşamış Şərq musiqi mədəniyyətinin yaradıcılarından sayılan Səfiəddin Urməvinin, XIV əsrdə yaşamış Əbdülqadir Marağayinin əsərlərində rast gəlinir. XV-XVI əsrlərdə yaşayıb-yaratmış Azərbaycan rəssamları Sultan Məhəmməd, Ağa Mirək, Mirzə Əli, Müzəffər Əli, Mir Səid Əli və başqalarının miniatürlərində də bu musiqi alətlərinin çox geniş təsviri verilir.

Amerikalı arxeoloqların 1960-cı ildə Cənubi Azərbaycanın Şuşdağı ətəyində yerləşən Cığamış qədim insan məskənində apardıqları qazıntılar zamanı e. ə. VI minilliyə aid edilən nadir mədəniyyət nümunələri aşkar edilib. Bu tapıntılardan ən maraqlısı sinəsində qopuz tutmuş ozan və bir neçə başqa musiqiçidən ibarət musiqi məclisinin təsvir edildiyi saxsı qabdır.

Qopuz tarixən türk xalqlarının yaşadıqları geniş coğrafi ərazilərdə meydana gəlib. Onun müxtəlif növləri hətta bəzi Avropa ölkələrində də (Ukrayna, Polşa, Macarıstan, Moldova) "kobuz", "kobza", "komuz", "komız" və başqa adlarla geniş yayılıb. Çox güman ki, bu, eramızın IV-V əsrlərində türk tayfaları olan hunların Avropaya yürüşü - Xalqların Böyük Köçü zamanı baş verib. Qopuzun iki növü daha geniş istifadə olunub. "Qıl qopuz" və ya "ikilıq" kimi tanınan və kamanla ifa edilən ikisimli qopuz növü Orta Asiya xalqları arasında, xüsusilə Qazaxıstanda geniş yayılıb və hazırda da istifadə edilməkdədir.

Müasir aşıq sazının sələfi sayılan üçsimli "qolça qopuz" isə Azərbaycan türklərinin istifadə etdikləri ən qədim simli musiqi alətidir. Belə ki, "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanında xatırlanan qolça qopuz bir neçə adda təqdim olunur. "Quruluca qopuz", "alça qopuz" ayrı-ayrı alətlərin deyil, eyni bir alətin müxtəlif cəhətlərini açıqlayır.

Əbdülqadir Marağayi "Məqasid əl-əlhan" əsərində qopuzun iki növünün- “rumlular qopuzu" və "ozan qopuzu"nun quruluşu barədə məlumat verir. “Qopuz” sözünün etimologiyasına nəzər salsaq, “qop” komponenti ucalıq, yüksəklik, müqəddəslik, “üz”, “öz” isə qədim türkcədə, nəğmə, musiqi, avazlı səs mənasını verir. Qədim türk qopuzları, əsasən, ikisimli və üçsimli olub.

Altay, Sibir, Çin və Türkmənistan ərazilərində məskunlaşan türk tayfaları ikisimli, Anadolu və Azərbaycan türkləri isə üçsimli qopuzdan istifadə ediblər. Qolça qopuzun çanağı udabənzər olub, ondan xeyli kiçikdir. Çanaq hissəsi bütöv yonma üsulu ilə hazırlanır.

Dədə Qorqudun kəşfi

Qopuzun üzünün üçdə iki hissəsi dəri, qalan hissəsi isə nazik taxta üzlüklə örtülür. Qopuzun qısa qoluna pərdələr bağlanılmır. Ümumi uzunluğu 810 mm, çanağının uzunluğu 410 mm, eni 240 mm, hündürlüyü isə 120 mm-dir. Diapazonu böyük oktavanın "si" səsindən birinci oktavanın "lya" səsinə kimidir.

Türk mifologiyasında havada uçan və ya ölən qopuzlar haqqında rəvayətlər hələ də yaşamaqdadır. Qopuzun Dədə Qorqudun (Qorqud Ata) kəşfi olduğunu, qopuzun səsi ilə xəstəliklərin şəfa tapmasını deyirlər. İnanclara görə qopuzun sahibi onu bir başqasına verməyi tabu (qadağan) sayar, ona başqa əlin dəyməsini günah hesab edər, şamanlar ruhları onunla çağırardı. Ölüm ilahəsi qopuzun səsindən Qorqud Atanın canını və ya o ətrafda olanların ruhunu almağa gələ bilməzdi. Rəvayətlərə görə Dədə Qorqud öləndən sonra qopuzu illərcə kədərli səslər çıxarırmış.

“Kitabi-Dədə Qorqud”dan məlum olur ki, oğuzlarda hamı - Qazan xan, Dirsə xan, Beyrək, Səkrək, Əkrək, Qanturalı və onun qırx yoldaşı hamısı qopuz çalarmış. Tarixi qaynaqların verdiyi məlumata görə, IX-X yüzilliklərdə qur türkmənləri hətta çöldə gəzərkən və səfərə yollanarkən qopuzu yanlarında saxlayarmışlar. Görkəmli qazax alimi A.Jubanovun verdiyi məlumata görə, qədim çağlardan

XX yüzilliyin ortalarına qədər qazaxlarda elə bir ev olmazdı ki, onun divarından ikisimli dombra (qopuzun növü) asılmasın.

“Əyləndirən, könül açan”

Türk etnosunun tarixən qopuzu müqəddəs sayması, onu öz yanında gəzdirməsi ruhlar aləminin təmsilçisinə ibadət etməklə (qopuz çalmaqla) onların nəzər-diqqətini öz üzərində saxlamaq məqsədi daşıyıb. Əslində Koroğlunun, qılınc-qalxanla yanaşı, sazla da gəzib-dolanması həmin ənənənin davamıdır. Bahadır və qopuz münasibətlərinin mifoloji-estetik səciyyəsi “Kitabi-Dədə Qorqud”un “Qanlı Qoca oğlu Qanturalı” boyunda daha qabarıqdır. Sevgilisi Selcan Xatun naminə ağır sınaqlardan keçməli olan Qanturalı hər sınaq mərhələsindən öncə deyir: “Hey, qırq eşüm, qırq yoldaşım, niyə ağlarsız? Quruluca qopuzım götürün, ökün məni”. Qırx yoldaş qopuz çalaraq onu öyürlər. Bundan sonra Qanturalı növbə ilə vəhşi buğanı, aslanı və qızmış dəvəni öldürüb bütün sınaqlardan üzü ağ çıxır. Dastanda Bamsı Beyrəyin «Mən qopuz çalım, ərə gedən qız oynasın» - ifadəsi də günümüzəcən yaşamaqdadır.

Görkəmli ədəbiyyatşünas alimimiz Əhməd Cəfəroğlu qopuzun yayılma coğrafiyasını izləyərkən çox böyük hüdudları göz önünə gətirir: “Türk xalq şeirlərini və zəfərlərini tərənnüm edən qopuzun hun türklərinin dövründən etibarən macarlar, çexlər, polyaklar, litvalılar, almanlar, ruslar, ukraynalılar, finlər, Afrikada yaşayan yerli əhali və nəhayət bütün Balkan millətləri tərəfindən mənimsənilməsi və istifadə olunması iddia edilən təsirini bütün gücü ilə göstərməkdədir”.

Qopuzun icad olunması ilə bağlı mifoloji rəvayətlərdən bəlli olur ki, o hər ağacdan düzəldilə bilməz. Türk mədəniyyət tarixinin görkəmli araşdırıcısı Bahəddin Ögəl qopuzun cam (qaraqay), qoz, tut, ardıc, sədr ağacından düzəldildiyini bildirir. Ən qədim çağlarda qopuzun tellərini at quyruğunun tükündən - qıldan düzəldirdilər.

Qədim türk mədəni mühitində qopuz çalan sənətkarlara istifadə etdikləri musiqi alətinə uyğun olaraq “qopuzçu” adı da verilib. “Manas”, “Sametay”, “Seytək” kimi dərin etnik-mədəni yaddaş sisteminə malik dastanlarda sənətkar statusunda “qopuzçu” sözünə rast gəlinir. Bu söz hətta ad-titul səviyyəsində işlədilir. Ukrayna və Polşa xalqlarının folklor sənətkarına - musiqiçi-söyləyicilərə verdikləri “kobzor” adı türk etnik mədəniyyətindən gələn “qopuzçu”nun birbaşa təsirindən meydana gəlib. “Qopuz-ər” birləşməsindən yaranmış “kobzor” qopuz çalan ər, qopuz çalan adam mənasını əks etdirir.

Orta çağlarda “ozan” və “qopuzçu” adları ilə yanaşı “mütrüb” adı da bir sıra hallarda qopuz çalıb-oxuyan sənətkar anlamında işlənib. Ozanlara əsasən İran mədəniyyət çevrəsində “mütrüb” adı verilib. Ərəb mənşəli bu söz “əyləndirən, könül açan” mənasını verir. Məhəmməd Füzulinin “Yeddi cam” məsnəvisində də mütrübün bir sənətkar kimi müsbət obrazı yaradılıb.

Bu gün də milli musiqi alətlərimiz arasında qopuz öz ululuğunu, sirliliyini və müqəddəsliyini qorumaqdadır. Ellərimizdə, evlərimizdə qopuz çalınsın, xeyir-duamızı qopuzdan alaq. “Kitabi-Dədə Qorqud”un müqəddiməsində deyildiyi kimi, “qolça qopuz götürüb eldən-elə, bəqdən-bəqə ozan gəzər”:

Ər comərdin, ər nakəsin ozan bilər.

El-evünüzdə çalıb-ayıdan ozan olsun.

Təranə Vahid

Mədəniyyət.- 2012.- 7 sentyabr.- S. 10.