Molla Pənah Vaqif və “Vaqif” pyesi

(II yazı)

Səməd Vurğunun «Vaqif»i, hər şeydən əvvəl, bədii əsərdir və buna görə də pyesə bədii əsər kimi baxılmalı, onun bədii məziyyətləri önə çəkilməlidir. Pyesi oxuyanlar və tamaşaya baxanlar bilirlər ki, burada Vaqiflə İbrahim xan arasında, daha sonra isə Vaqiflə Qacar arasında dərin bir konflikt yaşanır.

Vaqif İbrahim xana Vətənin işıqlı gələcəyi barədə xoş arzularını bildirir:

Kor kimi qalmasın insan.

Qalxsın cəhalətin qaranlığından!

Açılsın hər yerdə məktəb, mədrəsə,

Balalar quş kimi versin səs-səsə...

Vaqifin fikrincə, bu arzuların reallaşması bir şeylə bağlıdır:

Vicdan azadlığı lazımdır elə.

Məhz bunun nəticəsidir ki, İbrahim xan Vaqifi bu cür ittiham edir:

Sən elin dostusan, elin yarısan.

Bu, doğrudan da belədir. Vaqif kimi böyük təbiətli adamlar məhz elin dostu, sirdaşı olmalıdırlar. Özünün dediyi kimi:

Dünya yaranmamış ötərgi bir səs,

Günəş qaranlıqda yaşaya bilməz...

İbrahim xan pyesdə əlindən heç nə gəlməyən, fərsiz, qorxaq, hətta öz vəziri Vaqifin həyat yoldaşına pis gözlə baxan bir şəxs kimi verilmişdir. Əslində isə tarixi şəxsiyyət olan İbrahim xan uzun müddət Qarabağ xanlığına başçılıq etmiş, şan-şöhrətli bir hökmdar olmuşdur.

Əlbəttə, «Vaqif»in yazıldığı dövrdə və şəraitdə İbrahim xanı müsbət bir surət kimi vermək mümkün deyildi və bunu şairdən tələb etmək də olmazdı. Bununla yanaşı, Səməd Vurğun bu barədə o dövrün ədəbi tənqidinin fikri ilə razılaşmış və 1946-cı ildə belə yazmışdır: «Mən çox sevdiyim «Vaqif» əsərinin gələcək taleyini düşündüyüm zaman orada yol verdiyim bir çox təhriflər, xüsusən İbrahim xan surətinin təhrifi məni çox yandırır, lakin əsər elə bir vəhdət təşkil edir ki, mən hələ də bu təhrifi, əsərin bədii təsirini azaltmamaq şərtilə, düzəltməyə çox çətinlik çəkirəm».

Səməd Vurğun hiss edirdi ki, elə bir dövr gələr, elə bir şərait yarana bilər ki, İbrahim xan surətinə görə «Vaqif» kimi sənət incisi zərbəyə məruz qalar. Şairin oğlu Vaqif Səmədoğlu xatırlayır: «Ay Vaqif, qoy bir ayağa qalxım, «Vaqif»i təzədən yazacağam. O zaman çox şeyi düz deyəmmədim. İbrahim xan elə olmayıb...» Bu sözləri mənə Səməd Vurğun 1956-cı ilin may ayında deyib. Təəssüflər olsun ki, bir neçə gündən sonra Səməd Vurğun köçdü bu dünyadan. Ancaq yaxşıdır ki, dram yenidən yazılmadı. «Vaqif» əsəri də, Molla Pənah Vaqif də nağıl dünyamızın bir guşəsində sağ qaldılar».

Əlbəttə, şairin «o zaman çox şeyi düz deyə bilməməsinin» əsas səbəbi əsərin yazıldığı dövr olmuşdur.

İbrahim xan surətinin təhriflərindən biri Vaqifin həyat yoldaşı Xuramanla bağlıdır. Əsərdə göstərilir ki, İbrahim xanın «elçiləri» Xuramanın zəif damarını tutur, xanın arvadı olmasına razılıq verməsinə nail olurlar.

Xuramanın xəyanəti Vaqifi sarsıdır. Bu hadisə düşmənləri ilə qarşı-qarşıya durduğu vaxt baş verdiyi üçün daha ağır olur. Lakin o özünü ələ almağı bacarır. Ağır günlərdə daha çox elin, obanın, yurdun taleyini düşünür. Qarabağın müdafiəsinə başçılıq edir. Məhz buna görə də oğlu Əli bəy vasitəsilə Eldara belə bir sifariş göndərir:

Eldar! Bir qulaq as, qulaq as, Eldar!

Basqına keçmişdir Məhəmməd Qacar.

Atam çıxmışsa da vəzirliyindən,

Deyir, yad əllərə keçməsin vətən.

Bilirsən, o yanır pərvanələr tək,

İndi nəyin varsa Əsgərana çək

Qacarla vuruşun arxa tərəfdən, -

Atamın fikrini söyləyirəm mən...

Əsərin ən dramatik yerlərindən biri Xuramanın zindana - Vaqifin yanına gəlməsi səhnəsidir. Şairin tədqiqatçıları belə bir fikrə gəlmişlər ki, Xuraman Vaqifin yanına özünün bağışlanılması üçün deyil, haqq dünyasına rahat getməsi üçün müsəlman adətinə uyğun olaraq öz həyat yoldaşından halallıq almağa gəlmişdi:

Uydum bu dünyada nazü-nemətə,

Özüm də bilmədən uydum şöhrətə.

Bilmədim axırı zəhrimarımış,

Hər qızıl xəzinə bir şahmarımış...

İndi öz əlinlə gəl öldür məni,

Nə qədər alçaldım, alçaltdım səni...

Azərbaycanlı üçün həyat yoldaşının xəyanətinin bağışlanılması mümkünsüzdür. Bu, xalqımızın milli xüsusiyyətləri ilə bağlıdır. Qədimlərdən üzü bəri arvad kişinin namusunun əsas atributlarından sayılır. Çox hallarda bu cür xəyanətin cəzası çox ağır olmuşdur. Bəlkə də Xuraman istəyirdi ki, Vaqaf onu öz əlləri ilə öldürsün. Vaqif isə hər şeydən əvvəl humanist bir insan, şairdir. Ona görə də Əli bəyin «Ata, qoy öldürüm o mürvətsizi!» sözlərinə cavabı birmənalıdır:

Əli bəy, alçaldar cinayət bizi:

Bir bax əllərinə yaraşarmı qan?

Oğlum, yaşatmağa yaranmış insan.

Əgər Vaqif, yaxud Əli bəy Xuramanı qətlə yetirsəydi, bu, bir obraz kimi onların bütövlüyünə xələl gətirərdi. Bu problemi isə Səməd Vurğun çox ustalıqla həll etmişdir. Xuraman cəzanı özü-özünə verir. Zindanın qapıçısı belə bir xəbər gətirir: «Özünü qayadan atdı Xuraman!» Lakin bu xəbərdən bir az qabaq Vaqif Xuramanı geri çağırtdırmışdı. Buradan o nəticə çıxırmı ki, o, xəyanətkar qadını bağışlamaq, əfv etdiyini bildirmək üçün çağırırdı? Əlbəttə, yox! Vaqifin Xuramanı çağırmasının əsas səbəbkarı isə onun qəmli nəğməsi, yəni poeziyanın qüdrəti idi və təbii axardan doğurdu:

Bir ceyrandım, ürkütdülər yatağımdan,

Bir quş idim, ayrı düşdüm budağımdan.

Külək əsər, yarpaq düşər, çiçək solar...

Viran qalmış mənim bu can otağımdan.

Həmin hissi Vaqifdə, həm də Səməd Vurğunda Xuramanın bu qəmli nəğməsi yaratmışdı.

Səməd Vurğunun yaradıcılığına həsr olunmuş dəyərli monoqrafiyanın müəllifi, mərhum şair Atif Zeynallı Xuramanın hərəkətini nəzərə alaraq onun azərbaycanlı olmadığı mülahizəsini irəli sürmüş və müəllifin də bu obrazı Azərbaycan qadını kimi yaratmadığına işarə etmişdir. O, Xuramanın Vaqifə dediyi «...heç, bir az incidir məni qürbət» sözlərinə işarə edərək “Səməd Vurğun sənəti” (1990) adlı kitabında yazmışdır: «Niyə qürbət? Qəribə deyilmi? Xuraman Şuşaya başqa bir məmləkətdənmi gəlib?.. Axı Səməd Vurğun «qürbət» sözünü, hətta Xuramanın dilindən belə işlədə bilməzdi... Xuraman öz mənfi cəhətlərinə görə nənələrimizə oxşamırdı. Səməd Vurğun bunu bizdən yaxşı duyurdu. Bəlkə «qürbət» sözü ilə... axı, çoxdilli, çoxləhcəli müsəlman Şərqində Xuraman ən kütləvi qız adlarından biridir».

Əlbəttə, bir sözə görə insanın milli mənsubiyyəti barədə dəqiq fikir söyləmək çətindir. «Qürbət» xalqımızın çox işlətdiyi sözlərdəndir. Azərbaycanın bu tərəfində yaşayan yurdun o biri tərəfini qürbət hesab edir. Folklorumuzda buna istənilən qədər misal gətirmək olar. Atif Zeynallının özünün də qeyd etdiyi kimi, vaxtilə şair Qasım bəy Zakir Bakıda sürgündə olduğu vaxt özünü qürbətdə hiss etmiş və bunu «Durnalar» qoşmasında göstərmişdir. Səməd Vurğunun özündə də buna təsadüf olunur («Ah, bu qürbət məni dağıtdı, sökdü...»).

Xuraman isə öz əməlindən asılı olmayaraq, hətta «nənələrimizə oxşamasa» belə, azərbaycanlıdır. Əgər belə olmasa idi, o, intihar etməsi barədə qərar qəbul etməz, haqq dünyasına səfəri üstündə ərindən halallıq almağa gəlməzdi.

Vaqifin «hökmdarın hüzurunda», yəni Qacarla görüşündə özünü ləyaqətlə aparması, ağıllı cavabları ilə düşməni susdura bilməsi onun mənəvi qələbəsi kimi diqqəti cəlb edir. Qacar Vaqifi bu görüşdən qabaq, ona yazdığı kəskin cavab məktubundan tanımışdı. Vaqif bu məktubunda Azərbaycan xalqının cəsurluğuna və qəhrəmanlığına işarə edərək yazmışdı ki, tərlan oylağında sar ola bilmədiyi kimi, bu ellər də baş əyib xar ola bilməz. Onun Qacardan tələbi də xalqın qəhrəmanlığına inamı ilə köklənmişdir:

Basma ayağını bizim torpağa,

İlandan, əqrəbdən yar ola bilməz!

Vaqifin öz xalqına və Vətəninə böyük sevgisi bu səhnədə daha qabarıq üzə çıxır. Bu səhnədə onun milli qüruru ilə ümumbəşəri xüsusiyyətləri birləşir. Bu isə obrazı daha da canlandırır. Vaqif hökmdarın «Gərək fars dilində yazsın sənətkar» tələbinə qarşı böyük qürur hissilə «Azəri yurdunun oğluyam mən də, az-az uydururam yeri gələndə» - deyir. O bununla yanaşı farsların qüdrətli sənətkarlarını da yüksək qiymətləndirir.

Vaqif özü Qacarın hüzurunda baş əymədiyi kimi, Vidadiyə də məsləhət görür ki, ona yalvarmasın, çünki, «hələ baş əyməmiş bu böyük Vətən...»

Səməd Vurğunun tədqiqatçıları Vaqiflə Qacarın qarşılaşdığı səhnə ətrafında maraqlı mülahizələr söyləmiş, əsərin bu yerini yüksək qiymətləndirmişlər. Bununla birlikdə bu səhnənin ayrı-ayrı məqamları ilə bağlı tənqidi fikirlər də mövcuddur. Xalq şairi, Səməd Vurğun yaradıcılığına həsr olunmuş namizədlik və doktorluq dissertasiyalarının, bir neçə dəyərli monoqrafiyanın müəllifi Bəxtiyar Vahabzadə “Səməd Vurğun” (1968) adlı kitabında yazır: «Çox vaxt Vaqiflə Qacarın üzləşdiyi səhnəni əsərin ən gözəl, ən mənalı və tutarlı səhnəsi hesab edirlər. Ancaq realizm baxımından yanaşdıqda, bu səhnə qüsurludur. Elə təsəvvür yaranır ki, bu səhnə yalnız Qacarla Vaqifin deyişməsi, Vaqifin məntiqi, kəskin sözlər deməsi naminə yaradılmış, hadisələrin təbii axımından doğmamışdır. Fikrimizi aydınlaşdırmaq üçün bu səhnədən əvvəlki hadisəyə qayıdaq: Ağa Məhəmməd şah Qacarın təslim olmaq təklifinə qarşı Vaqif ona bir şeir göndərir və... Qacarı təhqir edir. Qəzəblənən Ağa Məhəmməd şah Qacar hücum əmri verir və nəhayət, Şuşa qalasını tutur. İbrahim xan Dağıstana qaçır. Vaqif isə evində oturub, Qacarın çağırışını gözləyir. VIII şəkildə Qacar Vaqifin «Keçər aylar, keçər illər, yaz, ey Vaqif, ömür azdır» misrasını (əslində bu qəzəlin müəllifi Səməd Vurğun özüdür: «Keçər aylar, keçər illər, yaz, ey Vurğun, ömür azdır...») xanəndənin dilindən eşidəndən sonra onu hüzuruna çağırır. Vaqif də əmrə görə Qacarın hüzuruna gəlir və deyişmə başlanır».

Doğrudanmı Vaqif həmin məclisdə yada düşməsə Qacar onu həbs etdirməyəcəkdi? Doğrudanmı Vaqifin VIII şəkildə yada düşməsi bir təsadüfdür?

Əsərin həmin yerinə müraciət edək:

Qacar

... Belə deyirlər ki, ağladır yeri

Sizin Qarabağın xanəndələri.

Hünəriniz varsa, bir «Rast» oxuyun!

Xanəndə

(oxuyur)

...Keçər aylar, keçər illər, yaz,

ey Vaqif, ömür azdır,

Düşər bir gün laçın könlün

şeir-sənət marağından.

Qacar

Qəzəl Vaqifindir?

Şeyx

Bəli, Vaqifin!

Qacar

Nə oldu?

Onu tez tapıb gətirin!

(Sərkərdə baş əyib çıxır)

Vəzir! Bu doğrudan böyük qüdrətdir,

Hər sözü, söhbəti canlı sənətdir.

Böyük təhlükədir bu şair bizə.

Qacarın «nə oldu?» sualından məlum olur ki, o, Vaqifi unutmamışdı və bəlkə də Şuşaya daxil olduğu elə ilk gün onun həbsi barədə tapşırıq vermişdi. «Nə oldu?» sualını verməklə isə əvvəl verdiyi tapşırığın icrasının vəziyyətini yoxlayırdı.

Səməd Vurğun isə Vaqifi bu cür xatırlatmaqla qarşısına xüsusi məqsədlər qoymuşdur. Bunlardan biri Vaqifin hökmdarla - Qacarla qarşılaşdırılması səhnəsinə hazırlıq, digəri isə Vaqifin görkəmli bir şəxsiyyət olması, el-oba tərəfindən sevilməsi barədə məhz onun düşmənlərinin dili ilə məlumat verilməsi ilə bağlıdır.

Əsərdən göründüyü kimi, Qarabağı pəncəsinə keçirən Qacar kef məclisi düzəltmişdir. Qalib hökmdar böyük bir qürurla qələbəsini qeyd edir, özünü «şahlar şahı», «yer üzünün allahı» sayır. Vəzir və şeyx də şahın dediklərini təsdiqləyir, ona xeyir-dua verirlər.

Xanəndə Vaqifin adını çəkdikdən sonra isə söhbətin səmti dəyişir və məhz onun üzərində cəmləşir. Qacar Vaqifin doğrudan da böyük bir sənətkar olduğunu etiraf edir. Şeyx isə Vaqifi şəriətin düşməni, bir də qaçaq Eldarın dostu kimi təqdim edir. Bununla yanaşı, o, el-obanın Vaqifi çox sevdiyini də etiraf etməli olur.

Düşmənlərinin də Vaqif haqqında dedikləri onu tamaşaçının və oxucunun gözündə ucaldır...

Adilxan Bayramov

filologiya elmləri doktoru

(I yazı “Mədəniyyət” qəzetinin 13.03.2016 tarixli sayında dərc olunub)

Mədəniyyət.- 2017.- 22 fevral.- S.12.