“Ünvansız qatar” sərnişininin qəribliyi bitməz...

Bir tamaşa da təhvil verildi və öz səhnə həyatına başladı. Adı «Ünvansız qatar», müəllifi Əməkdar incəsənət xadimi Əli Əmirli, səhnə məkanı da Azərbaycan Dövlət Gənc Tamaşaçılar Teatrı. Quruluşçu rejissoru Əməkdar incəsənət xadimi Bəhram Osmanov, rejissorları Gülnar Hacıyeva və Qasım İbrahimov, quruluşçu rəssamı Solmaz Qarayeva, musiqi tərtibatçısı Zaur Rəşidov olan tamaşanın ilk nümayişi üçün 31 mart - Azərbaycanlıların soyqırımı günü təsadüfən seçilməmişdi.

Tamaşadan öncə teatrın direktoru, Əməkdar artist Mübariz Həmidov, müəllif və quruluşçu rejissor səhnəyə çıxdılar. M.Həmidov söylədi ki, «Ünvansız qatar»ın 1918-ci ilin mart hadisələrinə birbaşa aidiyyəti olmasa da, erməni qəsbkarları üzündən qaçqınlığa məruz qalmış soydaşlarımızın taleyindən, onların vətən içində qaçqınlıq taleyinin başlamasından bəhs edir.

Yazıçı-dramaturq Əli Əmirli və Bəhram Osmanov da çoxlarının demək və eşitmək istədiyi həqiqətlərin məhz «Ünvansız qatar»dan səsləndiyini, səhnədən salona, salondan cəmiyyətə ötürüləcəyinə ümid bəslədiklərini dedilər.

Janrı ikihissəli “həqiqətlər dramı” kimi müəyyən edilmiş «Ünvansız qatar» Xocalı faciəsinin (1992) ardınca genişlənən erməni işğalı nəticəsində yurd-yuvalarından didərgin düşənlərdən danışır.

...Köçənlər isə çoxdur. Bədir kişi (Əməkdar artist Qurban İsmayılov), arvadı Xoşbəxt (Əməkdar artist Şəfəq Əliyeva) və nəvəsi Ayla (Türkan Şahmarlı) ilə Bakıda yaxşı gün-güzəran düzəltmiş, tanınmış adam olmuş Familin (Manaf Dadaşov) ardınca gəldiyi atası Səməd (Elşən Çarhanlı) və anası Qumru (Əməkdar artist Naibə Allahverdiyeva), kənd müəllimləri Teyyub (Kərəm Hadızadə) ilə Tamamın (Əməkdar artist Gülər Nəbiyeva) qızları - Bakıda ali təhsil alan Həlimə (Zümrud Quliyeva) ilə balaca Aynur (Xəyalə Meydanova), kənd ağsaqqalı (Ədalət Əbdulsəməd) və onun ağbirçək arvadı (Əməkdar artist Lətifə Əliyeva), Səriyyə (Əməkdar artist Leyli Vəliyeva) və onun döyüşdə yaralanmış qəhrəman oğlu Mixaylo (Vahid Orucoğlu), bir-birini tanıyan bu sadə insanlara heç qoşulmayan Manya (Əməkdar artist Qəmər Məmmədova) və onun iki qızı: Klara (Zülfiyyə Alhüseynova) və Lyuba (Gülbəniz Mustafayeva). Onların hamısı doğma yurdu nigaran tərk edir. Gələcək talelərindən bədgüman halda Bakıya üz tuturlar.

Yollarda hər cür situasiya və hər insan tipi ilə rastlaşmaqdan üzünün həyası getmiş Bələdçi (Xalidə Əliməmmədova) davranışı, əxlaq prioritetləri ilə bu dramın dodaqqaçdısıdırsa, yurdunu, yeganə övladını itirmiş, kəndi ən sonuncular arasında tərk etdiyinə hər cür vəhşiliyə şahid olmuş Telli (Yasəmən Malik) bu köçün diri ağısıdır.

Burda hər cür adam var. Ya da belə bir situasiyaya düşmüş çaşqın insanların heç özlərinə də bəlli olmayan xüsusiyyətləri üzə çıxır... Səriyyə müəllimənin dediyi kimi, oxuduqlarımızla gördüklərimiz üst-üstə düşmür. İnsanlar başlarına gələn olayların ucbatından dəyişirlər.

Məsələn, bəlkə də Famil çox yaxşı oğlandır. Amma işğal və köçkünlüklə bağlı bilib-düşündüklərini deyən kimi Mixaylo onu düşmən təbliğatçısı adlandırıb yaralı canı ilə yaxşıca əzişdirir. Bununla belə, Familin öz valideynlərini Bakıya salamat çatdırmağa pulu, onları normal güzəranla təmin edəcək imkanı var.

Xoşbəxtlə Bədir də qızları Raifənin (Nuriyyə Əliyeva) evinə gedəcəklər. Raifənin əvvəllər Raya olduğu barədə sirri 9 yaşlı qızına açması, Xoşbəxtin ani bədbəxtliyi, lakin doğma balası kimi böyütdüyü qızın çölün düzündə gəlib onları tapması, imkanlı övladının valideynlərinə rahat qocalıq vəd edən gəlişi yenidən onun qəlbində analıq duyğusunu oyadır və duyğu bütün incikliklərin üstündən xətt çəkir.

Tamaşanın səhnə quruluşunda çöl ovqatı, bir qatar ilə yol gedərkən qarşıdan gələn qatarın hərəkətini izləyərkən yaranan qarışıq təsvir effektinin səhnənin arxa divarındakı ekranda iti sürətlə verilməsi, üzbəüz gələn qatarın işığının tamaşaçıların gözlərini qamaşdırması səhnədə oynanılan faciənin bizə nə qədər tanış olmasına, tamaşaçıların bu faciənin qəhrəmanına çevrilməsinə işarə idi. Bələdçinin qatar pilləkənini əvəz edən nərdivandan istifadə etməsi, Lyubanın intihar səhnəsinin sadəcə ağ mələfə ilə (sallanan mələfə ağ bayrağa oxşadığı üçün həm də bir növ təslim simvolu kimi qavranılır), qadınlıq və analıq qismətinə düşənlərin sındırdığı didərgin Manyanın torpaqla oynaması kimi detallar, səhnədə mizanların dəyişməsinin yanıb-sönən işıqlarla verilməsi, heç şübhəsiz ki, tamaşanın təsir gücünü artıran məqamlardır.

Lakin tamaşada müəyyən qədər ikimənalı məqamı qeyd etməyi özümüzə borc bilirik. O da hamı kimi didərgin düşmüş Səriyyə müəllimənin gənc qızlarla, xüsusən də oğlunun Bakıda tanıdığı ağıllı tələbə Həlimə ilə söhbətində məhz dinə tapınaraq, ibadətə gəlməklə qəlbin rahatlıq tapmasını təlqin etməyə çalışmasıdır. Şübhəsiz ki, Leyli Vəliyeva güclü aktrisadır və onun bu söhbəti sənətçinin dilində daha inandırıcı və bir qədər də didaktik səslənir. Əslində artıq televiziya verilişlərinə, hətta məktəb dərslik və dərs vəsaitlərinə yol açmış dini didaktikanın səhnədən qabardılması o qədər də arzulanan hal deyil. Bununla belə, ayıq tamaşaçı Səriyyəni o qədər də bacarıqlı təbliğatçı kimi qəbul etmir. Çünki gənc qızlar, evdar qadınlarla müdrik kəlamlarla danışan Səriyyənin öz ailəsində təsiri güclü deyil; o, oğlunu hətta çöllükdə də zinadan qoruya bilmir. Təbii ki, bütün bunlar açıq-aşkar deyilib göstərilmir. Lakin onu təhqir etmiş Famili kötəkləyən Mixayloya rəğbətini gizlətməyən Bələdçinin - aktrisa Xalidə Əliməmmədovanın yaratdığı tipajın gənc oğlana dedikləri, dünyagörmüş Xoşbəxtin eyhamla «oğlun gecə vaqonda da yox idi» deməsi nələrin baş verdiyini arif tamaşaçıya asanlıqla çatdırır.

Aktyorların ifasına gəlincə, gərgin zəhmət, faciənin hər birimizə, qaçqınlıq taleyi yaşayanlara da, yaşamayanlara da doğma olması, aktyorların bir komanda kimi çalışması, hər kəsin, hətta ən kiçik epizodda çıxış edən, tamaşa boyu ağzını açıb danışmayan epizodik rolların ifaçılarının can yanğısı əsərin ovqatının tamaşa salonuna köçməsini, hisslərə təsir etməsini şərtləndirir...

Tamaşanın sonunda səhnəyə qar yağır. Tamaşa iştirakçıları bu qarı bir möcüzə, paklıq, saflıq rəmzi, Tanrının neməti kimi qarşılayırlar. Amma bir həqiqət də var ki, qar üzərində izlər daha aydın görünür.

Gülcahan Mirməmməd

Mədəniyyət.- 2017.- 5 aprel.- S.7.