Azərbaycanda dublyajın 80 ili tamam olur

Kino sənəti yaranandan sonra dünyanın bir çox ölkələrində bu sənət inkişaf etməyə başladı. Təbii ki, filmlər hər bir ölkənin öz dilində çəkilirdi. Bəs bu filmləri dünyanın digər xalqlarına necə çatdırmalı? Deməli, tərcümə edilməlidir. Sonralar aydın oldu ki, bunun üç yolu var: subtitr vasitəsilə, diktorlar vasitəsilə və ekranda olan bütün obrazları ayrı-ayrılıqda dublyaj etməklə.

Subtitrlə dublyaj elə də əlverişli olmadı. Tamaşaçının fikri yazıları oxumaqda qalırdı, filmə tam nəzarət edə bilmirdi. Bəzən də yazılar bir-birinə qarışırdı. Diktor mətni vasitəsilə filmdə olan obrazların daxili aləmi elə də açılmırdı. Qalırdı üçüncü variant - bütün obrazların ayrı-ayrı səsləndirilməsi. Birinci və ikinci variantlarda tərcümədə sərbəstlik var idi, yəni cümlə bir söz artıq, iki söz əksik ola bilərdi. Üçüncü variantda tərcümə nəinki sinxron, hətta artikulyasiya cəhətdən də düzgün olmalı və aktyorun üzündəki mimikaya uyğun gəlməlidir. Beləliklə, hər kəs müxtəlif ölkələrin istehsal etdiyi filmlərə öz dilində baxmaq imkanı qazandı.

Azərbaycanda dublyaj 1937-ci ildə yaranıb. Şüa Şeyxovun rejissorluğu ilə “Çapayev” bədii filmi (“Lenfilm”, 1934) rus dilindən Azərbaycan dilinə dublyaj edilib. Bu işdə o vaxtın görkəmli aktyorları iştirak ediblər. Bildiyimə görə, Çapayev rolunu “Qayınana” pyesinin müəllifi, aktyor Məcid Şamxalov dublyaj edib.

Sovet dövründə filmləri dublyaj etmək üçün Moskvaya sifariş verilirdi. İttifaqda istehsal olunan filmlər Moskvada və Leninqradda (Sankt-Peterburq) rus dilinə dublyaj olunurdu.

Respublikalar hansı filmi seçirdilər, o filmin materialları Moskva göndərilirdi. Bura daxil idi: rus dilində mətn, filmin iki surəti, musiqi parçaları və digər yardımçı səslər. Filmlərin dublyajı C.Cabbarlı adına “Azərbaycanfilm” kinostudiyasında ərsəyə gəlsə də, sifarişçi “Kinoprokat” deyilən təşkilat idi. Dublyajda yüksək səviyyəli rejissor, tərcüməçi, səs operatoru və aktyor kollektivi zəhmət çəkirdi. İşlədiyimiz filmlərin ilk yaradıcı heyətinin əməyinə böyük ehtiramla yanaşırdıq. Filmi Bədii şura qəbul edirdi. Bədii şurada görkəmli kino redaktorları, rejissorlar və aktyorlar iştirak edirdilər. İşimizə Adil İsgəndərov, Cəmil Əlibəyov kimi sənətkarlar qiymət verirdilər. Bütün nöqsanlar düzəldikdən sonra film ekrana buraxılırdı.

Mən kinostudiyanın Dublyaj şöbəsində 1967-ci ilin may ayında fəaliyyətə başlamışam. Məndən əvvəl burda tanınmış sənət adamları çalışıb. Rejissorlar: Şüa Şeyxov, Ağarza Quliyev, Əlisəttar Atakişiyev, Zeynəb Kazımova, Yusif Ulduz; səs operatorları: Əziz Şeyxov, Paşa İbrahimov; tərcüməçilər: Suğra Məmmədxanlı, Cəlal Məmmədov, Ələviyyə Babayeva, Məmməd Sadıq, İsaq İbrahimov, İslam İbrahimov, Tələt Əyyubov, Mailə Muradxanlı, Mikayıl Rzaquluzadə və başqaları.

Ümumiyyətlə, o vaxt sırf dublyaj rejissoru yox idi. Bədii film çəkən rejissorlar çəkilişdən kənar vaxtlarında, işsiz qalmasınlar deyə, dublyaja cəlb olunurdular. Sonralar bu sahə ilə maraqlanan cavanlar yaşlı nəsli əvəz edirdilər və böyük bir yaradıcı heyət yarandı. İş prosesi get-gedə canlanmağa, təkmilləşməyə başladı. 70-80-ci illərdə kinostudiyanın direktoru, SSRİ Xalq artisti, görkəmli rejissor Adil İsgəndərov bu sahəyə böyük əhəmiyyət verirdi.

Filmlərin yüksək səviyyədə tərcümə-dublyaj olunması, dünya klassiklərinin əsərlərinin ana dilimizə tərcüməsi qədər əhəmiyyətli idi. Bir bədii filmi 35-40 günə dublyaj edirdik. Üzərimizdə tamaşaçı qarşısında böyük bir məsuliyyət var idi.

İldə 60-65 bədii və onlarla sənədli, cizgi filmlərini yüksək səviyyədə tamaşaçılara çatdırırdıq. Dublyaj olunan filmlər respublikanın bütün bölgələrində nümayiş olunur, kino sahəsi bundan qazanc götürürdü. Əsas məqsədimiz keyfiyyət idi. Ona görə də “Kral Lir”, “Hamlet”, “Hərb və sülh”, “Karnaval”, “Mimino”, “Səyavuş”, “Rüstəmi-Zal”, “Qaraqulaq ağ Bim” və s. filmlərin mükəmməl dublyajı ərsəyə gəldi.

1991-ci ildə kinostudiyada filmlərin tərcüməsi dayandı, Moskva ilə əlaqələr kəsildi, filmləri sifariş vermək mümkün olmadı. 1994-cü ildə o vaxt “Azərkino” İstehsalat Birliyinin rəhbəri, Xalq artisti Oqtay Mirqasımovun köməyi ilə “Dublyaj” studiyasını yaratdıq. Əsas işimiz “Yaddaş” və “Salnamə” studiyalarının istehsal etdikləri sənədli filmləri rus, ingilis dillərinə tərcümə etmək idi. Bir müddət sonra bu iş də dayandı. Televiziya kanalları filmləri müxtəlif üsullarla dublyaj etməyə başladılar. Bəzən də bizim 1991-ci ilə qədər dublyaj etdiyimiz filmlərimizi göstərirlər. Sağ olsunlar...

Bu il respublikamızda dublyajın 80 ili tamam olur. Onun 41 ilini mən də bu sahədə çalışmışam. Kinostudiya ilə bərabər dörd televiziya şirkətində fəaliyyət göstərmişəm. Yüzlərlə bədii, sənədli, cizgi filmlərinin və serialların həm rejissoru, həm də tərcüməçisi olmuşam. “Space” və “ATV” telekanallarında dublyajın yaradılmasında bilavasitə iştirak etmişəm. Zəhmətim dövlətimiz tərəfindən qiymətləndirilib. Hörmətli Prezidentimiz İlham Əliyevin sərəncamı ilə Azərbaycan Respublikasının “Əməkdar mədəniyyət işçisi” fəxri adına layiq görülmüşəm. Dublyaj rejissoru kimi bu fəxri ad ilk dəfə mənə verilib. Buna görə dövlət başçımıza dərin minnətdarlığımı bildirirəm. Fəxr edirəm ki, Adil İsgəndərov kimi böyük sənətkarın təkidi ilə bu sənətə gəlmişəm. Xoşbəxtəm ki, respublikanın adlı-sanlı sənətkarları ilə çalışmışam. Onların əməyi nəticəsində Azərbaycanda dublyaj sənəti yüksəklərə qalxıb.

Hökümə Qurbanova, Leyla Bədirbəyli, Məhluqə Sadıqova, Amaliya Pənahova, Əminə Yusifqızı, Həmidə Ömərova, Firəngiz Şərifova, Ofeliya Sənani, Əli Zeynalov, Məmmədrza Şeyxzamanov, Həsənağa Salayev, Əfrasiyab Məmmədov, Həsənağa Turabov, Hamlet Xanızadə, Şahmar Ələkbərov, Kamal Xudaverdiyev, Səməndər Rzayev, Yusif Vəliyev, Süleyman Ələsgərov, Hüseynağa Sadıqov, Sadıx Hüseynov kimi sənətkarlarla işləyib, onlardan öyrənmişəm. Onlar səsləri ilə sənətdə iz qoyublar. Teatrda çalışan bir çox aktyorlar həsrətində olduqları və müəyyən səbəbə görə oynaya bilmədikləri rolları məhz dublyaj edilən filmlərdə səsləndirərək sənət arzularını reallaşdırırdılar.

Qeyd etdiyim kimi, kinostudiyada dublyaj işi dayanandan sonra bu işi televiziyalar davam etdirirlər. Televiziya kanalları ilk vaxtlar filmləri dublyaj yox, demək olar ki, tərcümə etməyə başladılar. Getdikcə onların da gördükləri işlərin səviyyəsi yüksəlir. Mən də bir təcrübəli rejissor kimi bütün həmkarlarıma uğurlar arzulayıram.

Arif Həbibi

Azərbaycan Respublikasının Əməkdar mədəniyyət işçisi

Mədəniyyət.- 2017.- 7 iyun.- S.12.