Ulu QƏLƏMin fransız İmperatoru

“Napoleonun qılıncla başladığını mən qələmlə tamamlayacağam!” demiş Onore de Balzak…

XIX əsr Qərbi Avropa realizminin zirvəsi, bəşəriyyətin mənəvi inkişafında nəhəng irs addımı hesab edilən bu dahi, öz fitri istedadından əlavə, həm də Avropaya yeni dirçəliş lərzəsi salan 1789-1794-cü illər burjua inqilabı, fövqəlşəxs Napoleon hakimiyyəti, mütləqiyyət üsul-idarəsinin bərpası və devrimi, digər ictimai-siyasi çaxnaşmalar... mühitinin yetirməsi idi. Gəncliyindən sənət aləminin imperatoru olmaq fikrinə düşmüş yazıçının bu yazının başlığı altındakı sözləri Bonapartın heykəllərindən birinin özülünə həkk etməsi heç də təsadüfi deyildi...

Bu dahinin uşaqlığı ana nəvazişindən xali, ata qayğısından kəm keçib. Otuzundan ölümünədək “kofe düşkünü” (gündə 28-30 fincan), “yüz altmış beş sm-lik boyda, çöp kimi iki qıç üstündə dünyanın ən dahi və ən gonbul baş-bədənini gəzdirən” kimi epitetlər də qazanası bu uşağı böyütməyi özləriyçün “artıq iş” hesab edən valideynləri dörd yaşında ikən onu pansionata verib, həftədə bircə dəfə (yarımca saat və dinməz-söylənməz) görüşürmüş. Hətta, bu uşaq bir dəfə onları görərkən qışqıra-qışqıra süd anasının üstünə qaçaraq deyib: “Anacan, o iki acıqlı adam yenə gəlir!..”

(Əsl anaların “ayaqları altındakı cənnəti” öz zövqi-səfaları üstünə çıxaranlardan olmuş o “ana”, fiziki cəhətcə bir qədər qüsurlu doğulmuş (doğduğu) bu övladının ilk qələm məhsulunu oxutduğu tanış bir professorun: “Yaxşı olar ki, oğlunuz özünə başqa bir peşə seçsin” rəyini eşidərkən, məncə, üzünə, heç vaxt Onoreyə qıymadığı xoş bir təbəssüm də qonmuş olarmış...)

Bir az böyüdüyündəsə, bu ata-analı yetimi kollecə qoyurlar – “təki gözümüzdən uzaq olsun” – deyə. On dörd yaşında keçirdiyi ağır əsəb xəstəliyi səbəbindən müvəqqəti olaraq evə gətirilir və bir aydan sonra Parisə köçən Balzaklar ailəsi onu yenidən pansionata yerləşdirir. Beləliklə, Onore on səkkiz yaşınadək doğal ağuşlardankənar yaşayıb-böyüməli olur və... şöhrət zirvəsində ikən jurnalistlərdən eşitdiyi çoxsaylı suallardan birinə belə cavab verir: “Mənim heç zaman anam olmayıb...”

Amma nədənsə, atası haqda bir yadigarnamə yazmayıb.

Özü isə, sırf ilahiyyat cameəsinə mənsub həqiqi “müqəddəs ata”lar qədər imanlı bir “ədəbi ata” olub. Sağlığında (bəzi şöhrət rəqiblərinin yaratdığı rəyə görə) “1000 fransızdan biri”, cismani yoxluğundasa, dünyanın “ən çox oxunan və ən çox öyrənilmiş 100 şəxsiyyət” nominasiyasına düşmüş bu sənətkar tarixən ictimai-siyasi-sosial təbəddülatlar qaynağı olmuş (və olası) cəmiyyət, ayrı-ayrı şəxsiyyət, sinif və zümrələrə ədəb-irfani “yol vərəqəsi” yaradıb. Dünya tənqidi Balzak irsini özünəqədərki fransız dahilərinin fırça, tişə və notlarla yaratdığı şedevrlərin ən anlaşıqlı (bəzi məziyyətlərinə görə ən üst) analoqu, özündənsonrakılar üçünsə, hələ ki, müqayisəsiz dərəcədə mükəmməl özül kimi dəyərləndirib.

Yuxarıda onun dünyaya gəlişi, görüşü və ədəbi gərdişindən müxtəsərcə bəhs etdik, dünyadan gedişi isə Viktor Hüqonun söylədiyi nitqdə:

“Məzara yatırdığımız bu insan, cəmiyyətin ağrı ilə yola saldığı şəxsiyyətlərdəndir. İctimai nəzərin idarə edənlərdən daha çox mütəfəkkirlərə yönəldiyi indiki zamanda istedadlı insanın ölümü çoxlarının, dahi insanın ölümü isə xalqın matəmidir...

Cənablar, Balzakın adı zəmanəmizin tarixdə buraxacağı parlaq bir izdir. Onun həyatı qısa, amma çox zəngin oldu; günlər sarıdan az, zəhmət və şöhrət sarıdan bol...

Bu əzab-əziyyətzadə zəhmətkeş, bu filosof, bu mütəfəkkir, bu dramaturq, bu dahi bizim aramızda hədə, mübarizə, dava-dalaş, döyüşlərlə dolu bir həyat keçirdi. Bəli, zəmanəmizdə böyük şəxsiyyətlərin hamısı məhz belə həyat yaşamağa məhkumdur.

İndi o, yalnız məzara deyil, həm də getdikcə artası daha böyük şöhrətə qovuşur. Bundan sonra indiyəqədərkindən daha canlı və dəfələrlə çox yaşayası bu dahi, Vətənimizin göylərindəki ulduzlara qoşulub, üstümüzə işıq saçacaq...

Belə bir itkinin qarşısında kədərimiz nə qədər böyük olsa da, məyus olmamalıyıq. Gəlin, bu itkini içindəki bütün qəddar kədərilə birlikdə qəbul edək. Nə etdiyini yaxşı bilən tale xalqı nəhəng sirlə üz-üzə qoyanda, ən ali bərabərlik və ən ali azadlıq olan ölüm barədə düşünmək imkanı verir. Yəni, dühaların köç etdiyi yer görünməz-bilinməzlik deyil, əbədiyyətdir. Balzakın məzarı kimi məzarlar ölümsüzlüyün sübutudur...”

Bu “sübut”a –

İkicə nümunə

Öz dahi qələm-qılıncının bənzərsiz təhkiyə-üsul-üslubu ilə qan-qadasız öldürdüyü “dahi” simic Qobsek;

Dünyanın bütün gələcək övlad-oxucularında psixoloji faciələrinə analoqsuz acılar və şəfqətlər yaratdığı, praktik qınaq və ibrət hisləri oyatdığı Qorio ata...

Bu mətləblər astanasında bu müəllif özəllikləri haqda bir-iki nüans.

Keşməkeşli həyatı, titanik yaradıcılığı ilə tanışlıqdan belə məlum olur ki, bu ədib qələm çaldığı minlərlə yazı kağızının heç birini nə (sadəcə) ana fransızcanın nəhayətsiz gözəlliklərini sərgiləməkçün başlayıb, nə də onu bu sənətə xüsusi şərtlə (“Sənə ikicə il vaxt verirəm; ya bu müddətdə məşhur yazıçı olub, bizi təmin edəcək pul qazanmalısan, ya minbir əziyyətlə düzəltdiyimiz notariat işinə qayıtmalısan!”) buraxmış anasının təhdidilə bitirib. Və “quru”ca qrafik işarələrdən ibarət olan bu çərçivəsiz, nəhayətsiz tablolarda dünyanın bütün coğrafi, irqi, siyasi sərhədlərini aşıb-keçən bir-birindən gözəl, maraqlı, həyat-yaşam baxımından olduqca vacib mənzərələr: gah daşa, gah güdülən hədəfə dəyən arzu-ümidlər, hızlı qəzəb, gizli məkrlərdən doğan faciələr, bütün bunlara laqeyd qalan cəmiyyətə, habelə konkret bais şəxslərə yönəli məzhəkələr, yeri gəldikcə kinayələr, tarixən sərvət-mənfəət ehtirası qurbanlığına çevrilən bəşərin halına filosofanə acımalar, üzvü olduğu məxluqatın seçkin (və məsul) bir nümayəndəsi kimi təəssüb-təəssüflər... və nəhayət, bu amansız, xislətən nasaz ictimai-psixoloji mühərrikin sazlanması üçün fenomenal ustad, bənzərsiz istedad mühəndisliyilə yapılan çarələr...

Hə, “iki nümunə” məsələsi.

Öncə, öz dövrünün mənəvi eybəcərliyini, hökmü-sərvət hakimiyyətinin hər üzünü bütün “parlaq”lığı ilə sərgiləmə gücü ilə bütün obrazlardan seçilən Qobsek barədə.

Ümumdünya “oxucu dilində” adı “istismarçı” sözünə sinonim kimi işlənən, “şanlı” sovet illərimizdə “çürümüş”, “iylənmiş” jarqonları ilə andığımız kapitalizm etiketi olan bu büzüşmüş qoca dahi Balzak qələmilə yaradılmış portretində o mühitin baş ticarət romantiki kimi də canlanır; toruna düşənlərin əsl hökmdarına çevrilən bu sələmçi, insan ruhunun tənəzzülünü seyr etdikcə, qazandığı mənfəətdən də artıq zövq alır. Ancaq, burası da var ki, dünya oxucusu (hətta, Hacı Qara kimi fenomen bir irsə malik bizlər də) yazıçı qələmilə tapılmış bu “arxeo”-psixoloji “eksponat” səbəbilə, həmin o “qazanc simvolu”ndan daha çox qazanır, daha artıq zövq alır və onlardan biri yazır ki, Balzak bu povestdə – dünya oxucusuna həm də siyasi iqtisad dərsi deyən fenomenal bir universitet professorudur...

Bir qədər də, dahi ədibin ümumcəmiyyət fonlarının ən mükəmməl donlarında yaratdığı obrazları içərisində seçilmişlərdən, ümumən “Bəşəri komediya”nın əsas sütunlarından olan “Qorio ata” barədə.

Bu atanın bütün həyati xoşbəxtlik, öyünmə duyğularının zirvəsində nə dursa yaxşıdır? Qızlarının gözəlliyi! Onları real-həyati dünyaya gətirmiş bu bioloji ata, hər baxışla görünən bu zahiri keyfiyyətlə fəxr edir. Bu bədii atanın özünü ədəbi həyata gətirənədək saysız-hesabsız olan və olabilən hadisələrdən xəbərdar müəllif isə bu mətləbə milyonların görə bilmədiyi nöqtədən baxıb: fiziksəl gözəllik, bəzi məqamlarda, müharibə və zəlzələlərdən də dağıdıcı bir qüvvədir...

Əvvəllər taxıl-vermişel ticarətilə məşğulluqdan yaxşı pul qazanan Qorio ata arvadının ölümündən sonra, kübar yaşam naminə bütün var-dövlətinin axırına çıxası iki qızına olan son dərəcə güclü atalıq duyğusuyla həyatın bir-birindən qəddar bilinməzliklərini yaşayır; o, heç bir istəyinə yox deyə bilmədiyi bu şıltaq övladlarını hamıdan daha şən, daha xoşbəxt etmək arzusunun “girovundadır”; öz gözəlliklərilə bütün ətrafı məftun, o dövr cəmiyyətində ümummental azara çevrilmiş şöhrətpərəstlikləriləsə ailəni məğmun edən qızlarının “hesabına” tamamilə müflis və yalqız qalır.

Bəli, bu başıbəlalı atanın yeganə günahı balalarına olan şiddətli məhəbbətidir! Yoxsa o, ölüm yatağındakı canüzücü monoloqunda nə qızlarının dalınca jandarm göndərilməsini tələb edər, nə yolpullarını özü verəcəyini bildirib yalvarardı...

Dahi qələmindən çıxmış əsərlərin şərhi-nəqlini bir məqalə çərçivəsinə sığışdırmaq cəhdi, təxminən, bircə ömür yaşayıb-gördüyün bu dünyanı “başa düşdüm” iddiasına bənzədiyindən, ədəbi (və əbədi) Balzak fəlsəfəsindən –

Soraqlar

Öncə, bu mütəfəkkir varlığın qələmilə postulatlaşmış (“hikmətli sözlər”ləşmiş) əlliyə yaxın təfəkkür qaymağından yeddicə nümunə: “Dürüstlük bahalı bir mülkdür – ucuz insanlarda tapılmaz”, “Bir ana ürəyini dibində daim əfv olan bir uçuruma da bənzətmək olar”, “Gözəllik çox vaxt qüsurları gizləyən bir örtükdür”, “Fəlakətin bir yaxşılığı varsa, həqiqi dostlarımızı tanıtmasıdır”, “İnsan ya ağrılarını unutmalı, ya öz məzarını qazmalıdır”, “Yoxsulluğun hökm sürdüyü yerdə nə utanma qalır, nə cinayət, nə namus, nə ruh...”, “Savadın sahibkarı olmaqçün çalışmanın xidmətçisi olmalısan”.

Bu dərəcəli təfəkkürdə olmuş bir adamın: “Mənim əsərlərimdə tarixçi fransız cəmiyyətinin özü olacaq; mən sadəcə, onun katibi sifətində çıxış edəcəyəm” deməsi xeyli düşündürücü bir mətləb...

Tarixçilərin unutduğu əxlaq və adətlərin “anket”ini yaratmaq qərarına gəlmiş Balzaka görə, adi məqam sahibləri qısa bir dövrün, əsl sənətkarlar isə əsrlərin hakimidirlər. Və o bunu (qlobal ədəbi-estetik məziyyətlər, ümumbəşəri fəlsəfi-realistik mənzərələr qalereyasını) bütün ömrünü həsr etdiyi 97 novella, povest və romandan ibarət “Bəşəri komediya” epopeyası ilə sübut etmiş oldu. Yeri gəlmişkən, ədiblik ünvanına “okean kimi nəhayətsiz”, “bir dahilik burulğanı”, “ədəbi iddialar fırtınası”, “təsvir-təəssürat ehtirasları tufanı” kimi frazalar işlənmiş bu çox yaxın dahi öz “yığma” epopeyasınının adını çox “uzaq” dahinin – florensiyalı Dantenin “İlahi komediya”sı ilə “alternativ”ləşdirməsinin özü də bir cəsarət və özünəgüvən dahiliyi!

Özünün bənzərsiz fəlsəfəsini – insan ehtirasları və instinktləri fəlsəfəsini yaradan böyük ədib çoxsimli insanlığın ən həssas (bəzən ən “sarı”) simlərinə toxunub: Paris qadınları içərisində dəb bir paltarçün öz balalarını acından öldürməyə qadir olanlar, saxta məhəbbətin intiqamını həqiqi məhəbbətdən alanlar var. Qısası, “ehtiras – bütün insanlıq budur!”

Yəqin, həm də bu acılı-şirinli universallığına görə onun “Bəşəri komediya”sını “XIX əsr Fransasının salnaməsi” adlandırırlar...

Nəhayət, o böyük yazıçı ilə bu kiçik yazının –

Sonluğu

Çox çətinlik və halallıqla qazandığı pulları bəzən bir anda havaya (bir qismini də şöhrət yaxasından əl çəkməyən qadınların badına) verənlərdən olmuş bu ədib ölümünə bir neçə ay qalmış, pul içində üzən (illərlə gah anonim, gah açıq məktublar aldığı, iki dəfə Rusiya şəhərlərində təsadüfən rastlaşdığı polyak əsilli zadəgan) bir qadınla evlənib, toy səyahətindən evinə qayıtdıqda, uzun illər ona çox sədaqət və nəvazişlə xidmət edən xidmətçisinin dəli olduğunu görüb: “Bu, yaxşı əlamət deyil!” – deyə çığırır. Az müddət keçmiş illər gərginliyində zəifləyən ürəyi durmadan çırpınır, çırpınır və əlli bir ildə onu həddən ziyadə yükləmiş sahibinin: “Byanşonu çağırın gəlsin... məni bu vəziyyətdən ancaq o xilas edə bilər!..” sözlərindən sonra əbədi dayanır...

Həmin o həkim Byanşo isə, 20 may 1799-da Tur qəsəbəsində anadan olub, otuz yaşında “Dahilər ucqarlarda doğulur, Parisdə ölür” deyib, 18 avqust 1850-də Parisdə vəfat etmiş bu dahinin 21 min vərəqlik “Bəşəri komediya”sındakı dörd mindən çox qəhrəmanından biri idi...

Bu an onun hikmətli sözlərindən biri də düşdü yadıma: “Yuxunun öhdəsindən gələ bilmədiyi heç bir acı yoxdur”.

Bütün acılarla bərabər, bütün şirinlərin də öhdəsindən gələ bilən əbədi yuxu isə bu dahinin zaman-zaman artaraq dünyanı cənginə alan şöhrətinin öhdəsindən gələ bilmədi...

Tahir ABBASLI

Mədəniyyət.- 2018.- 17 avqust.- S. 13.