Maks Raynhardtın alman teatrı
Dünyanın örnək səhnə
ocaqları
Maks
Raynhardt adına Alman Teatrı Berlində
yerləşir. Binası 1848-ci ildə yay
teatrı üçün tikilib, amma kral sarayı teatrı ilə
uğurla rəqabətə girən daimi şəhər teatrı
- “Fridrix Vilhelm Ştedtişesteatr” üçün 1850-ci ildə
yenidən inşa olunub.
Teatr öz repertuarlarına dram və komediyaları,
zinqşpil (zinq - oxuma, şpil - oyun) adlanan səhnə əsərlərini
daxil etmişdi. Zinqşpil XVIII əsrdə və XIX əsrin
əvvəllərində geniş yayılmış, xalq
musiqi mədəniyyəti ilə bağlı musiqi
dramıdır.
Teatrın səhnəsində Avropada məşhur olan
kollektiv və aktyorlar - Mayninqen teatrı, E.Rossi, T.Salvini,
A.Zonnental çıxış etmişlər. 1883-cü ildən
1894-cü ilədək teatra dramaturq L.Arronj rəhbərlik
etdi. O, aktyorlardan E.Possart, L.Barna, A.Fyoster, F.Qaaze ilə
birlikdə klassik repertuarın üstünlük təşkil
etdiyi və mükəmməl bədii ansambla malik milli teatr
yaratmağa çalışırdı. Teatrın
açılışı 1883-cü ilin sentyabr ayında
Froysterin quruluşunda Şillerin “Məkr və məhəbbət”
pyesinin tamaşası ilə baş tutdu. İlk
mövsümdə Şillerin “Don Karlos” və
“Qaçaqlar”ı, Hötenin “İfigeniya Tavriddə”si,
Şekspirin “Romeo və Cülyetta”sı tamaşaya qoyuldu.
İkinci mövsümdə teatr klassiklərin əsərlərini
hazırlamağı davam etdi. Onların
sırasında Höte və Şiller, Lessinq və
Şekspirin əsərləri vardı.
Amma yalnız ciddi klassik əsərlər üzərində
dayanmaq elə də asan deyildi. Bununla bağlı rəhbərlikdə
yekdillik yox idi, fikir ayrılığı
yaranmışdı, ona görə də repertuarda farslar, L.Arronjın
özünün sentimental pyesləri yer alırdı. Bu da aparıcı aktyorların teatrı tərk etməsi
ilə nəticələndi.
1894-1904-cü illərdə Alman Teatrına ədəbi
tənqidçi və rejissor Otto Bram (1856-1912)
başçılıq edir. Bram alman səhnə
naturalizminin banisi sayılır. 1889-cu ildə Berlində
bir qrup tənqidçi ilə bərabər, A.Antuanın
Parisdəki “Azad Teatr”ına bənzər
teatr yaratmışdı. Teatrın öz
binası olmadığından kollektiv tamaşalarını
Berlinin müxtəlif teatrlarında, əsasən də
“Lessinq teatr”da verirdi. İbsenin “Kabus” və
Hauptmanın “Dan yeri sökülməzdən əvvəl”
pyeslərinin quruluşları teatrın proqram
tamaşaları idi. Bramın naturalizminin
manifesti də öz bədii ifadəsini onlardan
almışdı. Teatrdakı işi ilə
yanaşı, Bram sənətdə naturalizmə dair
baxışlarını əks etdirən “Azad teatr” adlı
jurnal da təsis etmişdi.
O, ətrafına
məsləkdaşlarını yığaraq mükəmməl
truppa yaratmışdı. Truppaya R.Ritner, E.Reyxer, O.Zaker,
M.Raynhardt, E.Leman, P.Bertens, A.Basserman daxil idi. Bramın
səhnə naturalizmi yenilik kimi qəbul olunurdu. Bütün məişət səhnələri və
əşyalar səhnədə təfərrüatı ilə
göstərildiyindən qeyri-adi teatr cazibədarlığı
kəsb edirdi. Həmin dövrdə Alman
Teatrının səhnəsində Hauptmanın və
İbsenin bir çox pyesləri hazırlanırdı.
1900-cü ildə O.Bram L.Tolstoyun “Zülmət səltənəti”ni tamaşaya qoydu. Tamaşada Akim
rolunu Maks Raynhardt oynayırdı. Bram
çalışırdı ki, saxta pafosu və
deklamasiyaçılığı, geriliyi aradan
qaldırsın. Amma rejissor sənətində
naturalizmə tam riayət etmək, məişət təsvirlərində
fotodakı kimi dəqiqlik səhnədə baş verən
yeksənəkliyi, adiliyi, qəsdən nəzərə
çarpdırma, şüurlu olaraq qəhrəmanlıq
nümunələrini boğma repertuar seçməkdə
çətinlik, məhdudluq yaradırdı. Çünki naturalizm özü məhdud sənətdir.
O, başlıca amilləri - tipikliyi, psixologiyanı ikinci plana
çəkirdi. Nəticədə səhnə
naturalizmi teatrı tənəzzülə uğratdı.
Bram 1905-ci ildə teatrı Maks Raynhardta vermək məcburiyyətində
qaldı, özü isə ömrünün sonuna kimi işlədiyi
“Lessinq teatr”a keçdi. 1910-cu ildən başlayaraq “Lessinq teatrı”nın da tənəzzül dövrü
başladı, ən yaxşı aktyorlar Maks Raynhardtın
Alman Teatrına keçdilər.
Maks Raynhardt (1873-1943) görkəmli alman aktyoru və
rejissorudur. O,
Vyana konservatoriyasının nəzdində teatr məktəbini
bitirmişdi. Alman teatrına gəlişinə
qədər Brotislav və Zalsburq teatrlarının səhnəsində
çıxış etmişdi. Rejissorluq
sənətinə “Küy və tüstü” kabaresində qədəm
basmışdı. 1902-ci ildə kabarenin əsasında
“Kiçik teatr” yarandı, orada Almaniyada ilk dəfə olaraq
M.Qorkinin “Həyatın dibində” pyesi “Yurdsuzların
sığınacağı” adı ilə tamaşaya qoyuldu. Raynhardt tərəfindən tamaşaya qoyulan bu əsər
böyük uğur qazandı və rejissora şöhrət
gətirdi. Tamaşada obrazların səciyyəvi
xüsusiyyətlərinin verilməsi, tipik cizgilərin işlənməsi,
naturalist, təbii detallarla, fantastik və mistik elementlər
bir-birinə bağlanmışdı. Qorkinin
əsərini tamaşaya qoyan Moskva Bədaye Teatrının
aktyorları kimi Alman Teatrının aktyorları da qəhrəmanların
prototiplərinin real həyat tərzini öyrənmək
üçün yurdsuzların sığınacağına
baş çəkmişdilər. Maks
Raynhardt tamaşaya yüksək insanlıq hissləri
aşılamışdı. O, xəstələrin,
yoxsulların, talesizlərin hər birinin həsəd çəkdiyi
arzularını canlandıra bilmişdi.
Tamaşanın uğuru rejissorun gələcək
taleyini müəyyən etdi və Raynhardtı ikinci, daha
böyük teatrı yaratmağa həvəsləndirdi. O, həmin teatrı “Yeni
teatr” adlandırdı və 1903-1906-cı illərdə ona rəhbərlik
etdi. Teatrın repertuarı təkcə
modernist-simvolik dramaturgiyadan ibarət deyildi, orada klassika da
özünə yer almışdı. 1903-cü
ildə bu teatrda Tolstoyun “Maarifin bəhrələri” pyesi
tamaşaya qoyuldu.
Raynhardt
rejissorluğunun yüksəliş dövrü onun 1905-ci ildən
başlayaraq I Dünya müharibəsinin başlanmasına qədər
daimi, sonrakı vaxtda -1933-cü ilə kimi müəyyən
fasilələrlə rəhbərlik etdiyi Alman Teatrı ilə
bağlıdır. Teatrda o, əsas etibarilə
klassik dram əsərlərini tamaşaya qoyurdu. “Kamera teatrı” adlanan eksperimental səhnə də
yaradır. Öz aktyorlarını
yetişdirmək cəhdi böyük rejissorlara xas keyfiyyət
olduğundan o da Alman Teatrının nəzdində dram sənəti
məktəbi təşkil edir. Raynhardt
öz teatrında zəmanəsinin qüdrətli aktyorları
A.Bassermanın, V.Krausun, E.Yanninqsin də daxil olduğu əla
ansambl yaratmışdı. Onun
yaradıcılığı müstəqil sənət
növünə yalnız XIX əsrin ortalarında çevrilən
Qərbi Avropa rejissor sənətinin inkişafının
mühüm mərhələsidir. Raynhardt
öz metodunda Avropa rejissorlarından çox şey əxz
etmişdi, eyni zamanda öz yaradıcılığını
1880-ci illərdə tənəzzülə uğramağa
başlayan Antuanın və Bramın naturalist məktəbinə
qarşı qoymuşdu. Özünün
quruluşları ilə Raynhardt rejissor sənətini
özünəməxsus, orijinal bədii yaradıcılıq
səviyyəsinə qaldırdı. Onun
axtarışları sırf formal xarakter
daşımırdı. Əksinə,
bütün ifadə vasitələri bir məqsədə -
pyesdə rejissorun aşkarladığı ideyanın
tamaşalarda üzə çıxarılmasına yönəlmişdi.
Raynhardtdan söz düşəndə “əhval-ruhiyyə
yaradan teatr” kəlməsini işlədirdilər. İlk quruluşlarında Raynhardt aktyor Otto Bramla
işləyə-işləyə dərindən bələd
olduğu səhnə naturalizminin əleyhdarı kimi
çıxış edirdi. Onun əzəmətli
tamaşası olan “Yay gecəsində yuxu” (Şekspir) uzun illər
göstərildi.
Raynhardt poetik tamaşa hazırlamışdı, həyatı
açıq-aydın, rəngbərəng, amma sonsuz dərəcədə
gözəl təsvir etmişdi. Bu tamaşa rejissorun
novatorluq şöhrətini möhkəmləndirdi. Quruluşda o vaxta kimi görünməyən məntiqlik
və nizam tamaşanın bütövlüyündə əksini
tapmışdı. Bu adicə ansambl
bütövlüyü deyildi, ümumiləşdirilmiş
düşüncənin obrazlı təcəssümü idi.
“Yay gecəsində yuxu”da Raynhardt böyük həcmli
dekorasiyadan istifadə etmişdi. Ağacların
yoğun gövdəsi, onların çətirləri
tamaşaçıların görmədiyi səmaya
ucalıb, ağacların arxasındakı göldə əks
olunan ayın şəfəqləri gövdənin
arasından gümüş kimi parıldayır. Fırlanan dairədə açıq yaşıl
libas geymiş pərilər ötüb keçirlər.
Tamaşanın əsas qayəsi - insanın təbiətlə
harmonik və məsud, xoş birliyi romantik və realist elementlərin
vəhdəti vasitəsi ilə inandırıcı şəkildə
verilmişdi.
1906-cı ildə Raynhardt İbsenin “Kabus” əsərini
tamaşaya qoyur. Bu tamaşa onun, rejissorluqdan əlavə əlahiddə,
xüsusi səhnə ifadələrini açan həssas
psixoloq olduğunu təsdiqlədi. Amma bu
tamaşanın atmosferi artıq başqa cür - ağır,
darıxdırıcı idi. Səhnədə
pəncərənin arxasından çiskin havanın təəssüratını
oyadan donuq, ölgün dekorasiyalar
quraşdırılmışdı. Tüğyan
edən külək və yağış isə
ümidsizliyin və əlacsızlığın nişanəsi
idi. Tamaşanın məğzində ana
ürəyinin ağrılarının fəlsəfəsi
dayanmışdı. O vaxta kimi isə başqa rejissorlar
bu pyesə “Frau Alvinqin onun əl-qolunu bağlayan meşşan
zehniyyətinə - qarabasmalarına etirazı” kimi quruluş
verirdilər. Raynhardtın quruluşunda
İbsenin əsəri “ittiham” əsərindən çox rəhmdillilik
pyesi kimi səslənirdi.
İnsanın naümidliyi, gücsüzlüyü, müdafiəsizliyi rejissorun bir çox başqa tamaşalarında da öz əksini tapmışdı. Lakin Şekspir Raynhardtın həmişə sevimlisi olmuşdur. Onun 36 pyesindən 22-sini Raynhardt tamaşaya qoyub. Şekspirin komediyalarında rejissor müəllifə xas duyğuların intəhasız şənliyini, poetik səmimiyyətini, insanın qəlbən və ruhən nikbinliyini canlandıra bilmişdi. Raynhardtın quruluşunda Şekspirin faciələrindəki çaşqınlıq və qarşıdan gələn fəlakətlərin duyulması əksini tapmışdı. “Otello”da dekorasiyaların və kostyumların ziyafətsayağı görüntüləri tamaşaçıları heyrətə gətirmişdi. Onlar özlüyündə müəyyən əhəmiyyət kəsb etməsələr də, mükəmməl, tam bədii əsərin vücudunu tamamlayırdılar.
Alman Teatrında Raynhardt Hötenin “Faust”unu da, antik dramaturgiyadan Esxilin, Sofoklun, Evripidin, Aristofanın əsərlərini hazırladı. O, Bernard Şounun da, Romen Rollanın da, rus yazıçılarından Anton Çexov və Nikolay Qoqolun da əsərlərini tamaşaya qoydu. Sofoklun “Çar Edip”ini Raynhardt sirk səhnəsinə köçürtdü. O deyirdi: “Bu tamaşa üçün sirki meydan seçməyim elə düşünülməməlidir ki, söhbət antik teatrın təqlidindən gedir. Mən öz qarşıma məqsəd qoymuşdum ki, zəmanəmizin ruhundan çıxış edərək Sofoklun faciəsinə yeni həyat verim... Müasir və qədim səhnə arasında əlaqələr yaratmaq üçün antik teatrın təsirini oyadan, onunla sıx bağlı olan irimiqyaslı, geniş səhnəyə ehtiyac duyurdum”. Tamaşanın irimiqyaslığı təkcə boş səhnəsi vasitəsilə deyil, antik tragediyanın zəruri yerlərində oxuyan böyük (əlli nəfərə yaxın) xor vasitəsilə də verilirdi.
Raynhardt teatrda gerçəkliyi əks etdirən realist səhnə tamaşasından tutmuş gərgin, kəskin ifadə vasitələrinin ardınca gedib biçimsiz modernizmə qapılmaya qədər uzun bir yol keçmişdir. Amma onun üslub müxtəlifliyində müəyyən, açıq-aşkar qanunauyğunluq vardı. Rejissor həmişə cəhd göstərirdi ki, zəmanəsinin bədii təmayüllərinə, cərəyanlarına qarşı həssas olsun. Öz yaradıcılıq yolunu əmin-amanlıq və firavanlıq illərində başlayan bir insana 30 il müddətində I Dünya müharibəsinin, Hitlerin nasional-sosializminin, II Dünya müharibəsinin törətdikləri faciələrə qatlaşmaq nəsib olmuşdu. O, qeyri-adi dərəcədə həssas sənətkar idi. Ona görə də dövrünün sarsıntılarını və faciələrini öz yaradıcılığında əks etdirirdi. Hər pyesə müvafiq üslub tapa bilirdi. Onun üçün aktyor həmişə əsas amil idi. Raynhardt teatrında kütləvi səhnələr də az əhəmiyyət kəsb etmirdi. Kütlə, cəmiyyət, xalq, əlbəttə ki, ayrı-ayrı fərdlərdən ibarətdir, amma elə ki, söhbət onların ümumi taleyindən gedir, onda fərdi ayrılıqlar, maraqlar arxa plana çəkilir.
“Çar Edip”də kütləvi səhnələr tamaşa üçün çox vacib idi. Bu, tamaşada vahid ton və hərəkat yaradan, eyni zamanda qalxan yüzlərlə əldən, birgə səslənən ümumi nalə və fəryaddan ibarətdir. Kütləvi səhnələri Raynhardt həmişə təmtəraqla qururdu, müasirləri bu səhnələri rəngkarlıq tabloları ilə müqayisə edirdilər. Təbii səsin (o zaman bütün səs effektini insanlar yaradırdılar - A.İ.) və sözün köməyi ilə kütlə məharətlə canlandırılırdı, vücuda gətirilirdi. Hərəkətlər tamaşaçı zalına güclü orkestrsayağı təsir qismində qurulurdu. O, teatr formaları sahələrində cəsarətli eksperimentator idi. Tamaşanın həmahəngliyinə böyük əhəmiyyət verirdi. Müxtəlif səhnə meydanlarında işlədiyindən rejissor müxtəlif teatrlarda aktyor sənəti ilə bağlı anlayışlarını, təsəvvürlərini canlandırdığı kimi bu səhnələrdən (açıq və bağlı, sirk meydanı və xudmani salonlardan) yararlanaraq bütün quruluş, kompozisiya imkanlarını üzə çıxarırdı.
Zalsburqda (1920) teatr festivalı təşkil etmək ideyası da Raynhardta məxsusdur. O, festivalda kilsənin qarşısındakı meydanın Hofmanstalın işləməsində orta əsrlərə məxsus “Hər bir insan” misteriyasını tamaşaya qoymuşdu. Raynhardtın gəlişi ilə Alman Teatrının naturalist görkəmi təbiətin, xalq bayramlarının və karnavallarının səhnədə canlandırılmasının timsalında dəyişdi, başqa şəkil aldı. O, tamaşa üzərində işləmək üçün bəstəkarları, baletmeysterləri, rəssamları dəvət edirdi.
1905-1915-ci illərdə Raynhardtın tamaşaları karnaval tamaşalarından dini misteriyalara və fəlsəfi dram əsərlərinə kimi öz janr müxtəlifliyi ilə tamaşaçıları valeh edirdi. Tamaşaların birində faciəvi təlatümlərin tükənməzliyi üstünlük təşkil edir, digərində isə kütlə karnaval aləminin həyatsevərliyinə dalırdı. Bütün bunlarla - tamaşanın əsas qayəsilə rejissor bir amili - insana məhəbbətini izhar edirdi. 1917-ci ildə Raynhardt ilk ekspressionistlər - Kayzerin, Zorgenin, Heringin, Hazenkleverin müharibə əleyhinə olan pyeslərini tamaşaya qoyur. Amma klassikanı da unutmur. A Çexovun “İvanov”, Şekspirin “Yuli Sezar” pyeslərinə səhnə həyatı verir.
Raynhardt maliyyə asılılığını dəf etməyə nail olmuş rejissorlardan idi. O, işgüzar adam idi, onun haqqında ilk “rejissor-işbaz” deyilirdi. Bir sıra iqtisadi formalar kommersiya teatrlarının təcrübəsindən alınmışdı. Bura teatrın trestləşdirilməsi (onun bir neçə səhnəsi vardı), məşhur aktyorların yüksək qonorarlarının müəyyən hissəsinin teatrın hesabına köçürülməsi, teatr premyeralarının geniş reklamı, müqavilələrin ölçülüb-biçilmiş şəkildə bağlanması daxil idi. Yalnız maliyyə cəhətdən qeyri-asılılığı nəticəsində o, kütləvi teatr yaratmaq da daxil olmaqla, möhtəşəm ideyalarını həyata keçirirdi.
1920-ci ildə o, Şumanın Berlin sirkini yenidən qurur və onu dram tamaşaları göstərmək üçün uyğunlaşdırır. O, burada antik teatrın prinsiplərindən istifadə edir. Sirkin meydanının kənarlarını geniş səhnə önünə çevirir, onun içərisində səhnə qutusunu yerləşdirir. Səhnəni əhatə edən yarımdairə 3 min tamaşaçı tuturdu. Bu möhtəşəm səhnədə Raynhardt R.Rollanın “İnqilabi dram”ı, “Danton”u, Aristofanın “Lizistrata” komediyasını, Şillerin “Qaçaqlar”ını göstərir. Beləliklə, Raynhardt 20-ci illərdə təkcə yalnız müxtəlif teatrlarda deyil, eyni zamanda iki ölkədə işləyirdi. O, özünün Alman Teatrı ilə yanaşı, Vyananın “İozefştadteatr”ına (1923-1927) rəhbərlik edir, burada alman klassiklərinin əsərlərini tamaşaya qoyur. O, eyni zamanda bir neçə Berlin teatrında, sirkin binası əsasında yenidən qurulmuş Böyük Teatrda və onun özü tərəfindən 1924-cü ildə yaradılmış Kurfyurstendamm “Komediya teatrı”nda tamaşalar hazırlayır.
Amma hakimiyyətə nasional-sosialistlərin gəlməsi nəticəsində onun var-dövləti, mülkiyyəti əlindən alındı. 1933-cü ildə Raynhardt Almaniyanı tərk edir, Avstriyada məskunlaşır və burada “İozefştadteatr”da klassiklərin əsərlərini tamaşaya qoyur.
Eləcə də 1928-ci ildən Vyanada təşkil etdiyi “aktyor və rejissor” seminarlarını 1938-ci ilədək - faşist Almaniyası Avstriyanı işğal edənə kimi davam etdirir.
1938-ci ildə o, ABŞ-a mühacirət edir. Hollivudda teatr
məktəbinin əsasını qoyur və Şekspirin əsərlərinin
süjeti əsasında bir neçə filmə quruluş
verir.
Almaniya bölündükdən sonra Alman Teatrı Almaniya Demokratik Respublikasının ərazisinə düşür. Bu teatrın həmin zaman (1945) hazırladığı ilk tamaşalardan biri Lessinqin nasional-sosialistlər tərəfindən qadağan olunmuş “Müdrik Natan” pyesi idi. Teatra rəhbərliyi əvvəl Q.Vanqenheym, sonra isə V.Lanqhoff, V.Xeynts və başqaları öz öhdələrinə götürdülər. Teatr həmin dövrdə klassiklərin əsərlərinə üstünlük verir. O cümlədən rus və sovet xalqlarının klassik əsərləri repertuarda özünə yer alır. 50-ci illərdə teatrın repertuarının aparıcı xəttində antifaşizm üstünlük təşkil edir. Onun səhnəsində B.Brextin, F.Volfun, Tollerin və başqalarının əsərləri göstərilir. Bu teatrda tanınmış alman aktyorları çıxış etmişlər.
Hazırladı: Atababa İsmayıloğlu
Mədəniyyət.- 2016.- 22 iyun.-
S.12.