Tofiq Tağızadə -

 

 

   nə qədər açmağa çalışsan da, bir sirr olaraq qalası ekran azmanı

  

   Filmlərindəki obrazların cəmi kimi, flaqman-kameraman, fenomenal rejissor, universal kino xadimi. “Kino-dəstgah”, “kino-geniy”, “sinema-adamkimi ləqəblərhədəfi”. Kinematoqrafiya aləmininəlbəsə”sindən tutmuşsöz-gözfəlsəfəsinədək yüzə-yüz bələd fenomen...

   Sənətkarlığı da, həyatı da qəribəliklərlə dolu Tofiq Tağızadənin bu ömürlük məhəbbət işinə gəlişində , gedişində sıradanbir”lik yox. Böyük kino təsərrüfatınınqara işlər”inə çox yubanmasa da, müstəqil rejissorluq görəvinə bir qədər gec - otuz beş yaşında gəlib. Amma bu işə Ümumittifaq Dövlət Kinematoqrafiya İnstitutunun (Moskva) Kinorejissorluq fakültəsini bitirib (1953), “Azərbaycanfilmkinostudiyasında - zahirənbaşıaşağıtəzə işçi kimi, daxilənsə, çox yüksək fazalı bir energetika ilə başlayıb. İki il keçmiş (1955) Azərbaycan ekranınaGörüşadında mükəmməl bir film verib.

   Kinoşünaslarımızın ümumqənaətinə görə, T.Tağızadə Azərbaycan kinosuna özünəməxsus yeni nəfəs, orijinal baxış gətirmişdir. O öz istedadı sayəsində qapalı sovet zəmanəsinin kameralara yasaq etdiyi milli duyğularımızı, “məxfi”ləşdirilməyə cəhd edilən mədəni-mənəvi nüanslarımızı da ekranreklam”ına çıxarmağa, problemləri ekran-salon “tərəf-müqabil”liyinə təqdim etməyə çalışıb. Onun filmlərini seyr etdikcə, bu qənaətlər tam şəkildə təsdiq olunur. Kino-seans zamanı butərəf”lər arasında, az qala, proporsional bir izləmə situasiyası yaşanır; biri bilavasitə, o biri bilvasitə. Qəribə səslənsə deyim ki, T.Tağızadə bütün filmlərində gözə işləyib, baxışlar dramaturgiyası yaradıb. Onun özünün seçdiyi aktyorlarda əlbəttə, ssenarilərə əsaslanaraq yaratdığı obrazlarda başqəhrəmangözlər, baxışlar, bütün psixolojilikləri sərf-nəzər edən nəzərlərdir. Sözsüz ki, bunların təqdimatında kinooperatorun da rolu az deyil, ancaq axı, baş proqram-layihə sahibi rejissordur! İndi, gəlin, bu sayaq nümunələrə elektron-media vasitələrindən tam fərqli olan qəzet, yazı-pozu imkanları daxilində baxaq. Bəri başdan bunu da deyim ki, sözügedən nüans onun çəkdiyi filmlərin hər birində qabarıq alınıb - yəni bu seçimdə heç bir xəyali-əyani püşkə ehtiyac yoxdur. yəqin ki, o filmlərin hər birindən göz önünə çəkibgöstərəcəyimiz” o ən dramaturji məqamların iki-üçündən artığına da ehtiyac yoxdur.  

 

  Məsələn;

  

   Arşın mal alan” (1965). Bu filmdəki Gülçöhrə ilə Əsgəri istisna edib (axı, filmlərdə bütün enerji, maddi-mənəvi maya baş qəhrəmanların təqdiminə xərclənir!), bütün xəyal-göz diqqətimizi qulluqçu Tellinin, qardaşqızı Asyanın nökər Vəlinin üz-gözlərinə yönəldək. Gözümüzü çəkmədən fikirləşək: əgər bu minbir sözlü gözlər olmasaydı ( ya məsələ yalnız aktyorlarındubl”larsız baxışları ümidinə qalsaydı), o iki qızın qəlblərindəki ər umu-həsrəti, ailə arzu-murazlarını təkcə sözün bəyanı ilə bu qədər heyrətamiz bədiilik-reallıq-sentimentallıqla qavraya biləcəkdikmi?..

   Dədə Qorqud” (1975). Qoşa badam sığmayan dar ağızlım”, “bəy ərənlər, “dünya-mənimdir” - deyənlər!”, “Xanım, hey!” sair bu kimi gözəl kəlmələr, kəlamlar. Bəs, digər saysız-hesabsız məsələləri, həcm darlığı üzündən ssenarist qələmindənyayınmışmətləbləri necə verməli? Əlbəttə, rejissorun fəhm-fantaziyagöz”ü ilə! Bəs buradakı yaramazlıq eşqilə parlayan bir cüt göz - Yalıncığın bərəlmişləri necə görsədilir?! Hər iki-üç kirpikçalımımızda dəyişən kadrlarda ağlarsan, sızlarsan, bozlarsansimfoniyası bəstələyən baxışlar! Filmin dili ekranın “o tay”ındakı dustaqtamaşaçı”yaoğul, oğul!..deyə inildəyirkən, gözləribu taytamaşaçılara (xalqa) belə-belə fikirlər aydırır: “göz yaşlarına gömül, “mərə kafir”lərin bizə verdiyi tarixi zülmlərdən ayıl, bir ol, yüzbir doğul!.. Bu söylənməz sözləri Dədəmizinevdən çıxıb yürüyəndə sərv boylumdeyə öydüyü gözəlin - “boyu uzun Burlaxatun”un bəbəkləri nəql edir...

   Növbətigöz ovuməsələsini belə başlamaq istərdim: T.TağızadəninUzaq sahillərdə”ki (1958) gözlərindən heç yayınmayıb. Özü buradakı gözlər seyri-təsviri dialoqdan çox, qeyri-tətbiqi monoloq ərz edir. Əksəriyyəti konspirativ (bu an “konslager”ativ deyimi keçdi fikrimdən) “status”lu baxışlar (bir çox kadrlardakı Anjelika-Mixaylo cütlüyünün faşizmə nifrət, bütün gözəlliklərə məhəbbət izharlı nəzərləri istisna edilməklə). Mayor Şultsunşeytandır, iblisdir!”, Mazellinin “...deyərsən sinyor Ma “Faust”u ucadan oxuyurdu”, RosselinininOo... xatırladım, gülsatan qız”, LuicininHəmin dalğa, həmin koordinat sonda Veselinin atasının MehdiyəYox, mən səninlə qalacağam!” epizodlarındakı gözlərin hər biri ayrılıqda müstəqil bir kino-baxış vahidi, ansamblda isə Göz ilə Sözün mükəmməl duallıq qalereyası...

   canlı həyat pavilyonlarından, o dövrlərdə (elə həmişə) kino-teatr salonlarından, tele-ekran qarşılıqlarından eşidilən -

  

   Za kadr”vari düşüncələr...

  

   Yazı-pozu kino-televizionçular leksikonunda tez-tez işlədilənkadrarxası”, “mətnaltı”, “şüuraltıkimi işgüzar terminlərə - Tofiq Tağızadə fəndlərinə binaən - daha birisini əlavə etmək olar: “fikirarxası”. Bunun açması üçün onun filmlərindən beş-üç epizodu xatırlamaq kifayət edər. Deyim ki, həmin kadrların daha dərindən incələnməsi üçün o filmlərin yaradıldığı dövrün siyasi cövri-cəfalarının da fərqinə varmaq gərək. Məsələn, 1959-cu ildə çəkdiyiƏsl dost” filmində onun bəllimüttəfiq”likdostuhaqdamillisovet tostu deməkdən başqa çarəsi qalırdı? elə burdaca qeyd edək ki, ömrünün son çağlarında ekranlaşdırdığı “O dünyadan salamfilmində bu rejissorun ustalıqla düzənlədiyi qəbiristanlıqdan qaçış epizodu respublikaların elə həmin SSRİ “müttəfiq”stanındanxortdayıbqaçmasını ehtiva edir. Yaxud, “Babamızın babasının babası” (1981) filmindəki məzlum babanın sinninin “Lenin baba”mızın yaşından da artıq olduğunu vermək üçün quzu mələrtisindən başqa, daha kimitryuk”a əl atmaq olardı?..

   Ovaxtların proletarelitar”ları KİV- Gəray bəyin özünü (tipoloji aspektdə - bəyliyi) güllələdiyi epizodda onun içəri girib qapını bağlamasını mental keçmişimizinkitabının bağlanması həmin an-ardınca komsomol Bəxtiyarın (elə həmin aspektdə - bolşevizmin) digər bir qapını açmasını rejissorunsovetlər perspektivi”ni təsdiq tryuku kimi təqdir-tərif edirdilər. Milli ara-bərə söhbətlərində isə bu kimi nüanslarbir şirinin xatirinə yüz acıdeyiminə bab dəyərləndirilirdi; tutalım, yeddi komsomolyoldaş”ın bir bəyi qətlə yetirə bilməməsi onun özünə açdığı atəşdən öldürücü səslənən qəhqəhəsi! Hələkomsomol kişi”sinin qadına əl qaldırması...

   Gəlin, onunUzaq sahillərdəkino-şedevrinə bir yanaşaq. Həm ona görə ki, Tofiq Tağızadənin özü kinoya - bu böyük sənət səltənətinə müharibə alovlarından keçib (barmaqlarından birini səngərdə qoyub) qayıtmışdı. Bu filmdə isə belə bir milli sənətbarmağıda var ki, çoxları hələ ovaxtlar da bunun fərqinə varmamışdı. Bu, bizim doğma Mehdi -“Mixaylo”muzu, bir çox rusofil rejissorlar kimi yarısovet (rus) balası kimi yox, tərtəmiz Azərbaycan övladı kimi təqdim edilməsi cəsarətliliyindən ibarət bir ibrət! vardı - ssenaridən kənara çıxıb, “Mixaylo”ya bir-ikiqardaş sovetkəmərbəstələri qoşub-quraşdırıb, onunböyük qardaşfiliallarını yaratmağa...

   Yox, istedadlılığı qədər də prinsipial, “hər şey ali sənət üçün!” kredolu bu rejissor başdan-başa özgən-özgür bir ömür yaşadı. O qədər güzəştsiz ki (əlbəttə, yüksək sənət naminə), kinostudiyapavilyonlarda az qala filmlərindəki bir-birindən maraqlı obrazlar qədər “maraqlı” düşmənlər “qazandı”. Belə bir dövr də (“Hər aşiqin dövranı var”) gəldi ki, ömrünün sonlarına yaxın bir “kimsə”dən “daha bu studiyaya gəlmə” eşitməli və “axı, mən bu studiyanı yaradanlardan biri olmuşam!” deməli olub...

   Və... o qədər maraqlı sənətkar və şəxsiyyət haqda bu qədər...

  

   Tahir Abbaslı

 

Mədəniyyət  2017.- 25 avqust.- S.13.