Bu, teatrdır

Yonas Vaytkus heyrətləndirməyi xoşlayır, ən əsası isə, bunu çoxlarından yaxşı bacarır. Doğrudur, bəzən (bunu təbii saymaq olar) sadəlövh tamaşaları da meydana gəlir, amma nə edəsən ki, yaradıcılıq yolu həmişə uğur ünvanına aparmır. Belə ki, bu sətirlərin müəllifi Y.Vaytkusun S.Vurğun adına Azərbaycan Dövlət Rus Dram Teatrında quruluş verdiyi Nizaminin “Yeddi gözəl” poemasının səhnə adaptasiyası barədə yazdığı resenziyada, istər rejissura, istərsə də ayrı-ayrı səhnələrin bədii həlli və aktyor ifası barədə iradlarında uğursuzluğun səbəblərini göstərmişdi. Əlavə edək ki, Y.Vaytkusun elə həmin əsərin Kiyevdə L.Ukrainka adına Akademik Rus Dram Teatrının səhnəsindəki təcəssüm işi mütəxəssislər tərəfindən təqdir edilmişdi. Bu kiçik haşiyədən sonra rejissorun M.Qorki adına Astana Dövlət Akademik Rus Dram Teatrında quruluş verdiyi tamaşa haqqında söz açmağın məqamı gəlir. Əlavə edək ki, “Bütpərəstlər” əsərini o, 2013-cü ildə, rəhbərlik etdiyi Litva Rus Dram Teatrında tamaşaya qoymuşdur.

Cavan yaşlarında faciəli şəkildə dünyasını dəyişən odessalı dramaturq Anna Yablonskayanın pyesinin Y.Vaytkusun quruluşunda səhnəyə vəsiqə alan eyniadlı “Bütpərəstlər” tamaşası “imansız yaşamaq olduqca çətindir” kimi sakral konsepti tamaşaçı düşüncəsinə yönəldir.

Tamaşanın tərtibat elementləri sadədən sadədir. Səhnədə tamaşaçı ilə üzbəüz qoyulmuş bir neçə stuldan və fleyta, pasxa yumurtasından və Afrika qəbiləsi maskasından başqa heç nə yoxdur. Y.Vaytkus ifaçı aktyorların özünü və onların ifadə təşəbbüslərini, sözün tam mənasında, minimalizmin əsarətinə salır. Və bu sayaq sərt rejissor şərtləri hüdudlarında fərdi aktyor texnikasının professional səviyyəsi sınağa çəkilərək özünütəsdiq üçün (bəlkə hə, bəlkə də yox) əlverişli şans əldə edir.

Pərdə açılır. Tamaşaçının qarşısında, onlarla üzbəüz qoyulan stullarda oturmuş aktyorlar peyda olurlar. İlk görüntüdə maraqlı və qəribə olan budur ki, həmin aktyorlar danışmağa başlayan andan onların gözübağlı, həm də yerlərinə sanki pərçim edilmiş vəziyyətdə, yalnız sifət cizgilərindən istifadəsi diqqət çəkir. İşığın altında təkcə başları görünən personajlar məhz bu oyun şərtləri içərisində iki saat ərzində öz həyatları, düşüncələri, əqidələri, mövqeləri və əməlləri ilə bağlı tamaşaçılara şəxsi xarakterli əhvalatlarını nəql edirlər.

Təqdim edilən bu sayaq səhnə tanışlığını bir zamanlar bəzi Avropa teatrlarında dəb halını alan “pyesin səhnə oxunuşu” kimi qəbul etmək ağlımıza gəlsə də, çox tezliklə bu qənaətimizin yanlış olduğu aşkara çıxdı. Yox, gördüyümüz A.Yablonskayanın pyesinin səhnə oxunuşu deyildi, bu tamaşa-oyun estetikası Y.Vaytkusun dünya və insanlar haqqında bədii-fəlsəfi düşüncələrinə teatral cəhd idi. Və bu cəhd öz cazibəli təsiri ilə tamaşa zalını ovsunlamağa hesablanmışdı. Belə görünür ki, Y.Vaytkus yuxarıda qeyd edilən oyun prinsipini seçməkdə, əslində, təkcə aktyorları deyil, quruluşçu rejissor kimi elə özünü də qəsdən çətin vəziyyətə salmışdır. Çünki bu zaman o, qabaqcadan effektli və “oxunan” fiziki səhnə mizanlarından imtina etməli, gözlənilməz rejissor ixtirası ilə tamaşaçıların “gözünü qamaşdırmalı” idi. Amma o, heç bir qeyri-adi ixtiraya ehtiyac görmədən, ilk baxışda ənənəvi və bəlli estetik yolla təcəssüm işini görür. Bu zaman Y.Vaytkus sanki “dahiyanə olan sadə olur” deyiminə istinad edərək müəllif mətninin psixoloji oyun enerjisinə çevrilməsini xüsusi məharətlə realizə edir və ilk baxışda passiv səhnə vəziyyətində “işləməli” olan aktyorlar öz səhnə obrazlarının (ilk baxışda fiziki əməl aktivliyi ilə fərqlənməyən) qarşılıqlı münasibətlərində rejissor fikrinin estetik əyaniləşməsinə nail olurlar. Qeyd edilən oyun üslubunda bunun necə realizə edilməsi maraq doğurduğu, yaradıcı heyətin darıxdırıcılıq riskindən uğurla çıxması faktı da təəccüb hissi doğurur.

Tamaşaya məişət xarakterli məsələlərin açması ilə başlayan Y.Vaytkus bunu bir yığcam ailə həyatı nümunəsində verir. Adi, həsəd aparılmayacaq bu ailədə tələbə qızına təhsil vermək üçün iki yerdə işləyən Marina (aktrisa Oksana Boyko), onun filarmoniyada işə düzəlmək üçün çoxsaylı və uğursuz cəhdlər edən musiqiçi əri Oleq (aktyor Aleksandr Lukaşeviç), turizm üzrə menecer ixtisası təhsili alan, amma son zamanlar dərslikdən çox araq şüşəsinə meyl edən qızları Kristina (aktrisa Polina Xarlamova), son on beş ildə monastır həyatı yaşayıb, yenidən ailəyə qayıdan nənə (Oleqin anası) Natalya Stepanovna (aktrisa Natalya Matveyeva) yaşayır. Rejissor forma asketizmində məna zənginliyi yaratmaq səyində israrlı görünməklə tamaşaçılara eyham kodlar yönəldir. Gözübağlı şəkildə stullarda əyləşdirilən personajların fiziki və mənəvi cəhətdən iqtidarsızlığı, mühitin həqiqətlərini görə bilmədiklərini, onlara təsir etmək imkanlarının məhdudluğunu, səslənməyən fleyta, heç nəyə yaramayan Pasxa yumurtası, eləcə də Afrika qəbiləsinin maskası cansız atributlar kimi Y.Vaytkus tərəfindən estetik səhnə krossvordu kimi yox, baş verəcək hadisələrə ştrix-açar olaraq nəzərdə tutulur. Və tamaşanın sonunda onların hər biri tərtibat atributu passivliyindən çıxıb, rejissorun ali məqsədinin zəruri ifadəçisi statusu qazanır.

Maraqlıdır ki, inanc və iman məsələləri müstəvisində estetik həll tapan bəşəri mülahizələrdə sakral hikmətlər yanaşı təzahür edir. Qurani-Şərifdə buyurulan kimi, “biz onların gözlərini və qulaqlarını qapatdıq” ifadəsi cəza verilmişlərin nəsibi, İncildəki “əvvəlcə olan sözdür” hikməti sanki Y.Vaytkusun təcəssüm səylərinə istinad nöqtəsi olmuşdur. Qarşımızdakı gözləri bağlı personajlar ətrafdakı reallığı nə görür, nə də eşidirlər. Onlar öz “lənətə gəlmiş problemlərinin” cari anlaşılmazlıqlarında vurnuxurlar. Rejissor sanki söz teatrının arxaikliyini elan edənlərə opponent olaraq, məhz sözün möcüzəli qüdrətinə güvənmək yolunu seçmiş, onun ifadə potensialını estetik enerjiyə çevirməyə cəhd etmişdir. Belə ki, üzərlərinə işıq düşəndən düşənə müəllif mətnini səsləndirən və bu zaman heç bir fiziki əməl icra etməyən aktyorların yaradıcılıq məharəti sayəsində tamaşaçılar müxtəlif məkan dəyişməsinin “şahidi” olur, biri digərini əvəz edən dinamik hadisələrin iştirakçısına çevrilirlər. Görəsən, bu nədir? Qarşımızda nə baş verir? sualları təəccüb ifadə etsə də, onların cavabları sadədir. Bu, teatrdır. Və qarşımızda hər hansı səhnə tərtibatı və effektlərdən, fiziki yerdəyişmə ilə ifadə olunan mizanlardan azad olan, yalnız aktyor istedadına güvənən, aktyor-tamaşaçı ünsiyyətinin intellektual-estetik enerji mübadiləsini nəzərdə tutan teatr tamaşasıdır. Bu, bəlkə də teatrın bir sənət növü olaraq öz stixiyasına qayıtması faktıdır. Axı qədim Yunanıstanda bir zamanlar ilk tamaşa müəllifin öz əsərinin mətnini deklomativ oxunması kimi təqdim edilirdi. Amma Y.Vaytkusun “Bütpərəstlər” tamaşası təkcə A.Yablonskayanın dramaturji mətninin sadəcə səsləndirilməsi ilə deyil, onun ideya-fəlsəfi tutumunun bədii oyun materialı kimi təqdimatı, psixoloji təsirə hesablanmış “daxili əməl” sayəsində estetik transformasiyasıdır.

Tamaşada təqdim edilən mühit harmoniyanın pozulduğu, mənəvi-ruhsal dəyərlərin alt-üst olduğu və bu səbəbdən gördüyümüz nə edəcəklərini bilməyib, nə etdiklərinin fərqində olmayan insanların yaşadığı bir mühitdir. Marina ailəni dolandırmaq və qızını oxutmaq üçün pul axtarışında, əri əlindən konkret bir iş gəlmədiyi üçün ona xidmət etmək məcburiyyətində, qızları Kristina öz müəllimi ilə yaşadığı məhəbbət macərasının puç sonluğu üzündən keçirdiyi depressiyadan intihar həddində, nənəsi kilsə başbilənlərinin moizələrinin bunlara təqdimində görünən absurd mənzərə tamaşanın janr təyinində nəzərdə tutulan dramatizmi tam şəkildə ifadə edir. Belə ki, Y.Vaytkusun adi məişət məsələləri ilə başladığı tamaşa gərgin psixoloji dram olaraq iki saat ərzində tamaşaçıları özünün estetik-fəlsəfi gərginliyi altında saxlayır.

Bu tamaşanın rejissurasında Y.Qrotovskinin “kasıb teatr” estetikasından, A.Vasilyevin “psixoloji teatr” kəşflərindən, K.S.Stanislavskinin “söz əməli” təlimindən vurğular olsa da, başlıcası burada Y.Vaytkusun kreativ təcəssüm istedadı, konseptual səhnə poetikası, forma lakonikliyində məzmun miqyası daha güclüdür. Demək olar ki, boş səhnədə aktyorlar, A.Yablonskayanın dramaturji mətni, R.Vaqnerin musiqisi, Y.Vaytkusun orijinal olmasa da, sinestetik xassəli bədii təcəssüm üslubu öz işini görür, tamaşaçılara teatral mesajını verir. Bu isə rejissorun bütün tamaşa boyu, səhnədən səhnəyə formalaşdırdığı ali məqsədin “Siz nə edirsiniz? Dayanın! Düşünün!” çağırışının əsər müəllifinin aktyor oyunu vasitəsilə öz auditoriyasına eşitdirmək istədiyi başlıca niyyətidir.

Müəllifə görə, qazandığın övladının oxumağına kömək edə bilər, amma ona aludəlik səni övladından uzaq salar, yaxud ibadət vacibdir, amma onu övladını itirmək bahasına etmək nə dərəcədə Allaha xoş gedən əməldir. Yanlış dəyərlərin arxasınca getmək heç bir ünvana aparmır, əksinə, dramatizm dolu bir həyat yaşadır. Axirətini düşünüb bu dünyadakı günahlarını artırmağın məntiqi nədir? Bütün dinlərdə “yaxınlarını sevmək” buyurulur və bu, harmoniyanın əsasıdır. Bu mülahizələrin tamaşanın yozum prinsiplərində əsas xətt kimi götürülməsi faktı Y.Vaytkusun müəlliflə həmfikir olduğu qənaətimizi təsdiqləyir.

Göründüyü kimi, A.Yablonskaya əxlaqın pozulduğu, mənəvi dəyərlərin gərəksizləşdiyi mühiti insanların zavallı həyat tərzinin başlıca səbəbi hesab edir və onların bəşəri dəyərlərə sahib çıxmaqla mənəvi sima əldə edəcəklərinə inamını ortaya qoyur. Onun fikrincə, mənəvi sabitliyini, düşüncə sabitliyini itirən insan çıxış yolunu mistik ruhani üfüqlərdə deyil, öz “mən”ində, həyat məramının sağlam məntiqində, fərdi özünütəsdiqdə axtarmalıdır.

Tamaşadakı hadisələrin köməkçi bəndlərinin təmsilçiləri olan bosman, keşiş, müəllim, doktor obrazlarının funksional gücü rejissor tərəfindən elə paylaşdırılmışdır ki, konsepsiyanın estetik vizuallaşmasının bütövlüyü təmin edilir. Bu zaman iyrənc olanın gözəlləşməsi metamorfozu baş verməsə də, reallığın amansızlığı, cəmiyyətdəki əxlaqi aşınmanın qutsallığı, həqiqətə söykənən baxışları deformasiyaya uğratdığı faktının dramatik mahiyyəti aşkarlanır. Din pərdəsi altında bizneslə məşğul olan Keşiş (aktyor Aleksandr Korjenko), öz tələbəsinin saf sevgisindən sui-istifadə edən Müəllim (aktyor Denis Yukalo), müalicə bacarığı olmayan Həkim (aktyor Maksim Yaşenko) həyatın hər üzünü görmüş və müqəddəslik axtarışında küfrdən çəkinməyən Bosman (aktyor Roman Çexonadski) müəllifi olduğu, A.Yablovskayanın Y.Vaytkusun səhnə yozumunda təcəssüm etdirilən “Bütpərəstlər” əsərindəki mənəvi xaosun, dramatik ekzistensiyanın çılpaq təzahürünə uğurla xidmət edirlər. Bəlkə elə buna görədir ki, ailə üçbucağındakı personajlara dördüncünü-nənəni də əlavə edən rejissor öz fikir müstəvisində kimsəyə dominant funksiya ayırmır, rolların təsnifatında yuxarıda qeyd etdiyimiz səhnə obrazlarına ümumi ansambl oyununda ustalıqla yer ayırır.

Y.Vaytkus bu tamaşada “Sənli dünya və sənsiz dünya ayrı-ayrı dünyalardır” postulatını bəzən adi intellektin nüfuz edə bilmədiyi sakral fəza düşüncəsinin ruha hopdurduğu çoxqatlı mənaları teatral vasitələrlə bəyan edir. Onun rejissurasının professional mahiyyətindəki ədəbi materialın gerçəkliklə uzlaşma dərəcəsinin fəlsəfi təhlil metodu, təcəssüm prosesindəki rebus xüsusiyyəti M.Bulqakovun “Usta və Marqarita”, U.Şekspirin “Kral Lir”, H.İbsenin “Doktor Stokmann” (L.Ukrainka adına teatrda bu tamaşa “Xalq düşməni” adı ilə tamaşaya qoyulmuşdur) və başqa quruluşlarında olduğu kimi, “Bütpərəstlər” tamaşasında da aşkar müşahidə edilir. Odur ki, səhnədə diqqətimizi çəkən Pasxa yumurtası, Afrika maskası, fleyta rekvizit əşyası kimi yox, rejissorun tamaşaçılara baş verənlərlə bağlı onların düşüncəsini və qavrayışını hərəkətə gətirən impulsiv işarələridir.

Göründüyü kimi, “Bütpərəstlər”, istər dramaturji strukturu, istər məna tutumu, istərsə də rejissor yozumu baxımdan sadə sayıla bilməz. Onun tamaşa zalına, daha dəqiq desək, seyrçi auditoriyasına sirayət etmək gücü olan ideya-estetik energetikası mövcud reallıqlara Şekspirsayağı güzgü tutmağa imkan verir.

Maraqlıdır ki, ukraynalı dramaturqun Qazaxıstanda, rus teatrının səhnəsində litvalı rejissorun quruluşu ilə təcəssüm etdirilən əsərinin ekzistensional konfliktində təzahür edən problematikası bəşəri dəyərlərin qorunması üçün cəmiyyətin hər bir üzvünün səylərini əsirgəməməyə çağırır. Bu zaman teatr özünün başlıca və mühüm missiyasını, mövcud olduğu cəmiyyətin saflaşdırılması işindəki fəal mədəni-estetik vəzifəsini yerinə yetirmiş olur.

İsrafil İsrafilov

filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, sənətşünaslıq üzrə elmlər doktoru, professor

Mədəniyyət.- 2017.- 4 oktyabr.- S.12.