Fenomenal türk
Gözəlliklər aşiqi,
milli istiqlal yolçusu, azadlıq, müstəqillik mücahidi - Xəlil Rza Ulutürk
Söz, şer-şeiriyyət aləminin ab-havasını bir xeyli dəyişmiş hesab edilən bu sənətkar öz milli çaba-çalışmaları ilə şairlik “peşə”sinin də mahiyyətində inqilab etmiş oldu. Şairliyi, çoxmilyonlu və çoxrəyli oxucu ordusunun bir qismində əsrlərlə yaşayan (və hələ yaşayası) “gül-bülbül aşiqliyi” sinfinə mənsubluq qarasından çıxardı. Bəzilərinin mübarizədə “sıravi əsgər” belə hesab etmədiyi sözü, sənəti generallığa yüksəltdi...
Bütün hərbi-siyasi çinlilərimizin, ictimai-maarifi aydınlarımızın hələ leqal ya qeyri-leqal qımıldandığı dövrlərdə yazdı (və çap etdirə bildi!) ki;
Azadlığı istəmirəm -
Zərrə-zərrə, qram-qram.
Qolumdakı zəncirləri qıram gərək,
Qıram! Qıram!
Azadlığı istəmirəm
Bir həb kimi, dərman kimi.
İstəyirəm səma kimi,
Günəş kimi,
Cahan kimi:
Çəkil, çəkil, ey qəsbkar,
Mən bu yurdun gur
səsiyəm:
Gərək deyil sısqa bulaq,
Mən ümmanlar təşnəsiyəm!..
Bu canlı alov, şanlı qələm, Vətəni istiqlala, birləşdirməyə layiq
oğulları “öz
kişi bətnindən
doğmaq” istəkli -
Ər oğlu Ər
21 oktyabr 1932-ci ildə indiki Salyanın Pirəbbə kəndində
doğuldu, heç bir qəzet-jurnal yazısına sığmayası
Vətən ömrü,
məmləkət aşiqliyi,
millət mücadiləsi
yaşayıb, 1994-cü ilin
iyununda Bakıda vəfat etdi...
Bu nəqli informasiyadakı
ilk və sonuncu ifadələr, mənə,
hər şeydən öncə, O.Balzakın bir fikrini xatırlatdı:
“Dahilər ucqarlarda doğulur, Parisdə ölür”...
Belə
bir “canlı təlatüm”ün təqdimatı
üçün o qədər
də vacib olmasa da, deyək
ki, bu böyük
Ulutürk-şair, həm
də ünlü tənqidçi, ədəbiyyatşünas,
tərcüməçi, filologiya
elmləri doktoru, Əməkdar incəsənət
xadimi, “İstiqlal” ordeni, M.F.Axundov mükafatı laureatı,
Xalq şairi kimi şərəfli ad və təltifatlar daşıyıcısıdır.
1954-cü
ildə ADU-nun (BDU) jurnalistikasını
bitirib, əmək fəaliyyətinə “Azərbaycan
qadını” jurnalında
başlayan X.Rza dövri mətbuatda çap etdirdiyi məqalə və şeirləri, “Bahar gəlir” kitabı ilə ədəbi ictimaiyyətin diqqətini
dərhal cəlb edir. 1957-ci ildə AYB onu Moskvaya, M.Qorki
adına Dünya Ədəbiyyatı
İnstitutuna (Ali ədəbiyyat
kurslarına) göndərir.
Görkəmli rus sənətkarlarından
P.Antokolski, S.Marşak,
M.Şoloxov, “dahi mühacir” N.Hikmətlə
görüşləri gənc
şairin əbədi
xatirə işığına
çevrilir. Bakıya qayıtdıqdan
sonra təhsilini
APİ-nin aspiranturasında
davam etdirir. “Müharibədən sonrakı
Azərbaycan sovet ədəbiyyatında poema
janrı” mövzulu dissertasiyanın böyük
uğuru rəhbərlikdə
bu “millətçi ünsür”ün institutda
müəllim saxlanıb-saxlanmaması
“dilemma”sında müsbətə
işləyir -
Və...
Bir vaxt tələbə auditoriyalarından “ən nadinc” müdavim kimi çıxmış
bu adam
o ictimai otaqlara müəllim kimi daxil olduğu gündən, nümayəndələri
hələ də qalan tələbələri
demişkən, “dərs
proqramı çərçivələri
gedir işinə”. Onun mühazirələrində
“Proletariatın dahi rəhbəri”, “Sov.İKP-yə
eşq”, “İkinc ana dili” və
s. kimi tərkib və “bülbüloqrafiya”lar
birdəfəlik eşidilməz
olur. Əvəzində
- ümumbəşəri kontekstdən
başlayan vətənpərvərlik,
qədim milli dəyərlərimiz, dilimizin
işləkliyi və
təmizliyi uğrunda
çalış-çarpışmaları,
ürək yanğılı
mülahizə-mühakimələri və nəhayət, 25 il bundan
öncə uğraşdığımız
Azadlıq-Müstəqilliyimizə bünövrə daşları
hesab edə biləcəyimiz millətçilik
düşüncələri...
Bütün bunlar dövlətin hakim dairələrinin nəzər-diqqətindən
yayınmır və çox çəkmir ki, onun ictimai-pedaqoji
fəaliyyəti məhdudlaşdırılır. “Bilik” cəmiyyəti xəttilə rayonlarımıza
gedişləri qadağan
olur. Kürsülərə qalxarkən tezcənək
durub salonu tərk edənlərin sayı artır. Nəhayət, onu APİ-dən
tamamilə uzaqlaşdırırlar.
AMEA Nizami adına
Ədəbiyyat İnstitutunda
Azərbaycan-özbək ədəbi
əlaqələri (M.Şeyxzadənin
həyat və yaradıcılığı) haqqında
monoqrafik əsərlər
üzərində çalışsa
da, “şübhəli
şəxs” damğasından
xilas ola bilmir.
Lakin bütün
bu ictimai-siyasi soyuqluqlar od-alov canlı şairi sarsıda bilmir. 80-ci illəri axırında başlanan milli azadlıq hərəkatı
zamanı ayrıca bir Xəlil Rza səsi gurlayır.
Bu hərəkata bütün
varlığı və
öncüllüyü ilə
qoşulan alovlu-tribun şairin sovet məkrini, rus-şovinist siyasətini, Dağlıq
Qarabağ torpağına
təcavüz edən
erməni daşnaklarının
strateji görülərini
qamçılayan bənzərsiz
hayqırtıları ölkəmizin
hüdudlarını aşıb,
haqq səsimizi bütün dünyaya daşıyırdı:
Biz Türküstan elləriyik,
Qeyrət, qüdrət selləriyik.
Daşnakları qovan bizik,
Dar gözləri ovan
bizik.
Yetər
meydan suladılar,
Yurdumuzu taladılar.
Lakin dünya
da öz “işlərində” idi. Son günlərini yaşayan sovet imperiyası
1990-cı ilin 20 yanvarında
Bakıya divan tutdu.
Bu qətliama qarşı
bağrı yarılanadək
hayqıran, bütün
qüvvəsilə gecə-gündüz
dinclik bilmədən,
ürəyini məşələ
çevirib xalqı düşmənlərə qarşı
mübarizəyə səsləyən,
xarici jurnalistlərə
verdiyi müsahibələrdə
Qanlı Yanvarı, Qorbaçovun və onun əlaltılarının
cəlladlığını dünya ictimaiyyətinə
çatdıran Xəlil
Rza 1990-cı il yanvarın 26-da SSRİ Dövlət
Təhlükəsizlik Komitəsinin
əməkdaşları tərəfindən
həbs edilib Moskvaya - Lefortovo həbsxanasına göndərildi.
O, zindanda da mübarizəsini davam etdirdi, 8 ay 13 gün adi insanlıq mühitindən belə təcrid olunmuş sənətkar odlu-alovlu qəlbinin işığında
məşhur (“Ulutürk”
təxəllüsünün bazisi hesab olunası)
“Lefortovo gündəliyi”ni,
200-dən çox mübarizə
ruhlu şeir, poema və məktublar
yazdı. Qadağa illərində “Məhəbbət
dastanı”, “Mənim günəşim”, “Qollarını
geniş aç”, “Ucalıq”, “Doğmalıq”,
“Ömürdən uzun
gecələr”, “Hara gedir
bu dünya” kimi sərlövhələrdən
dərinə gedə bilməyən şair azadlıq ab-havalı və imzalı illərdə “Daşdan çıxan bulaq”, “Məndən başlanır
vətənim”, “Davam edir 37”, “Türkün dünyası”, “Bağışla,
ey vətən!” və... doğma Qarabağ savaşında şəhid olmuş övladının xatirəsinə
“Qəhrəman Təbrizim”
başlıqlarına əbədiyyət
imzaları qoydu...
Bala da yaddan çıxır,
qanad gərəndə
ölüm,
Yox, mən qaça bilməzdim... qaça bilməzdim, gülüm!
Mən sonadək Bakımın hayanı olmalıydım,
Hayan ola bilməsəm,
qurbanı olmalıydım.
Yoxdur üçüncü bir yol... Bir həyat var,
bir ölüm.
Yox, mən qaça bilməzdim... qaça bilməzdim, gülüm!..
...Ruhun şad, yerin behişt, Turanın ulu Ulutürkü! Bu xalqın
qədirbilən qismi Səni məndən də yaxşı tanıdığına, çoxunun
şeirlərinlə birgə
ömür mübarizəni
də əzbər bildiyinə görə bu qədər...
Tahir Abbaslı
Mədəniyyət.- 2016.- 21
oktyabr.- S.13.