Daş dövrü
mədəniyyəti
Arxeoloji tədqiqatlar qədim tarixə işıq salır
Paleolit abidələrinin öyrənilməsində mərhələlər
Qazax-Ağstafa rayonları ərazisində
daş dövrünə aid
ilk materiallara 1950-ci
illərin əvvəllərində Avey
dağında rast gəlinmişdir. Burada Damcılı mağarasında
mustye, son paleolit, neolit-mezolit və orta əsr materialları
qarışıq halda
tapılmışdır. Qazıntı materialları içərisində
dördüncü dövr
faunası (maral, ceyran, sayqak, at, keçi və s.) ayırd edilmişdir.
1961-ci ildə Şıxlı kəndi yaxınlığında maili
düzənliyin şimalında
Qədirdərə, Çaxmaqlı,
Marallı açıq
paleolit abidələri
aşkar edilmişdir.
Hələ 1957-ci ildə tarix elmləri doktoru M.Hüseynovun rəhbərliyi
ilə paleolit ekspedisiyası Avey dağının şimalında
Daşsalahlı mağara
düşərgəsini açmışdı. Sonrakı illərdə
İncə çayının
yuxarı axarı və Kəkil dağ ətrafında yeni daha qədim
paleolit emalatxana və yaşayış yerləri açılmışdır.
1961-1965-ci illərdə Həsənsu çayı
hövzəsində Köçəsgər,
Şiş quzey aşel-mustye yaşlı yaşayış yerləri
qeydə alınmışdır.
1980-ci illərdə Kür
çayının sol sahilində
Keşik dağın cənub ətəyində
Ağgöl ətrafında
aşel və mustye dövrlərinə
aid Qaraduz, Qarabığ,
Sarıburun kimi abidələr aşkar edilmişdir.
Abidələrin yerləşdiyi ərazilərdə
geoloji-coğrafi şərait
Geomorfoloqların müşahidələrinə görə,
dördüncü dövrün
əvvəllərində Ağstafaçay
- Sınıq körpü
arasında böyük
göl mövcud olmuşdur. Abidələr də bu hövzə ətrafında
yayılmışdır. Qismən hündür terraslar ətəyində yerləşən
yaşayış yerləri
daha qədim yataqlarla əlaqədardır.
Kür çayının sağ
sahili II Şıxlı
və Köçəsgər
kəndləri arası
alçaq dağlıq
ətəyi zolaqda yayılmışdır.
Bu zolaqda yuxarı
aşel abidələri
ilə Xəzər dövrü terrasları, maili düzənliyin ətəyindəki abidələr
Xəzər-Xvalın dövrünə
uyğun gəlir. Son paleolit abidəsi isə Xvalın dövrü səkilərlə
bağlıdır. Kür çayının
sol sahilində isə
Ağgöl ətrafı
horizontal terraslarda Keşik
dağı ətrafında
aşel-mustye dövrlərinə
uyğun gələn sırf andezit daşından hazırlanmış
yaşayış yerləri
və emalatxana yerləri mövcud olmuşdur.
Geoloqların müşahidələri göstərir
ki, Abşeron Ağçaqıl ərəfəsində
Xəzər dənizi
Poylu-Saloğlu stansiyaları
yerinə kimi gəlib çıxırmış. İndiki
tirə və düzənliklərin yarğan
və qobularla şimal-cənub istiqamətində
parçalanması dördüncü
dövrün ortalarından
intişar etməyə başlamışdır.
Ceyrançöl ərazisinin daha
qədim geoloji dövr kəsilişlərində
heyvan və bitki qalıqları tapılmışdır.
Düşərgə materiallarının
texniki-tipoloji təhlili
Qayalı abidəsində texniki özül orijinaldır. Düzbucaqlı qabarıq üzü, iki qütblü nüvələr bu abidə üçün xarakterik üçbucaqlı
və aşel tipli nüvələrə
də rast gəlinir. Şiş quzey abidəsində
qısa qalın qəlpə və lövhələr üzərində
mükəmməl işlənmiş
yan qaşovu, uc qaşovu, iri dimdikli və
biz burun alətlər
rol oynayır. Çaxmaqlı abidəsində də
bu inkişaf yollu təsərrüfat meylli materiallara rast gəlinir.
Köçəsgər düşərgəsində nüvələr
üçbucaq və
dördbucaq olub bir-iki qütbdən bir üzlü işləniblər. Alətlər itiuclu və
müxtəlif qaşovlardan
ibarətdir. Qədirdərədə diskşəkilli, üçbucaq
və dördbucaqlı
bir üzlü nüvələrə rast
gəlinir. Alət tərkibi
çoxnövlü və
çoxsaylıdır.
Ceyrançöl abidələri xammalı,
texniki əsası, alət tipləri, təsərrüfat yönümü
Azərbaycan abidələrindən
köklü surətdə
fərqlənir və
yeni mədəniyyət
ocağı yaradır.
Kolleksiyaların müqayisəli təhlili
göstərir ki, Şıxlı qrupu abidələrindən Qayalı
düşərgə emalatxanası
ilə Köçəsgər
qrupu abidələrindən
Şiş quzey düşərgəsi materialları
bir texniki səviyyədədir. Bu texniki
inkişaf xətli abidələrdən Çaxmaqlı,
Damcılı mustye düşərgəsi də
bu texniki davamın sonrakı mərhələsi kimi görünür.
Qədirdərə düşərgəsi çox
təsərrüfat sahəli
rəngarəng tipologiyalı,
Kür yaşayış
qalıqları bəzi
alət tipləri ilə qəlpələmə
texnikası, hazırlıqları,
Daşsalahlı və
Köçəsgər düşərgələrinin
müəyyən mərhələsinin
alətləri ilə
sıx yaxınlıq
yaradır.
Ceyrançöl abidələrində nüvələr
diskşəkilli, tək-tək
isə bir və iki qütblüdür. Qaraduz emalatxana-düşərgədə
kobud çapma aləti, kolun (balta) tipli alət,
tək-tək bir və iki yanlı
qaşov, uc qaşovu, çoxvəzifəli
alət, bıçaqlar
vardır. Qarabığ abidələrində gur yaşayışdan zəngin
alət tərkibi qalmışdır. Kiçik çox
işlənmiş nüvələr
uc və yan qaşovları, bütün kənarları
işlənmiş qəlpələr,
biz burun, gəzli-dişli
alətlər və bıçaqlar vardır.
Sarıburun yaşayış yerində əl çapacaqları, kolun (balta), enli qaşovlar,
iskənə tipli alətlərə rast gəlinir.
Daş dövründə mədəni
ocaqlar və onların xüsusiyyətləri
Abidələrdə qəlpələmə üsulları,
nüvə formaları,
texniki səviyyə, alət növləri və kəsər, ağız hissələrinin
dişəkləmə üsullarına
görə fərqli və ümumi cəhətləri tutmaq olur. Kəkil (Qayalı),
Şiş quzey, Ceyrançöl (Qaraduz, Sarıburun) abidələri
Qərbi Azərbaycanda
qədim paleolitin orta (aşelin orta və üst)
mərhələsində uyğun
gəlir. Birincilər müxtəlif arxaik
nüvəli, üc qaşovu, burun uclu alətləri, iskənə şəkilli
kəsərləri ilə
seçilən abidələrdir.
Hələlik məlum olan qədim paleolit qatının əvvəlini təşkil edən abidələrdən digəri Ceyrançöl paleolit yaşayış yeridir. Texniki əsas xammal alət tipləri dişək növləri Kiçik Qafqaz ətrafı aşel abidələrindən köklü fərqlənir. Kolun (balta), dəhrə formalı alətlər uc qaşovları, bıçaqlar yeni formadadır. Ceyrançöldə yeni aşel mədəniyyəti özünü göstərir.
Müstye dövrü abidələrindən Qədirdərə, Köçəsgər, Daşsalahlı tipik müstye tərkibli tipologiyaya malik abidələrdir. Bu yaşayış yerlərinin əsas alətləri itiuclu, qaşov, buruncuqlu-gözlü xarakterdədir. Yataq yeri isə yuxarı paleolitin orta mərhələsinə uyğun gəlir. Əgər son paleolitin ilk rüşeymlərini Tağlarda görürüksə, birinci pilləsi Zarda, son mərhələsi Damcılıda nəzərə çarpır.
M.Mənsurov
AMEA Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutunun aparıcı elmi
işçisi, tarix
üzrə fəlsəfə doktoru
Ə.Dadaşzadə
AMEA Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutunun doktorantı
M.Mursaquliyev
“Keşikçidağ”
Dövlət Tarix-Mədəniyyət Qoruğunun
direktoru
Mədəniyyət.- 2016.- 12
fevral.- S. 15.