60 ilin “Görüş”ü

Ötən illərin filmləri

Azərbaycan kino tarixinin böyük hissəsini əhatə edən sovet dövründə hakim kommunist rejimi ekran əsərlərinə mühüm təbliğat, təşviqat vasitəsi kimi baxdığından bu sahəyə xüsusi diqqət ayırırdı. Bununla yanaşı, lentə alınan filmlərin bir çoxu həm ssenari və rejissor işi, həm də aktyor oyunu baxımından dəyərli sənət əsərləri idi. Bu sırada 1950-ci illərin kinolentlərinin xüsusi yeri var.

Daha çox melodram və musiqili komediya elementlərinə malik “Bəxtiyar” (rejissor Lətif Səfərov, 1955), “Görüş” (Tofiq Tağızadə, 1955), “O olmasın, bu olsun” (Hüseyn Seyidzadə, 1956), “Qızmar günəş altında” (Lətif Səfərov, 1957), “Ögey ana” (Həbib İsmayılov, 1958) filmləri kino salnaməmizin parlaq səhifələrini təşkil edir.

“Ötən illərin filmləri” silsiləsindən bu dəfə 60 yaşı tamam olan “Görüş” bədii filmi haqqında söhbət açacağıq. 1955-ci ildə rejissor Tofiq Tağızadənin quruluş verdiyi “Görüş” filmi geniş tamaşaçı rəğbətini qazanan ekran əsərlərindəndir. Filmin mövzusu sevgi, sovet rejiminin əməyə çağırışı və bir-biri ilə yarışan Azərbaycan və Özbəkistan pambıqçılarının ənənəvi dostluğudur. Ekran əsərinin mərkəzində iki gəncin - özbək qızı Lala (aktrisa Nelli Ataullayeva) ilə azərbaycanlı Kamilin (aktyor Arif Mirzəquliyev) saf məhəbbəti durur.

40 illik yaradıcılıq yolunda ilk “Görüş”

Azərbaycan kino sənətinin inkişafında mühüm xidmətləri olan Xalq artisti, görkəmli rejissor Tofiq Tağızadənin (1919-1998) adı gələndə gözlərimiz qarşısında sevə-sevə seyr etdiyimiz filmlərdən maraqlı epizodlar canlanır. Onun 50-ci illərdə çəkdiyi filmlər həmin dövrdə və sonrakı mərhələlər üçün yeni üslub idi. “Görüş” rejissorun kinoda ilk işi olmaqla yanaşı, həm də bu yeniliyin başlanğıcı idi.

O, şəhər mühitində böyüdüyü üçün uşaqlıqdan teatra, kinoya böyük həvəsi olub. Kinoşünas, Əməkdar incəsənət xadimi Aydın Kazımzadə yazır ki, uşaqlıq illərində tamaşa etdiyi Çarli Çaplinin filmləri Tofiq Tağızadədə kinoya maraq oyadıb. Amma o, orta məktəbi bitirəndən sonra əvvəlcə energetika sahəsində təhsil alıb. Paralel olaraq musiqi məktəbində də oxuyub. Kinoya gələn yolları isə dolanbac döngələrdən keçib. Neft və Kimya İnstitutunun energetika fakültəsinin üçüncü kursunda oxuyanda Böyük Vətən müharibəsi başlayır. Cəbhəyə yollanan gənc Tofiq ağır yaralanaraq geri qayıdır. Müharibədən sonra o, arzusunu reallaşdırır və Moskvada Ümumittifaq Kinematoqrafiya İnstitutunun kinorejissorluq fakültəsinə qəbul olunur. Burada məşhur kino xadimlərindən dərs alır. Bir müddət Moskvada çalışdıqdan sonra vətənə qayıdır və ömrünün sonuna kimi “Azərbaycanfilm” kinostudiyasında fəaliyyət göstərir.

İlk filmi “Görüş” ona böyük uğurlar gətirir. Filmdə çalışan gənc rejissor və operatorlar Teyyub Axundov və Cavanşir Məmmədovun da qabiliyyətləri üzə çıxır. Bu ekran əsərindən sonra Tofiq Tağızadədə Azərbaycan kinosu salnaməsinə “Uzaq sahillərdə”, “Mən rəqs edəcəyəm”, “Mən ki gözəl deyildim”, “Yeddi oğul istərəm”, “Babamın babasının babası”, “Bağ mövsümü” və s. filmləri bəxş edir...

“Görüş” filmində xalqın məişəti, əxlaqi-mədəni dəyərləri rejissor tərəfindən sənətkarlıqla əks olunub. Film zamanın problemlərini ekrana gətirir, insanları bu problemlər ətrafında düşünməyə sövq edir. Ekran əsərindəki obrazlar tamaşaçı ilə açıq mükaliməyə girir və onu düşündürür, bir çox suallara cavab axtarır. Görəsən, haqlı olan kimdir, sovet mexanizmi, yoxsa əməkçi insanlar?..

Filmdə ən kiçik detallarda belə milli-mənəvi dəyərlərimizin əks olunması sovetin sərt ab-havasında cəsarətli addım sayıla bilər. Kolxozun, əmək qabaqcıllarının tərənnümü, “əmək insanı ucaldır, ona xoşbəxtlik gətirir” çağırışı da dövrün tələbidir. Düzdür, film haqqında yazılan rəylərdə belə bir fikir də səslənir ki, əsər o dövrün sovet kinokomediyası ənənələri əsasında köhnə sxem üzrə çəkilmiş, ayrı-ayrı səhnələr uğurlu olsa da, ümumən götürdükdə zəif alınıb. Buna səbəb müəlliflərin ssenaridəki süjet xəttini və obrazları standartlaşdırmasıdır.

Rejissor isə müsahibələrinin birində film haqqında belə deyir: “Görüş” bədii filmi həmin dövrlə bağlı yadımıza çox şey salır. Bu film Moskvada ali kino institutunu bitirib Bakıya qayıdandan sonra kinostudiyada çəkdiyim ilk film oldu. Janrına görə kinokomediya idi. Burada komik aktyorların olması vacib idi. Məncə, filmdə aktyor seçimində səhv etməmişəm”.

Kinolentin operatoru Teyyub Axundov yaradıcılığı dövründə 50-dən artıq filmdə çalışıb. “Görüş” filminin çəkilişləri zamanı o, əmək fəaliyyətinə yenicə başlamış, ilk addımlarını atırdı. Sonralar o, filmlə bağlı xatirələrində yazır: “Operator kimi işlədiyim ilk bədii film rejissor Tofiq Tağızadənin “Görüş” filmidir. Bu film kinokomediya janrındadır. Kinokomediya da operator işi baxımından işıqlı tonda, plastik formada olmalıdır. Biz “Görüş” filmini də elə bu formada həll etməyə çalışdıq. Kolxoz mövzusunda olan filmin ssenarisi bir sıra kinolentlərdə olduğu kimi, məlum sxem üzrə yazılmış, bu isə işimizdə filmin bədii səviyyəsini xeyli aşağı salmışdır. Bütün bunlara baxmayaraq, uğurlu nəticə əldə edilmişdi”.

Həqiqətən də, filmdə gözəl aktyor ansamblı var. Arif Mirzəquliyev, Nelli Ataullayeva, Leyla Bədirbəyli, Həsənağa Salayev, Münəvvər Kələntərli, Əliağa Ağayev, Ağahüseyn Cavadov, Barat Şəkinskaya, Sona Aslanova, Əzizə Məmmədova, Məmmədəli Vəlixanlı və digər sənətkarlar yaddaqalan ifaları ilə tamaşaçıların diqqətini özlərinə cəlb edə biliblər. Qeyd etmək yerinə düşərdi ki, film Əliağa Ağayev, Barat Şəkinskaya və Ceyhun Mirzəyevin kinoda ilk işidir.

“Bu nə plovdur, yağ gətir...”

60 ildir Əliağa Ağayevin (Şıxəli) bu ifadəsi dillər əzbəridir. Aktyor sənətdə ilk addımlardan öz yumorları ilə seçilməyə başlayır. Bu filmdə onun dilindən təqdim olunan bir neçə deyim dillərə düşür, zərb-məsələ çevrilir.

Tofiq Tağızadə xatirələrinin birində deyir: “Əliağa kinoda ilk dəfə oynamasına baxmayaraq, elə bil çəkiliş meydançasına dəfələrlə çıxmışdı, özünü elə sərbəst aparırdı ki, ona nəyi isə izah etməyə, oyununa düzəliş verməyə ehtiyac qalmırdı. İşə çox ciddi yanaşır, rola elə girirdi ki, həyatda da özünü Şıxəli kimi hiss edirdi...”

Kinoşünas Aydın Kazımzadənin “Görüş” filmi ilə bağlı Əliağa Ağayevin oğlu Vaqifdən aldığı müsahibədən bir parça: “Bir gün axşam atam evə elə vəziyyətdə gəldi ki, onu tanımadıq. Anam bərk qorxdu. Atam dedi ki, çaya düşmüşəm, soyuq məni götürüb. Əvvəlcə biz heç nə başa düşmədik. Sonra bizə başa saldı ki, filmdə Şıxəli çaya düşməli idi. Həmin axşam səhərə kimi atam qızdırmadan yandı. Axır ki, dava-dərmanla səhərə yaxın özünə gəldi. Anama da ilk sözü bu oldu ki, incəsənət qurban tələb edir. Mən dura-dura mənim yerimə başqası suya düşməyəcəkdi ki...”

Filmin özbək qəhrəmanı

Ekran əsərində özbək qızı Lala İsmayılovanı oynayan Nelli Ataullayevadır. Filmdə onun obrazını unudulmaz aktrisamız Sofiya Bəsirzadə səsləndirib. Özbəkistanın Əməkdar artisti, sənədli filmlər rejissoru Nelli Ataullayeva 1931-ci ildə Daşkənddə doğulub. 1953-cü ildə Daşkənd Teatr İnstitutunun aktyorluq fakültəsini bitirib. Bir sıra filmlərə çəkilib. “Özbəkfilm”də “Əmirliyin devrilməsi”, “Sevgililər”, “Təzə mənzilə köç” filmlərində yaddaqalan rollar ifa edib. Rejissor kimi 20-dən çox sənədli filmə imza atıb. 1974-cü ilin mayında Nelli növbəti sənədli filmin çəkilişləri üçün Buxaraya yollanır. Gərgin və yorucu çəkilişlərdən sonra bərk xəstələnir, yüksək hərarət və öskürəkdən qurtula bilmir. Bacısı Rənanın təkidi ilə həkimə gedən gənc Nellidə ağciyər xərçəngi aşkarlanır. Özünü hər zaman gənc hesab edən aktrisa 43 yaşında bu dünyadan köçür.

Bir cümlənin dəyişdiyi tale

Arif Mirzəquliyev “Görüş”ün əsas obrazlarından olan Kamili canlandırır. O, həmçinin “O olmasın, bu olsun”da Sərvər rolunda da çıxış edərək böyük şöhrət qazanmışdı. Moskvada Ümumittifaq Kinematoqrafiya İnstitutunda təhsil alıb peşəkar aktyor kimi vətənə qayıtmağa hazırlaşarkən bir cümlə ilə istəyindən əl çəkir. Günlərin birində o, Bakıdan teleqram alır. Teleqramda yazılmışdı ki, atan ağır vəziyyətdədir. Səni görmək istəyir. Tələbə-aktyor təcili Bakıya gəlir, atası son nəfəsdə ona deyir ki, mən səni aktyor deyil, həkim görmək istərdim. Bu söz kifayət edir ki, Arif bir daha həmin instituta qayıtmasın. Bakıda imtahanlarını verib Azərbaycan Dövlət Tibb İnstitutuna daxil olur. Nevropatoloq ixtisasına yiyələnir və ömrünün sonuna kimi həkim işləyir.

Filmdə eyni zamanda bir-birindən maraqlı rəqs səhnələri də var ki, burada rəqqas Əlibaba Abdullayevin zəhməti danılmazdır. Quruluş verilən rəqslər göz oxşayır, insana zövq verir. Xüsusilə Xalq artisti Leyla Bədirbəylinin yüksək sənətkarlıqla ifa etdiyi rəqs tamaşaçıların estetik zövqünü zənginləşdirir.

Azərbaycan kinosu inciləri sırasına daxil olan “Görüş” filmi bundan sonra da hələ uzun illər ötən əsrin ortalarından soraq verərək nəsilləri bir-biri ilə görüşdürəcək, kino tariximizin görkəmli simalarını unudulmağa qoymayacaq...

Lalə Azəri

Mədəniyyət.- 2015.- 19 iyun.- S. 10.