Böyük sənət manifestli

Çağlar həyat eşqli, elm, ədəb-irfan yollu, Vətən-Xalq hallı bir pir İnsan...

Əl qoyduğu, baş qoşduğu hər sahədə ayrıca bir cah-cəlal idi - Mir Cəlal...

Ədiblikdə bədii-həyati situasiyalar ustadı, alimlikdə məna-məntiq nümunəsi, pedaqoqluqda “yetim-yesir atası”, adamlıqda xoş görülər butası. Onun tələbələrə yanaşma, müxtəlif (ədib, alim, müəllim) həmkarlarıyla qonuşma “janr”larında da bir mehri istedad, sehri obrazlılıq vardı, vallah...

Bu and-bəndim onu canlı görməyənlərədir. Xüsusən, o çağlar ali məktəblərimiz içrə “universitet” adı daşıyan ADU-da (BDU), az qala, bir eralıq Müəllimliyinə şahidlik etməmişlərədir. Görsəydiniz, billah, siz də onun sehrli bio-“surət”lərindən, kolorital-universal mühazirələrindən ənənəvi-ordinar maarifilikdən əlavə, aqil-arifi dirçəlişə, naxış-baxışlarından melo-filoloji dincəlişə qərq olardınız. Müsahiblərilə münasibətlərinə heyran qalar, rəfiqlərinə ülfətindən şəfəqlənərdiniz. Ürəkdən güləndə, elə bilərdiniz bütün klassik ədəbiyyatımız gülür, Nuh mayalı folklorumuz uğunur. Tez-tez eşidərdiniz ki, bu Müəllim həmin o “yek universitet”in tarixində ayrıca “dövr” hesab edilən beş Kişidən biridir. Həmin “dövr”lər müxtəsərcə təsnifatlandırılmışdı da: “Hər dəfə auditoriyaya antik ədəbiyyatdan apardığı mühazirələrə uyğun kostyum geyib gələn Əli Sultanlı”, “Elitar professor, eleqant patriot Mir Cəlal”, “Canlı ensiklopediya Əli Fəhmi”, “Ədəbi cəfakeşşünaslıq Fərhadı Abbas Zamanov”, “Milləti-zillətçi Bəxtiyar Vahabzadə”...

Onlar ayrı-ayrılıqda da təsnifatlandırılırdı.

Tələbələrin “Mir Cəlal”ı...

Bu obraz bütün digər “zümrə”lərə mənsub Mir Cəlaldan daha sehrli, daha şirin... Bu son ifadə bu an mənə, rəhmətliyin “qadın və daş-qaş” motivli söhbəti zamanı özünəməxsus təbəssümlə nəzərlərini tavana zilləyib, auditoriyaya verdiyi bir sualı xatırlatdı: “Sizcə, hamınızın bildiyiniz bəlli situasiyada çox ayıq-çevik bir at olan Şəbdiz Şirinin altında nə üçün büdrəyir?” Bu ustad Müəllim tələbələrindən səs çıxmadığını görüb, bir öyrətmən məsuliyyətilə duyğulansa da, ovqat saçan bir təbəssümlə: “Yaxşı, deyək ki, qızlar öz həmcinslərinin zir-zinət aşiqliyini faş etmək istəmir, bəs oğlanlar niyə susur? - deyib, xüsusi bir diqqət-riqqət ab-havası yaradaraq, öz sualını özü cavablandırdı: - Şirinin üst-başındakı qır-qızılın ağırlığından!..”

Hər yeni kurs tələbələri onun özündən öncə sözü-söhbətilə tanış olardı. Müəllimləri “qorxulu”-“qorxusuz” təqsimatına bölən yuxarı kurs tələbələri bu müəllimdən danışanda bütün gör-görkəmlərilə “əla” əhvalına düşərdilər. Xatirələr söylərdilər: “...Dərslərin birində dedim, Mir Cəlal müəllim, niyə yalnız “atalar sözü”, bəs analar heç nə deməyib? Bu pirsifət kişi, öz ipək təbəssümüylə məni söyləyəcəyi mürəkkəb məntiqə hazırlayandan sonra, nə desə yaxşıdır? “Həmin atalar o anaların sözü deyilmi, oğul?”. “...Bir kərə onunla İçərişəhərdə rastlaşan bizim “Tutuquşu Qasım” çox “dağ-aran” sözlərindən sonra qayıdasan ki, Mir Cəlal müəllim, mən Sizin bəzi əsərlərinizi azı beş dəfə oxumuşam! Bu həmişətəbəssüm Müəllim isə bu dəfə belə bir “dodaqaltı”lıq eləyir: “Həə, Mir Cəlalı beş dəfə?.. Bəs Mirzə Cəlili? Susursan... Deməli, “heş” dəfə... Neyləyəsən, oğul, universitet müəllimini beş dəfə oxuyan tələbə millət müəllimini “heş” dəfə oxuyar, dəə...”

Bizim kursun da ona sevgisi bu kimi söhbətlərdən - “qiyabilik”lərdən başladı. Üçüncü kursda isə hər şey əyaniləşdi. Yuxarı kursçuların “hesab edin ki, siz yalnız Azərbaycan Dövlət Universitetinə deyil, həm də canlı Mir Cəlal universitetinə daxil olmusuz” kimi, ilk eşidimdə ədalı gələn məntiqlərini yavaş-yavaş anlamağa başladıq. Gənc müəllimlərin Stalin və Brejnevə rəğmən işlətdiyi “papalıq qayğısı” atmacaları ilə uzun illər kafedra müdiri işləyən bu pilə müəllimi səciyyələdikləri “atalıq qayğısı” kimi anti-omonim bəhslərinə də yiyələndik. Əsərlərində çox da toxuna bilmədiyi mövcud siyasi rejimin “iç üz”lərini “çöl üz”lərdə - ötəri dəhliz və pilləkən söhbətlərimizdə, sərgi salonları və teatr foyelərindəki rastlaşmalarımızda, yönü Mərkəzi Komitəyə dəfn edilmiş milli qibləlilərimizi ziyarət üçün hərdən birgə getdiyimiz Fəxri xiyabanda (bəzən də lap auditoriyada!) söyləməsinin fərqinə vardıq. Bu söyləmələrin biri də, o vaxtlar özünə minik maşını alan sovet müəllimlərinin “antipod” adıyla damğalanma təhlükəsilə bağlı idi ki, bu yupyumşaq kafedra müdiri işə gecikən gənc müəllimlərin üstünə bir kərə də belə “təpinibmiş”: “Əşi, tramvay-trolleybuslarda boş-boş vaxt itirincə, gedin özünüzə maşın alın, də!..”

Özü xüsusi bir “dövr” olmuş bu sənətkar və -

O dövr...

“Katib” termini “kitab” ifadəsindən çox-çox irəli tutulan o siyasi dövrdə Mir Cəlal kimilərinin sözü, fikir-zikir, mür-münasibət, yumor-aura aləmləri ictimai-xəlqi bir mayak timsalında idi. Qapalı evlərdən belə yoxalmaqda olan ağır-ağsaqqallıq keyfiyyətləri ayrı-ayrı elələrinin şəxsində toparlanıb təmərküzləşir, ümummilli şifahi-səyyari institut rolu oynayırdı. Uzaq-ucqar ünvanlarımızdan sırf sovet şagirdləri kimi gəlib ali məktəblərə düşə bilənlər elələrinin simasında özgə aləmlərə, bəzən millət-millətçilik eşqinə də düşürdülər. Təhsil aldıqları institutlarda “Sov.İKP-yə eşq olsun!”, “proletariatın dahi rəhbəri” dərslərindən bezənlərin (ADU-nun filologiya, jurnalistika fakültələri tələbələrilə ötəri təmaslardan “nəsə” sezənlərin) bir çoxu bizim auditoriyalara gələr, bu qəbil müəllimlərin mühazirələrinə, milli mədəniyyət, böyük sənətlə bağrı-badaş söhbətlərini doymazlıqla dinlərdilər. Mir Cəlal müəllimin bu format-dərslərindən birini, şərti olaraq “natürmort dərsi” kimi yazmışdıq yaddaşımıza. Bu “dərs”in səbəbkarı həmin o “yerimizi dar eləyən gəlmə tələbələr”dən biri idi. Yazı lövhəsinin yuxarısındakı gözəl alma-armud, gilas-gilənar təsvirli şəklə baxıb: “Mir Cəlal müəllim, şəkilçəkənləri cansız təbiətin cansız yamsılayıcıları da adlandırmaq olarmı?” deyən o naməlum tələbə bu məlum və məşhur Müəllimdə o anadək təsadüf etmədiyimiz qəribə bir reaksiyaya səbəb oldu. Bu “filosofsayağı” sualın cavabına yığcam bir “giriş”lə başlayan Müəllim sözügedən sənət sahiblərinin - hər xalqın öz dilində “yamsılayan” yox, məhz “rəssam” adlandırıldığını vurğulayıb, sözünü belə yekunlaşdırdı: “Nəhayət, oğul bala, sənin bu “böyük sual”ınla bağlı, balaca uşaqların praktik qiymətləndirməsi kimi də ifadə edə biləcəyimiz “cavab”ını xatırlatmaq istərdim. Fikir vermisizmi, analarının yalvar-yaxarıyla belə meyvədən imtina edən tərs uşaqlar, bəzən bu sayaq unikal şəkillərə baxarkən “ana, ondan mənə!” deyirlər”...

Onun yaradıcılıq dəryasından -

Ləpələr...

“Ləpələr” yazıb... duruxdum. Bu bir məsuliyyət! Axı, bu unikal-universal yaradıcılıq dəryasını bir qəzet səhifəsində necə ləpələndirməli?

Deməli, damlalar...

O bizə - üzünü görmədiyimiz və çoxusunun söhbət-sözünü elə onun öz dilindən eşitdiyimiz azman klassiklərimizi də xatırladırdı. Əksərini bədii, bir qismini elmi əsərləri, təkəmseyrək ictimai xadimləri isə, öz şəxsiyyət səciyyələrilə. Özümüzü onun “Ədəbiyyatşünaslığın əsasları” kitabında tərifini verdiyi “tip”ə bənzətməyə çalışardıq. “İctimai həyat və inkişafın bütün tələblərinə cavab verən...” o “tip” biz tələbələr qarşısında - bu “tərif”in müəllifinə bənzəmək kimi aşkar istəklərdən tutmuş, onun bəzən ah-qəhərlə danışdığı fədakar sənət-siyasət nəhənglərimizin yolunu davam etdirmək arzu-tələbləri qoyurdu. Hərdən gözümüzə elə “surətxəyal” təsir-təfsirdə görünərdi ki, elə bilərdik, bax-bax bu an o, otuz iki yaşında müdafiə etdiyi namizədlik dissertasiyasını - “Füzulinin poetikası”nı nəzmə çəkir, sonralar yazdığı “Füzuli sənətkarlığı” monoqrafiyasını xəyalında poemalaşdırır! Onun elmi yaradıcılığından söz düşəndə, sözünün sanbalına tam inandığımız adlı-sanlı müəllimlər belə ciddi görkəm alar, “Klassik irs və müasirləri”, “Azərbaycanda ədəbi məktəblər”, “Cəlil Məmmədquluzadə realizmi haqqında” kimi tədqiqatlarını fundamental vəsaitlər kimi dəyərləndirərdilər.

Bu böyük ədibin ədəbi-bədii yaradıcılığı isə serial səhifələr mövzusu! “Dirilən adam”da elə sənətanə səhnələr var ki, həyatanə oxşarlarının kölgəsinə dayanmaz! “Kəmtərovlar ailəsi”ni dərindən oxuyub-anlayanlar arasında bu hekayəni “mənəvi cərrah bıçağı” adlandıranlar olub. Hələ onun zərb-məsələ çevrilmiş “itə ataram, yada satmaram” postulatı!

...Və “Bir gəncin manifesti”! Belə nidalanıb-həyəcanlanmağımın səbəbi tək elə bu əsərin bədii-sənətkarlıq siqlətilə yox, həm də müəllifin özünün də iştirak etdiyi bir xatiratla bağlıdır. Bir gün tələbə qızlardan biri təkrarsız bir ədəb-ərkan və incə-mincəliklə əl qaldırıb: “Mir Cəlal müəllim, bilirsinizmi, mən Sizin “Bir gəncin manifesti” romanınızı digər əsərlərinizdən daha çox sevirəm! Bilmirəm niyə...” - dedi. Və o boyda Mir Cəlal müəllim də özünü bu tər-təmiz gənc sadəlövhlüyünə “uyğunlaşdırıb”, dedi: “Yəqin ona görə ki, qızım, mən o əsəri gənc yaşlarımda - darısqal bir otaqda, başım üstdəki şəritdən qələmim altındakı vərəqlərə damcılar dama-dama yazmışam...”

...Və direktiv bir sonluq

Belə ki, bu yarımbaşlıq altında bu bütöv Obraz-Kişinin rəsmi tərcümeyi-halından bəhs ediləcək. Yəni, böyük milli şəxsiyyətlərin harada, nə vaxt doğulmasının, həyatda necə yaşayıb, sənətə necə gəlməsinin əsas məsələyə o dərəcədə dəxli yoxdur, axı...

Amma, hər halda, taleyin yazdıqlarına da toxunmaq gərək.

Mir Cəlal Paşayev 1908-ci ildə Güneyimizdə - Ərdəbil yaxınlığındakı Əndəbil kəndində doğulub. Kiçik yaşlarında Gəncəyə köçüblər. On yaşında ikən burada iki olayla üzləşib; Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin qurulması və atasının dünyadəyişimi.

Böyük qardaşının himayəsində yaşamalı olan Mir Cəlal xeyriyyə cəmiyyətinin köməyilə ibtidai təhsil alır. Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra Gəncə Darülmüəlliminə daxil olur, öz fəhm və istedadı sayəsində tələbə təşkilatının, sonralar şəhər tələbə həmkarlar təşkilatının sədri seçilir. Kazan Şərq Pedaqoji İnstitutunu, Azərbaycan Dövlət Elmi-Tədqiqat İnstitutunun aspiranturasını bitirir, müəllim işləyir. Sonra “Kommunist” qəzetində şöbə müdiri, “Gənc işçi”də məsul katib, Elmlər Akademiyasında elmi işçi, ADU-da dosent, professor, 1961-ci ildən ömrünün sonunadək kafedra müdiri...

Neçə-neçə mötəbər səfərlərin hörmət-izzətli iştirakçısı, orden-medallar təltifatçısı, yüksək adlar-mükafatlar laureatı olan böyük ədibimiz 1978-ci il sentyabrın 28-də vəfat edib...

Tahir Abbaslı

Mədəniyyət.- 2016.- 27 aprel.- S. 13.