Səs-avazı padişah Xan...
20.08.2014
“Fərmayiş”lərində dadlı-dadlı “ey dad-ey dad”, sığal-sığal “aman-aman”...
Səsi də, oturuş-duruşu, yar-yaraşığı da Xan!..
Nə
yaxşı ki, oralıların çoxu kimi, sənət
cövhərilə doğulan bu şuşalı oğlan
- İsfəndiyar Aslan oğlu
Cavanşir Azərbaycanda Şura
hökuməti qurulandan 19 il
əvvəl dünyaya gəlmişdi; yoxsa, ona da
sosializm-realizm məzmunlu (muzdur-düzdur!)
təxəllüslərdən biri veriləcəkmiş.
Elə bu uca sənət
taxtlı Xanımızla bağlı belə-belə bəxtdaşlıq
elementləri bir xeyli olduğuyçün öncə belə bir “qəlyanaltı” yarımbaşlıq:
Nə yaxşı ki...
Nə yaxşı ki, səs-avaz da (yazı-pozu, fikir-zikir, söz-bez kimi) repressiya “maddə”lərinə düşmür; yoxsa, Xan da - bütün digər mal-dövlət, neçə-neçə şeir-sənət, sir-siyasət bəy-xanlarımızın sırasına salınar, 1979-da yox, 1937-də - “plan”dan 42 il tez ölərdi (daha doğrusu, öldürülərdi).
Nə yaxşı ki, nəfəs - digər sənət nümunələri kimi redaktəyə, senzura qayçılarına, “qlavlit” labirintlərinə düçar ediləsi material deyil; yoxsa, bu milli bəm-zilli Xanın zəngulə “təbəələr”i də ixtisar və “əlavə”lərə məruz qalar, ifaönü etdiyi Məcnunayağı “ay aman-aman” ayaqları, siyasi-sosial “vay aman-aman!” kimi yozular, məcunsayağı “e-he-he”ləri, amiranə “hə də-də-də”ləri anti-dövlət hədələr kimi interpretasiya olunarmış.
Nə yaxşı ki, Xan (və öz fenomenal sənətkarlıq şöhrətlərilə bu terminə layiq digər şəxsiyyətlər) Şuşada doğulub; yoxsa, bu gün torpağımızın məlum parçasını və tarixən ad-soyadlarımızın naməlum əksər faizini (Balayan, Köçəryan, Sərkəryan, Mədətyan, Sarıyan, Qarayan...) mənimsəmiş dara-barayanlar “Xankəndi”mizi Stepanakert etdikləri kimi, Şuşamızı da “Xanyanakert”dən-zaddan hədyan bir toponimlə adyanlaşdırarmışlar.
Nə yaxşı ki (?), bu Kişiyə Xan adı verilib; yoxsa, lazım gələndə ona “zemlyak” deyən yersiz yanlar onu doğal adıyla (İspəndiyar) çağırmaqla, dil xoruzlarının (əslində, donquzlarının) quyruğu daha bir ponetik səs düşüm-düşüklüyü ilə görsənərmiş.
Nə yaxşı ki, onun sənət dövrü müasir şou-mou cövrünə düşməyib; yoxsa bəy-xan dərəcə-şəcərəsilə anılan xanəndəlik fəlsəfəsi biznesanəndəlik səfsəfəsinə inteqrasiya olunar, bu Xan kişinin hər kəsdə yaratdığı salğarlı obrazı, ağır-batmanlıq təəssüratı “köhnə kişilərin minib getdiyi köhnə atlar”ın belindən salınaraq, üz vurub “hə”si alınaraq “Onlar”-“Bunlar”, “Bazar”-“Maqazin”, “Bozbaş-şabaş” kimi verilişlərə çağırıla-çağırıla yüngülləşdirilərmiş.
Və yeganə olaraq nə bəd ki, Xan o üzü-astarıpis dövranın dəbinə-felinə uyaraq, öz yerlik-mənsubluq təxəllüsünü (Mirzə Cəlilin “həyə, hələ bu nə adlardı?!” deyə, ağlartı ilə güldüyü) formatda götürüb. Axı o, bütün gör-görkəmi, hal-əhvalı, xas-xasiyyəti, səs-sədası ilə “Şuşinski” yox, məhz -
ŞUŞALI idi!..
Söz ki “şuşalılıq”dan, “Qafqazın təbii konservatoriyası” Şuşadan düşdü, obyektiv-“subyektiv” bir haşiyə çıxaq. Belə ki, Azərbaycanın ifaçılıq sənəti aləmində barmaqla sayılacaq qədər xanəndə və müğənnilər var ki, onlara “ifaçı” deməyə adamın dili gəlmir. Nədən ki, “ifaçı” ifadəsi “icraçı”, “missiyaçı”, yerinəyetirənçi, üzünüköçürənçi kimi assosiasiya olunur. Məsələn, diktorlar bəzən çox hiss-həyəcansız tonda deyirlər: “Heyratı” - ifa edir Xan Şuşinski”. Vəssalam?! Əvvəla, onsuz da adı transformasiyaya uğramış bu muğam (Herat şəhərilə bağlı) “Heyrəti” kimi təqdim edilsəydi, onun qaynar və çılğın notları ilə daha mütənasib səsləşərdi. İkincisi, bəyəm Xan onu, sadəcə, ifa edirmi? Xeyr, əfəndilər, qətiyyən! Xan bütün oxumalarında yanır!..
Ancaq... fağır diktorlar, konferansyelər də neyləsinlər ki, bunun başqa ifadə formatı yoxdur. Amma bəs Cabbar, Seyid, Bülbül, Rəşid və bu yazımızın canı Xan neyləsinlər ki, oxuyarkən yanıb-yaxılma prosesini ehtiva etdirdikləri halda, “ifa edir” kimi qupquruca təqdim edilirlər? Onda bəlkə elə “Cəh-cəh edir: Bülbül”, “Bəh-bəh edir: Seyid”, “Car çəkir: Cabbar”, “Alovlanır: Rəşid”, “Qan-qan edir: Xan”?!.
Reallıqlara qayıdaq və ərz edim ki, bunun əsasını təşkil edən mənəvi varlıq -
Qənirsiz sənətkarlıq!
Hə, başla, Xan! Bu elektron vasitələr dövründən əvvəlki dədə-baba yolu ilə - yaddaş-təsəvvür üsuluyla “Mirzə Hüseyn segahı”ndan başla. Min illərin ictimai hüznü, sənətkaranə ahı, qeylü-qallı hicri, ballı vüsalı, ilahi və insani sevgi-məhəbbəti haqda döşə görək, bir saat-para saat ərzində ümumşərq Zövq padşahına nə ərz edirsən?..
Hərdən ayılıb-ayrılmaq imkanı da ver ki, ruhuna bəzi para xitablar da edə bilək. Məsələn, bu “dəraməd” şöbəsində niyə belə duruxursan? Bəlkə bu məqamda Füzuli babanın “Ey mələksima, səndən özgə hamı heyrandır sana, Həqq bilir, “insan” söyləməz - hər kəs ki insandır, sana” beytinin dinləyiciyə çatıb-çatmaması istixarəsindəsən? İşində ol, ey xiridar, söz hamı üçün deyil ki, hamı söz üçündür...
Sənət suyuna yaman susamışıq, Xan! Bizi bir sərçeşməyə
rast elə - “Rast”ı xırdala. Elə xırdala ki, təb həblərilə
siləbəsilə bu
muğamın bütün
məqamlarını almağa
huş-guş pul-paramız
çatsın. “Üşşaq”dan
“əraq”a keçərkən
bir an nəfəs dər, ustad! Yoxsa, sənət şərabından dəmlənərik,
“Yəni kim,
bir dəm bəladən etmə cüda məni” dənizinə qərq olub, batarıq...
Bir şahənşah
sənət nazına
qol qoy - “Şahnaz”ı nazla. Elə qəmzeyi-avazla
ki, “Əql tədbiridir ol, sanma ki, bir
bünyadı var” həqiqəti “...qəmzən
kimi ustadı var” elanının yanında “yalan” olsun. Necə ki, “Gər dersə ki Füzuli
gözəllərdə vəfa
var” sözü “yalandır”. Sonra da - bəlkə elə bu sözlərin
qüdrətindən şəlalələnən
səsinin lam axarında
istedadın sevgi “yaradıcılığı”na
da dəxli olması möcüzəsini
ahəstəcə-ahəstəcə bəyan et: “Məndə Məcnundan füzun aşiqlik istedadı var”...
Bir az da “Bayatı-Şiraz”dan “mayə”lə.
Ağrı-acıla, vəsfi-təsniflə
görək, “Yarım
bu tayda qaldı, Yarım o tayda qaldı, Toyum burda çalındı
- Yarım o tayda qaldı” təlaş-təəssüfümüzün
səbəbkarı təkcə
Arazmı idi - guşələrinin biri türki, biri farsi olan “Bayatı-Şiraz”ın?..
Dörd
təb-gahlı “Çahargah”a
keç, səs-sədası
seyrangah Kişi! İmam övladı Seyid Əzim əvəzi xitab et: “Mən ki,
bihuş düşüb,
görçək özümdən
getdim, Siz ki, huşyardız, ol afəti-dünya kim idi?”
“Mahur”a adda,
ey mahiri-avaz Xaqan! Astaca-astaca, ustaca-ustaca kəlam bərəkətləri üyüt:
“Xaqani nədir, gəlsənə, ey gözləri şəhla,
Xəlqaniyə həm
xaqan sən olarsan”.
“Qarabağ şikəstəsi”...
Nadir şah Əfşarın
zülmündən İran-İraqlara,
İsfahan-Kəleybərlərə dərbədər olmuş
qarabağlıların geri
dönüb Arazın
o tayından yurd-yuvalarını
gördükləri anda
bədahətən hayqırdıqları
bu şikəstəni
o vaxtlar elə oxudun ki, Moskvanı
“Böyük Teatr” timsalında ayağa durdurdun!..
…Bu vaxtlar isə onları Qarabağ şikəstliyinə əncam
çəkməyə sövq
edən bir səs-səda yox...
Hə, bütün
bu major-minorluqlardan sonra, daha “Şur”lamaq
olar. Bütün ağrı-acılarımızı
bu bəşəri ovqatın mayesinə dəfn edək ki… bəlkə bütün arzu-sevinclərimizi
də “bir gün oyandırdı muğam”...
Sən tək elə qəlb-qəlbi qəlblərdə
yox, həm də “əsatir-əfsanə”
xatirələr dəmində-cəmindəsən,
-
Xan əmi!
Bu xatirələr içərisində
elələri də var ki, mətbu
təqdimata əl vermir. Özü də
tək elə ədəbi ədəb qaydaları baxımından
yox, həm də Sən tək fundamental-tökmə
obrazın klassik qırım-durumundan dolayı...
İlk xatirə
özümün.
Mən cavanlıqda hərdən Sənin ifalarını yamsılayardım (xüsusən
də bəzən, aramsız təkrarladığın
üçün “nəman-nəman”
kimi alletrasiyalanan “aman-aman”larını). Tələbə yoldaşlarımın rəyinə
görə, bu, çox oxşar, canlı alınardı.
Bir gün Filarmoniya bağındakı
çayxanada bizdən
bir neçə stol aralıda gənc xanəndə Bayram Məmmədovla şirin-şirin söhbət
etdiyinizi görərkən,
yenə vurğunluq dəcəlliyim tutdu və üzümü uşaqların qarasında
gizləyib, başladım
“İstəsən məhv
olsun Bisütun daqi, ay aman” deyə oxumağa və ardınca da məxsusi “nəman-nəman”lamağa. Sən
isə - üzündə
yarı təəccüb,
yarı təbəssüm,
guya radioqəbuledici axtarırmışsan kimi,
o yan-bu yana
baxıb, “detektiv” stolu bəllədin. Sonra hamımızın yalnız bir nəfərə - bütün
solaxay situasiyalarda hədəfə aldığımız
Əlipənaha baxdığımızı
və onun da bu “şər”
nəzərlərdən çox
pərt olduğunu görüb, bizə (on iki tələbəyə)
növbəti iki yekə çaynik gətirməkdə olan çayçını səslədin:
“A bala, o uşaqlara deynən narahat olmasınlar, çaylarının
pulu çatıb...”
...Bir gün, yan-yörəsində
çalışan bir
qadın toylarda tək elə səs-sədası ilə
yox, həm də şəxsi keyfiyyətləri, qartal ədalarıyla da obrazlaşmış Sən
Kişiyə öz həmkəndli rəfiqəsindən
başıbağlı (içərisi
isə sevgi dağlı) bir məktub çatdırır.
Bu “şanlı məktub”la
tanış olandan sonra hər
iki rəfiqənin əvəzinə də utanıb qızara-qızara
deyirsən ki, bu kağız-kuğuzu o xanımın özünə
qaytararsan. Yox, əgər yenə fikrindən daşınmasa,
qardaşım Allahyara
çatdırarsan...”
...Filarmoniya. Sənin 70 illik yubiley
gecən. Bir qələbəlik, bir vur-çatlasın ki, gəl görəsən! Sonda Sən özün də oxumağa dəvət edilirsən.
Sağında Ələkbərova
Şövkət xanım,
solunda Məmmədov Yaqub ağa! Bu yaşda “Qarabağ şikəstəsi”ni elə
ciknələyirsən ki,
- Sən ustada sayğı əlaməti
olaraq salonun oturacaqsız hissəsində
ayaqüstə dayanıb
dinləyən Əbülfət
Əliyev, İslam Rzayev, Arif Babayev,
Sabir Mirzəyev, Süleyman Abdullayev və başqaları başlarını o yan-bu
yana yelləyə-yelləyə
buradakı ləzzət
dolu alqış tufanını birəbeş
artırırlar...
...Bir gün, dövrün
qırmızı təbliğatıyla
yollaşa bilməyən
Xan əmiyə deyirlər ki, bugünkü qəzetdə
sənin haqqında əsl qələmlə yazılmış bir yazı çap olunub. O, yolüstü bir qəzet köşkünə yaxınlaşır:
“A qızım, mənə
bir “Gənc işçi” ver”. Xanım gülümsünür
və artıq 5-6 ilmiş adı dəyişmiş “Azərbaycan
gəncləri” qəzetindən
bir nüsxə götürüb, hörmət
və izzətlə:
“Buyurun, Xan əmi” - deyir...
Və deyirlər, Bakı kəndlərindən birində can üstə olan bir qoca nəvələrindən birinə tapşırır ki, haçan ki gördün vəziyyətim yenə ağırlaşır, Xanın valındakı həmin yeri səsləndir. “Çünki bu loğmanavaz Kişi “ölürəm-ölürəm” dedikcə, mən dirilirəm”...
Tahir Abbaslı
Mədəniyyət.- 2014.- 20
avqust.- S. 11.