Novruz bayramı
ortaq mənəvi dəyər kimi
Naxçıvanda
Novruz ənənələri
Xalqımızın min illərdən bəri sevə-sevə yaşatdığı Novruz bayramı insan və təbiət ortaqlığının ən mükəmməl nümunəsidir. Novruzun fəlsəfəsində insanın insana və təbiətə münasibəti dayanır. Kainatın sütununu təşkil edən dörd ünsürün - su, od, hava və torpağın kompleks şəkildə bir arada tutulduğu Novruz bayramı həm də yaranışa münasibətin ifadəsidir. Hazırda elmin, texnikanın yüksək səviyyədə inkişaf etdiyi dünyada belə bu dörd ünsürün iştirakı olmadan nəyisə hasilə gətirmək qeyri-mümkündür.
Novruz bayramı Azərbaycan xalqının elliklə qeyd etdiyi adət-ayinlər, ənənələr məcmusu olmaqla yanaşı, həm də ümumşərq mədəni hadisəsidir. Diqqət etsək görərik ki, bu bayram baharı təxminən eyni müddətdə qarşılayan ölkələrdə qeyd olunur. Novruz müxtəlif ölkələrdə fərqli formalarda təzahür etsə də, fəlsəfəsi əsasən eynidir. Yəni qışın sərtliyinə qalib gələn insanların və digər canlıların bahar sevinci bu bayramın aparıcı ideyasını təşkil edir. Qış yarı olandan sonra insanların azuqə ehtiyatı tükəndiyindən tezliklə bahara qovuşmaq istəyir, baharı-günəşi səsləyirlər:
Gün
çıx, gün çıx,
Kəhər
atı min çıx...
yaxud Dədə
Ələsgərin yazdığı kimi:
İnsan payız ölə, yazda
dirilə,
Zimistanda boran-qarı çəkmiyə...
Ölkəmizin
ayrı-ayrı regionlarında çeşidli mərasimlərlə,
rituallarla qeyd edilən Novruz çərşənbələri
su, od, hava (yel) və torpağın
oyanmasını, eləcə də birinin digərini fəaliyyətə
sövq etməsini şərtləndirir. Min illərin adət-ənənələrinin
yaşadıldığı, maddi-mədəni irsin qorunduğu
qədim Naxçıvan eli də Novruz
ayinlərinin ciddi şəkildə icra olunduğu məkanlardandır.
Mif yaddaşının güclü olduğu bu
oğuz yurdunun folklorunda, mədəni irsində Novruz məfhumunun
məxsusi yeri var.
İnanclar
Naxçıvandan toplanmış bir folklor mətnində
həftənin günlərinin hər birinin simvolik
adının olduğu bildirilir. Bu adlandırma onu deməyə
əsas verir ki, belə yanaşmaların formalaşması
daha əski çağlara aiddir. Yəni həftənin
günləri indiki kimi dəqiqliklə bölünməmişdi.
Buna baxmayaraq, xalqın inandığı, anlam
verdiyi məfhumlar bu gün də adət-ənənəmizdə
yaşadılmaqdadır. Biz burada xüsusilə Novruzun fəlsəfəsində
əsas yer tutan su, od, yel və torpaqla əlaqələndirilən
günlərin üzərində dayanmaq istərdik. Məsələn, nümunədə bazar ertəsi
Yel günü kimi qeyd olunur və bildirilir ki, (mətndən
nümunələri müvafiq şivəni saxlamaqla təqdim
edirik - red.) “bu gün yel pis nəfəsdəri
qovub aparıp eli-obanı şərdən təmizdəyər,
heyvanata da təmiz nəfəs verər”. Göründüyü
kimi, burada yelin (havanın) təbiəti oyandırmasından
daha çox hifz etmək missiyası önə çəkilir.
Maraqlıdır ki, xalq dilində “Vədə
yeli” ifadəsi də var ki, Novruz ərəfəsində əsir.
İnanca görə, bu yel qışın sərtliyini
“qovub” aparır, əvəzində mülayim bahar mehini gətirir.
Nəticədə təbiət qış
yuxusundan oyanır.
Od
günündə (cümə) insanlar birliyə can atar, bolluq
yaradar: “Deyillər ki, bu gün od, atəş insana xətər
verməz. Ürəhləri qızdırar,
insannarı mehriban edər, ünsiyyət artırar. Həmin
gün hər kəs olanınnan bişirmək
üçün ocax çatar, təndir salar, evində beş şam yandırar. Həm
də bu gün ruhların azad günü olduğunnan evlərə
baş çəkəllər, bişirilənnəri
görüb rahatlıx tapallar, peşman olub geri dönməzdər.
Bu gündə də əsil-nəcabətli
adamnarın evinnən od istiyəllər, şam istiyəllər
ki, biz səni böyük saydıx, sən də dua et ki, Tanrımız
bizi böyük mərtəbə sahibi etsin”.
Hazırda
cümə axşamına uyğun gələn Torpaq
günü (həmçinin ara
günü) torpağın xüsusilə bərəkətli
olması, insanların zəhmətinin müqabilində daha
çox məhsul verməsinə inam ifadə olunur: “Deyillər
ki, bu gündə torpağa bərəkət yenər. O
günü nə əhsən torpax sənə
artığı ilə verər, təbiət öz işini
torpaxda gördüyünnən şəri, şeytanı
torpaxdan, duzdan aralıyar, yelə, südə də xətər
gəlməz”.
Su
günündə (indiki şənbə) suyun müqəddəsliyinə,
onun həyat mənbəyi olmasına inam gətirilir, uca
tutulur: “Bu gündə pal-paltarı, qab-qacağı doyunca
suya tutallar, paklıyallar. Bu gündə bir az
artıx su içib ruhu da qaralardan-şəklərdən,
şübhələrdən arındırallar. Həyətə,
ağaşlara, əkinə su verəllər. Evə, həyətə, tövləyə, hinə
su səpəllər, mal-qara, toyux-cücüyə də
bol-bol su verib onnarın da üstünə su çiləllər.
Bir də ki, daşın üstunə su səpib
onun cannı olduğunu ona bildirəllər ki, evlərimiz də
divarrarımız da bizə qarqış eləməsinnər”.
Təqdim olunan nümunələrdən də
göründüyü kimi, əski çağlardan
insanların bu dörd ünsürə yanaşmasında ciddi
bir dəyişiklik olmamışdır.
Naxçıvanın bəzi rayonlarında Novruz
bayramının sinonimi olaraq “Baca-baca” ifadəsi də işlənir. Bayram ərəfəsində
el arasında “Baca-bacada odun tüstüsü arana getsə,
aranda, dağa getsə, dağda bollux olacax”, “Baca-baca”nın gəvənini
yığmışam” və s. bu kimi deyimlər işlənir.
“Baca-baca” kəlməsinin də tarixi daha əski
çağlara gedib çıxır. Belə
ki, indiki dam örtüklərinin, nəfəsliklərin
olmadığı vaxtlarda evlərin üstündə bacalar
qoyulub. İlaxır çərşənbədə
bayram hədiyyəsi almaq üçün gələnlər əsasən
baca vasitəsilə torba, papaq (bəzi hallarda corab) və s.
sallayaraq istəklərinə nail olublar. Hətta
bacalardan elçilik zamanı da istifadə olunub. Beləliklə, Novruz eyni zamanda “Baca-baca” adı ilə
də yaddaşlarda kök salıb.
İlaxır çərşənbənin
axşamı, qaş qaralmamış insanlar qəbiristanlığa
gedər, Qurani-Kərimdən ayələr oxunar, özləri
ilə gətirdikləri isti yemək və Novruz
şirniyyatlarını əzizlərinin məzarı
başında yeyər və digər insanlarla paylaşarlar. Bu ənənənin
də kökündə əcdada bağlılıq, ruh
dünyasına inam dayanır. Yəni, ay bu ocaqdan
köçən! Hazırda ocağının
odu sönməyib, süfrəsinin nemətləri əskik
deyil. Bir də ki xatirən unudulmayıb, qəlblərdə
yaşayırsan...
Novruz tonqalı
Novruzda xüsusilə də dağlıq və dağətəyi
yaşayış məntəqələrində bayram
tonqalı üçün gəvəndən (çoxillik
tikanlı kol bitkisi) istifadə edilir. Kəndlərdə
Novruz tonqalının daha uca olması üçün sanki
yarış gedir. Hətta gənclər bu
bitkini əldə etmək imkanı olmayan ailələrə də
yardım edər, bunu özlərinə borc bilərlər.
Əgər bayram ərəfəsində
dünyasını dəyişən varsa, yaxın qonşu
ilk olaraq tonqal qalamaz. Evin ağsaqqalı
alışqan götürüb yaslı qonşunun evinə
gedər, təkrar başsağlığı verər, əvvəlcə
onların tonqalını qalayar, bayramlaşar, sonra
qayıdıb öz həyətində atəşfəşanlıq
edər. Odun qoruyucu missiyasına inam o qədər
güclüdür ki, tonqalın üzərindən atlamaq
imkanı olmayan ağsaqqal, ağbirçəklər, həmçinin
yataq xəstələri belə doğmalarının köməyi
ilə odun üzərindən üç dəfə
keçirilir.
Sakinlərin
təsərrüfat tikililərinin qarşısında (əvvəllər
üstündə) od qalaması, heyvanlara
xüsusi qulluq göstərilməsi onların da Novruzun gəlişindən
“xəbər tutmasına” xidmət edir. Bu da
Novruz ideyalarının zənginliyindən soraq verir.
Su üstü mərasimi
Naxçıvan
bölgəsində əsrlərin izini özündə
yaşadan Novruz ayinlərindən biri də Ordubad rayonunun Tivi
kəndində, bəzi qaynaqlarda vaxtilə Naxçıvan
şəhərindəki “Qızlar bulağı” adlanan ərazidə
qeyd olunan Su üstü mərasimidir. Hazırda
Tivi sakinləri ilə yanaşı, rayonun Parağa, Nəsirvaz,
Bist, Ələhi və başqa kəndlərindən də bu
mərasimdə iştirak edirlər. On ildən artıq
Su üstü ayininə qatılan Tivi kənd sakini Elnur Cəlilov
bu ənənəvi mərasimə hazırlığın təqribən
bir ay öncədən başladığını bildirir:
“Qış yarı olandan sonra kənddə Su üstünə
hazırlaşırıq. Bu müddətdə
yarışa qatılan atlara xüsusi qulluq edir, bir növ
nazını çəkirik. Bununla
yanaşı, atların mərasim-yarışın
keçiriləcəyi yola uyğunlaşması
üçün onları tez-tez məşq etdiririk. Bu zaman atların yalına və quyruğuna, yəni
görünüşünə də ciddi fikir verilir. İlaxır çərşənbənin səhəri
sübh tezdən atları axar suda suvarıb yarış
meydanına daxil oluruq. Bu mərasim
çox zaman milli musiqinin müşayiəti ilə gerçəkləşir.
Belə bir inancımız var ki, ilaxır
çərşənbənin suyundan içməyən at
yarışda uğur qazana bilməz”.
E.Cəlilovun sözlərinə görə,
ulularımızdan miras qalan bu yarışa maraq heç də
azalmayıb. Hazırda bu rituala 100-dən çox
iştirakçı qatılır. İkikilometrlik məsafəni
daha tez başa vuran iştirakçı qalib hesab olunur:
“Birincilik qazanana və digər qaliblərə hədiyyələr
verilir. Mərasimi izləməyə qonşu kəndlərdən
də gələnlər olur”.
Susəpən ritualı
Baharın gəlməsini xarakterizə edən Susəpən
mərasimi haqqında mənbələrdə müxtəlif
fikirlər mövcuddur. Tanınmış etnoqraf alim, AMEA-nın
müxbir üzvü Hacı Qadir Qədirzadə
araşdırmalarında yazır ki, vaxtilə Ordubad rayonunda
Gilançayın sahilindəki yaşayış məntəqələrinin
sakinləri yayda Gəmiqaya istiqamətinə üz tutaraq
bir-birini sulayarmışlar.
AMEA
Naxçıvan Bölməsi İncəsənət, Dil və
Ədəbiyyat İnstitutu folklorşünaslıq şöbəsinin
müdiri, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Rafiq
Babayevin fikrincə, Susəpən mərasimi Nuh peyğəmbərlə
əlaqədar olub və Novruz bayramı günlərində
qeyd edilib. O, ədəbiyyatşünas, tanınmış
maarif xadimi Lətif Hüseynzadənin (1903-2008) arxivində
araşdırma apararkən bu mərasim haqqında maraqlı məlumatlara
rast gəldiyini deyir: “Mənbədə qeyd olunur ki, Susəpən
ayini başlamazdan əvvəl Əlincəqaladan “Nuhdaban”
adlı daş Naxçıvan şəhərinə, Nuhun məqbərəsinə
gətirilər, sonra Novruz mərasimlərinə start verilərmiş.
Bayram tədbirləri yekunlaşandan sonra həmin
daş yenidən Əlincəyə, əzəli məkanına
qaytarılarmış. Bu ayin 1920-ci illərə
qədər yüksək şövqlə qeyd edilib”.
Alim bildirir ki, ölkəmizdə sovet hakimiyyətinin
qurulması ilə bir çox milli-mənəvi dəyərlərimiz
kimi Novruz adətlərinə qarşı da hücumlar
başlanıb. Ancaq bütün təzyiq və hədələrə
rəğmən xalqımız, xüsusilə də ucqar
yaşayış məskənlərimizin sakinləri bir
çox ritualları bu gün də yaşatmaqdadır.
Muxtar
respublika Ali Məclisinin sədri Vasif Talıbovun
“Naxçıvan Muxtar Respublikasında xalq
yaradıcılığı günlərinin keçirilməsi
haqqında” 7 fevral 2009-cu il tarixli sərəncamı
ilə regionun tarix və mədəniyyətinin, folklorunun, adət-ənənələrinin
öyrənilməsində yeni dönəm
başlamışdır. Bu kontekstdə Novruz mərasimlərinin
də sistemli tədqiqi istiqamətində mühüm işlər
görülür.
Bu gün ölkəmiz dünyada tolerantlıq
ünvanı kimi tanınır, beynəlxalq mədəniyyət
tədbirlərinin mərkəzi hesab olunur. Birlik və bərabərliyi,
dialoq və səmimi ünsiyyəti özündə ehtiva edən
Novruz bayramı xalqımızın mədəni inteqrasiyaya
mühüm töhfəsidir. Məhz bu mütərəqqi
ideyalarına görə Azərbaycan dövlətinin təşəbbüsü
ilə 2009-cu ildə Novruz bayramı UNESCO-nun Qeyri-maddi mədəni
irs üzrə Reprezentativ Siyahısına
daxil edilib. Bu da min illərin
sınağından çıxmış adət-ənənələrimizin
dünya miqyasında tanınması deməkdir.
Fariz Yunisli
Mədəniyyət.- 2014.- 7 mart.-
S. 13.