Diplomat-ədib
Əbdülhəq Hamidin bədii irsi Şərq və Qərb ədəbi-estetik dəyərləri əsasında formalaşıb
XIX əsrin sonu - XX əsrin əvvəlləri türk ədəbiyyatında parlaq
imzalardan biri də
Əbdülhəq Hamiddir. O,
yaradıcılığa şeirlə başlasa
da, sonralar digər janrlara da müraciət edib, dərin ideya-məzmunlu pyesləri ilə
məşhurlaşıb. Bədii irsi
Şərq və Qərb ədəbi-estetik dəyərləri
əsasında formalaşan ədib eyni zamanda diplomat
kimi də fəaliyyət göstərib.
Əbdülhəq Hamid 1852-ci ildə İstanbulda dünyaya göz açıb. Atası Xeyrulla dövrünün görkəmli maarifçisi kimi tanınıb. Anası Müntəha xanım isə çərkəz qızı olub. Hamid ibtidai təhsilini məhəllə məktəbində alır. Sonra təhsilini İstanbuldakı xüsusi tipli fransız və amerikan məktəblərində davam etdirir. Bu illərdə o həm də Şərq dillərinə maraq göstərir. Müəllimi Bahəddin əfəndidən fars və ərəb dillərini mükəmməl öyrənir. 1865-ci ildə Hamidin atası Tehrana səfir təyin edilir. Beləliklə, onun İran həyatı başlayır. İki il İranda qalır və burada fars ədəbiyyatı ilə də yaxından tanış olur.
Əcdadının qədim türk Tarxanlar nəslinə mənsub olduğunu öyrənən Ə.Hamid özünə “Tarxan” təxəllüsü götürür. Tehran təəssüratları əsasında “Macərayi-eşq” (1873) adlı pyesini qələmə alır. Onun Hindistandan bəhs edən “Hind qızı” əsəri işıq üzü görür və əsər cəmiyyətdə maraqla qarşılanır.
Ə.Hamid 1876-cı ildə Türkiyənin Fransadakı səfirliyində ikinci katib vəzifəsinə təyin olunur. Bununla da onun yaradıcılığında yeni üfüqlər açılır. Fransız ədəbiyyatından təsirlənərək 1878-də “Nəstərən” əsərini çap etdirir. Əsərdə hadisələr Əfqanıstandan bəhs etsə də, Sultan II Əbdülhəmidin amansızlığına eyhamlar vurulur. Buna görə də hakim dairələrdə müəllifə qarşı şübhələr baş qaldırır. O, İstanbula qayıdır, tutduğu vəzifədən azad edilir. 1881-1883-cü illərdə Yunanıstandakı Türkiyə konsulluğunda işləyir. Bu dövrdə “Səhra”, “Əşbər”, “Tarik”, “Bir səfilənin vəsfi-halı” və s. əsərləri işıq üzü görür.
1883-cü ildə Bombeyə
(Hindistan) konsul göndərilir. Bir müddət sonra
həyat yoldaşı
vəfat edir. Bu itkidən dərin sarsıntı keçirən
Ə.Hamid “Məqbər”,
“Ölü”, “Həclə”,
“Bunlar odur” adlı əsərlərini
qələmə alır.
Ədəbiyyatşünas Elman Quliyev araşdırmasında
yazır ki, Ə.Hamidin 1885-ci ildə yazdığı “Məqbər”
əsəri maraqla qarşılanır və
o, “məqbər şairi”
kimi də tanınır. Əsər başdan-başa ölüm notları üzərində yazılıb.
Ölüm qarşısında
mənən sarsılan
şair emosional şəkildə üsyan
edir...
Daha sonra bir ingilis xanımla
ailə quran Hamid uzun müddət
Londonda yaşayır. 1908-1912-ci illərdə Brüsseldə
səfir olur. Türkiyəyə qayıdan şair
ədəbi və ictimai fəaliyyətini daha da genişləndirir,
maraqlı əsərləri
işıq üzü
görür.
Şairin ən uğurlu əsərindən biri
“Hind qızı” pyesidir. Müəllifin yazdığına görə,
İstanbulda bir dükandan kiçik bir hind rəqqasəsi heykəli alıb. Heykəlin onda oyatdığı təəssürat əsərin
yazılmasına səbəb
olub. O, əsərdə
digər xalqlar kimi, haqqı tapdanan hindlilərin vəziyyətinə acıyır
və etiraz səsini ucaldır. Müəllif əsərdə hindlilərə qarşı
ingilislərin vəhşiliklərini,
amansızlıqlarını təsvir edib. İstibdad nəticəsində məhv
olan bir xalqın fəryadı qələmə alınıb.
Ömrünün çox hissəsini xarici ölkələrdə
keçirən ədibin
həyatının ən
yaxşı dönəmləri
1923-cü ildə Türkiyədə
Cümhuriyyət elan olunduqdan sonra başlayıb. Anadan olmasının 75 illiyi münasibətilə
1927-ci ildə İstanbulda
Qalatasaray liseyində yubiley tədbiri keçirilir. Tədbirdə şeirlərini oxumaqla yanaşı, siyasi mövzuda çıxış
edərək xalqı
yeni hökuməti dəstəkləməyə çağırır.
1928-ci ildə Türkiyə Böyük
Millət Məclisinə
üzv seçilən
diplomat-ədib 1937-ci ildə
dünyasını dəyişib.
Savalan Fərəcov
Mədəniyyət.- 2016.- 15
aprel.- S. 15.