Ədəbi tənqid məktəbi yaradan alim

Məmməd Arif - 110

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin sərəncamı ilə qeyd olunan yubileylər

Azərbaycan ədəbiyyatşünaslıq elminin, xüsusilə ədəbi tənqidinin inkişafında müstəsna xidmətləri olan elm xadimlərinin adı çəkiləndə ilk xatırlananlardan biri də akademik Məmməd Arifdir. Zəngin yaradıcılıq yolu keçən görkəmli alimin istər ədəbi tənqid istiqamətində, istərsə də ədəbiyyat nəzəriyyəsi, müasir ədəbi prosesə dair araşdırmaları ilə ədəbiyyatşünaslığımızda Məmməd Arif məktəbi formalaşdırmışdır.

Təsadüfi deyil ki, Prezident İlham Əliyevin böyük alimin anadan olmasının 110 illiyinin qeyd edilməsi haqqında 15 aprel 2014-cü il tarixli sərəncamında da bu məqam xüsusi vurğulanır. Qeyd olunur ki, “Məmməd Arif XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığının və ədəbi tənqidinin formalaşdırılması və inkişaf etdirilməsində böyük rol oynamışdır. Milli ədəbiyyat tarixinin yaradılmasında yaxından iştirak edən alim respublikada yüksək ixtisaslı elmi kadrların hazırlanması işinə töhfələrini əsirgəməmişdir”.

Məmməd Arif Məhərrəm oğlu Dadaşzadə 1904-cü il iyunun 10-da Bakıda anadan olub. Dövrün çətinliklərinə baxmayaraq, təhsil almağa sonsuz həvəsi olur və bu istəklə 1920-ci ildə Bakıdakı rus-tatar məktəbini bitirir. Görkəmli alim haqqında axtarış apararkən özünün belə bir xatirəsinə rast gəlirik: “İlk dəfə oxuduğum Abdulla Şaiqin hekayələri və “Məktəb” jurnalı oldu”. 1920-1930-cu illərdə Süleyman Sani Axundovun müdiri olduğu I dərəcəli 5-ci sovet məktəbində müəllim işləmişdir. Eyni zamanda o, 1925-ci ildə Xalq Maarifi İnstitutunu bitirmişdir. 1925-1930-cu illərdə Azərbaycan Dövlət Universitetində təhsil almış, sonra Moskvada Sovet Şərq Xalqları Elmi-Tədqiqat İnstitutunun aspiranturasında təhsilini davam etdirmişdir.

Mənəvi zənginlik

Məmməd Arifin həyat yoluna onun nəvəsi, Əməkdar incəsənət xadimi, Bakı Musiqi Akademiyasının professoru Zümrüd Dadaşzadə ilə nəzər saldıq:

- Çexov deyirdi ki, insanda hər şey gözəl olmalıdır. Mənim babam da məhz belə bir şəxsiyyət idi. Qəlbi də fikirləri kimi gözəl idi. Onun görkəmi, daxili mədəniyyəti, üzünün nuru, nəcibliyi, mənəviyyatı bir-birini tamamlayırdı. Çox təmkinli bir insan idi. Yəqin elə buna görə də zamanın fırtınalarından alnıaçıq çıxa bilmişdi.

Məmməd Arif Azərbaycan oxucusunu müasir ədəbiyyat və dünya ədəbiyyatı ilə tanış etmək istəyirdi. Bu sahəyə çox həssas yanaşırdı. Babam milli köklərə bağlı insan idi. Biz qardaşımla ötən əsrin 60-cı illərində Bülbül adına orta ixtisas məktəbində oxuduğumuz zaman dərs proqramımızda əsasən qərb bəstəkarlarının əsərləri üstünlük təşkil edirdi. O zaman babam deyirdi ki, mütləq öz milli musiqimiz də uşaqlara tədris edilməlidir. Bir gün bizi opera teatrına apardı və dedi ki, sizi Üzeyir Hacıbəylinin yaradıcılığı ilə tanış edəcəyəm. Biz uşaq dünyamızla “Əsli və Kərəm”in dərinliklərini tam başa düşməsək də, həmin günü xoş xatirələrlə xatırlayıram. Bizi hər zaman böyük ədəbiyyat oxumağa çağırırdı. Mənə belə gəlir ki, onun iş otağından süzülən işıq, makinasının taqqıltısı qardaşımla məni tərbiyə edirdi.

1920-ci ildə artıq Məmməd Arifin özü də yazmağa başlamışdı və bir neçə şeir və hekayəsi dərc olunmuşdu. 16 yaşından müəllimlik fəaliyyətinə başlayan babam vaxtaşırı “Molla Nəsrəddin” jurnalına felyetonlar göndərərmiş. 1932-1941-ci illərdə Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İnstitutunda baş müəllim, “Rus ədəbiyyatı” kafedrasının dosenti olmuşdur. Uzun illər Azərbaycan Dövlət Universitetində çalışmış, 1941-1950-ci illərdə burada “Rus ədəbiyyatı” kafedrasının müdiri olmuş, 1955-ci ildə professor elmi adını almışdır. Eyni zamanda o, 1930-1940-cı illərdə Azərbaycan maarif nazirinin (komissarının) müavini vəzifəsini tutmuş, 1941-1947-ci illərdə “Vətən uğrunda” jurnalının baş redaktoru işləmişdir.

Z.Dadaşzadə qeyd edir ki, görkəmli alim ədəbi yaradıcılığını davam etdirsəydi, bəlkə də məşhur yazıçı və ya şair ola bilərdi:

- Amma o daha çətin bir yol seçdi - ədəbi tənqid. Məmməd Arifin elmi yaradıcılığı XX əsrin böyük bir mərhələsini - 50 illik ədəbiyyat tarixini əhatə edir. O, müasirləri arasında ustad tənqidçi kimi tanınırdı. Tənqidçinin istedadı nadir istedaddır. Bu mənada deyə bilərəm ki, bədii əsərlərə məhəbbət, dərin və hərtərəfli tədqiqetmə, obyektivlik kimi keyfiyyətlər babamın fəaliyyətində bir vəhdət təşkil edirdi. Qibtə ediləsi enerjiyə malik olan Məmməd Arif həm klassik ədəbi irsimizdən, müasir ədəbiyyatın problemlərindən yazır, həm də rus klassiklərindən tərcümələr edirdi. Ədəbiyyata tənqidi və publisistik məqalələrlə gəlsə də, sonradan teatr və dramaturgiya məsələləri ilə məşğul olmuşdu. Onun tamaşalar haqqında məqalələri teatrımızın inkişafında böyük rol oynayır. Teatrımızın problemləri barədə həmişə ürək yanğısı ilə yazardı.

Tədqiqatlar və təşkilatçılıq

Məmməd Arif tənqid məktəbinin davamçısı, akademik Kamal Talıbzadə ustadı haqqında yazırdı: “Məmməd Arifin tənqidi heç vaxt ancaq faktı sadəcə qeydə alan, əsər və müəllif barədə quruca məlumat verən tənqid olmamışdır. O, bir tənqidçi kimi təhlil etdiyi əsərin mövzusu ilə əlaqədar mühüm ictimai, siyasi, əxlaqi məsələlər qaldırmış, oxucuya düşünmək üçün əlavə fikri material vermiş, yazıçı qarşısında yeni yaradıcılıq vəzifələri qoymuşdur”.

Tədqiqat diapazonu milli məhdudiyyət tanımayan alim öz məqalələrində Nizami, M.Gəncəvi, Füzuli, Natəvan, S.Ə.Şirvani ilə yanaşı, Nəvai, Şekspir, N.Qoqol, İ.Qonçarov, T.Şevçenko, A.N.Ostrovski, M.Saltıkov-Şedrin, İ.Franko, R.Taqor və digər görkəmli şair və yazıçıların əsərlərini ciddi surətdə təhlil etmişdir. Ədəbiyyatşünasın “Cəfər Cabbarlının yaradıcılığı”, “Səməd Vurğunun dramaturgiyası”, “Azərbaycan ədəbiyyatının tarixi” (rus dilində) və digər monoqrafiya və kitabları, məqalələri bu gün də aktuallığını itirməyən dəyərli elmi mənbələrdir.

Akademik Məmməd Arif eyni zamanda elm təşkilatçısı olaraq böyük işlər görmüşdür. Belə ki, Azərbaycan Elmlər Akademiyasının Nizami adına Ədəbiyyat və Dil İnstitutunun təşəkkülündə, strukturunun, fəaliyyət istiqamətlərinin müəyyənləşdirilməsində onun xüsusi xidmətləri var. O, bu elm ocağında 1938-ci ildən çalışmağa başlamış, institutun direktoru vəzifəsinə qədər yüksəlmişdir. Ancaq zamanın qara yelləri digər elm və mədəniyyət fədailərimiz kimi Məmməd Arifdən də yan keçmir. Elm adamlarına qarşı təqib və qarayaxma kampaniyasında iştirak etməkdən boyun qaçıran alim Azərbaycan Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin qəzəbinə tuş gəlir və institutun direktoru, habelə universitetdə kafedra müdirliyindən azad edilir. Hətta partiya sıralarından və Yazıçılar İttifaqından da xaric edilən Məmməd Arif bir neçə il ev dustağı vəziyyətində olur. Lakin 1957-ci ildə o, Ədəbiyyat və Dil İnstitutunun direktoru vəzifəsinə bərpa edilir, 1960-cı ildən ömrünün sonunadək Elmlər Akademiyasının vitse-prezidenti kimi fəaliyyət göstərir. Bu dövrdə humanitar elmlər sahəsində bir sıra fundamental tədqiqatların aparılmasında onun xüsusi xidmətləri vardır.

Eyni zamanda tərcüməçi, pedaqoq, nasir kimi tanınan, Əməkdar elm xadimi fəxri adına və Dövlət mükafatına layiq görülən fədakar alim 1975-ci ildə vəfat edib, Fəxri xiyabanda dəfn olunub.

Ziyalılığın təcəssümü

Qeyd edək ki, görkəmli alimin 110 illik yubileyi çərçivəsində formalaşması və inkişafına böyük töhfələr verdiyi Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunda elmi konfrans keçiriləcək. İnstitutun əməkdaşı, tənqidçi, filologiya üzrə elmlər doktoru Vaqif Yusifli də ədəbiyyatşünaslıq elminin inkişafında mühüm rol oynayan Məmməd Arifin xidmətlərindən fəxrlə danışdı:

- Məmməd Arif geniş təxəyyülə malik bir elm adamı idi. Onun yaradıcılığını bir neçə sahəyə bölmək olar; Məmməd Arif və tənqidçilik məktəbi, Məmməd Arif və klassik irs, dünya ədəbiyyatı, teatr məsələləri, ədəbiyyat nəzəriyyəsi və s. Görkəmli elm adamı həm də ədəbiyyat tarixçisi idi. Onun tənqidində müasirlik, novatorluq, ənənə, yəni tənqidin əsas problemləri öz əksini tapıb. O, Səməd Vurğun, Rəsul Rza, Məmməd Rahim və başqaları haqqında geniş məqalələr yazıb. Xalq yazıçıları Anar və Elçin haqqında da ilk tənqidi məqalələri məhz Məmməd Arif yazıb. O dövrdə qələmə alınan yazılar sonrakı illərdə də sübut etdi ki, o nə qədər uzaqgörən bir elm adamı idi. Yazdıqları təkcə tənqid və tərifdən ibarət deyildi. O, yaradıcılıqla bağlı bütün qüsurlara aydınlıq gətirməyi bacarırdı.

Məmməd Arif XX əsr Azərbaycan ziyalılığının parlaq bir təcəssümü idi.

Onun yaradıcılıq dünyası və ədəbi irsi çox zəngindir. Etiraf edək ki, bu irs nəzərə alınmadan 1930-1975-ci illər ədəbi mənzərəsini təsəvvür etmək çətindir. Məmməd Arif deyiləndə ədəbiyyat tarixçisi, bu sahədə fundamental tədqiqatlar müəllifi, klassik və müasir ədəbiyyatın nəzəri problemləri ilə məşğul olan bir nəzəriyyəçi, dərsliklər müəllifi, milli kadrların yetişməsində böyük əməyi olan bir pedaqoq, professional tərcüməçi yada düşür. Lakin tənqidçi Məmməd Arif bu sıralamalarda birincidir. Çünki ədəbiyyatşünaslığımızda hələlik onun adı ilə müəyyənləşdirilən ilk tənqid məktəbi olmuşdur. Böyük alimin irsi həmişə müasirliyini hifz edir və o bizim müasirimizdir.

Lalə Azəri

Mədəniyyət.- 2014.- 11 iyun.- S. 10.