Ədəbiyyatımıza tükənməz sevgi

XX əsrin əvvəllərində bir sıra ziyalı və ədiblərimiz mədəniyyət və ədəbiyyatın inkişafını Avropanın mütərəqqi ənənələrinə yiyələnməkdə görürdülər. Onların arasında istedadlı ədəbiyyatşünas, jurnalist, tərcüməçi Abdulla Surun adı xüsusi hörmətlə yad olunur.

Mirzə Abdulla Məhəmmədzadə Tofiq (Abdulla Sur) 1883-cü ildə Gəncə şəhərində anadan olub. İlk təhsilini şəhərdəki Xeyriyyə məktəbində alır, dünyəvi elmlərlə yanaşı, ərəb və fars dillərini də öyrənir. Gənc yaşlarından təhsil aldığı məktəbdə müəllimlik edir.

Ədəbi yaradıcılıqla da məşğul olan Abdulla Sur dövri mətbuatda müntəzəm çıxışlar edir. İlk məqaləsi 1903-cü ildə Tiflisdə nəşrə başlayan “Şərqi-Rus” qəzetində dərc olunur. Həmin il qəzetin baş redaktoru Məhəmməd ağa Şahtaxtlının dəvəti ilə Tiflisə gedir, yazılarını burada dərc etdirir. “Şərqi-Rus” qəzeti bağlandıqdan sonra Gəncəyə qayıdır, müəllimlik fəaliyyətini davam etdirir. Eyni zamanda “Həyat” və “İrşad” qəzetlərində ədəbiyyat və mədəniyyət mövzularında sanballı məqalələrlə çıxış edir. “İrşad” qəzetində dərc olunan “Əski İstanbul xanımları” (1906) adlı məqaləsi geniş əks-səda doğurur. Müəllif qadınların cəmiyyətdə rolundan bəhs edərək yazır: “Avropalı millətlərdən ibrət almaq onları təqlid kimi başa düşülməməlidir. Yəni türklər öz adət-ənənələrinə hörmət etməklə yanaşı, müasirləşməyə də biganə qalmamalıdır. Çünki elə bir zaman gəlmişdir ki, onunla ayaqlaşmayan millətlər başqa millətlərin arasında əriyib yox olur”.

Abdulla Sur 1906-cı ildə İstanbula gedir. İki il yarım orada yaşayaraq İstanbul Universitetində ədəbiyyat müəllimi işləyir. Türk qəzetlərində məqalələr dərc etdirir. Ən maraqlı əsəri olan “Türk ədəbiyyatına bir baxış” kitabını yazır. O, Osmanlı ədəbiyyatı haqda da araşdırmalar aparır. İbrahim Şinasinin “Şairin evlənməsi” əsərini Azərbaycan dilinə tərcümə edir.

Ülviyyə Tahirqızı araşdırmasında yazır ki, Abdulla Sur Türkiyədən qayıtdıqdan sonra qəlbində vətəninin mədəniyyət həyatına böyük qayğı hissi baş qaldırır. 1910-cu ildə Gəncədə “Ədəbiyyat və sənət” cəmiyyətini yaradır. Məqsədi istedadlı gəncləri üzə çıxarmaq və təhsillərinə kömək etmək idi. Cəmiyyət tərəfindən yeni ədəbiyyat və sənət əsərlərini ortaya çıxarmaq məqsədilə müsabiqələr təşkil edilir. Eyni zamanda klassik, çağdaş Azərbaycan və Osmanlı türk ədəbiyyatının problemləri ilə davamlı şəkildə məşğul olur. Dil və üslubun sadəliyinə böyük önəm verir. Buna görə də o, əsərlərini ərəb, fars və türk dillərinin sintezindən ibarət bir səpkidə yazan Əbdülhəq Hamid, Tofiq Fikrət, Məhəmməd Hadi kimi görkəmli şair və yazıçıların yaradıcılığını tənqid edir.

Müəllif bir məqaləsində bildirir ki, müsəlman dünyasının inkişafı üçün ilk növbədə valideynin uşaqlara, kişilərin qadınlara münasibəti dəyişməlidir. Avropada olduğu kimi, müsəlman dünyasında da uşaqları qorxutmaqla deyil, qayğı ilə tərbiyə etmək lazımdır... Bu kimi mühüm amillər islam dinində də var. O, “Hər gün küçələrdə görürük” (1906) məqaləsində yazır: “Artıq müsəlmanlar uşaqlarına zülm verməkdən əl çəkib onları dünyəvi məktəblərə qoymalıdır. Yalnız bu halda müsəlman uşaqları da başqa millətlərin uşaqları kimi elm və tərbiyə sahibi ola bilərlər”.

Onu da deyək ki, görkəmli ədəbiyyatşünas, maarifçi Firidun bəy Köçərli xatirələrində “Azərbaycan türklərinin ədəbiyyatı” kitabının ərsəyə gəlməsində Abdulla Surun böyük əməyinin olduğunu qeyd edib: “Şəxsən biz mərhum Mirzə Abdullaya “Azərbaycan türklərinin ədəbiyyatı” əsərimizə Gəncə şair və yazıçılarının tərcümeyi-halı və əsərlərindən nümunələr, qiymətli materiallar göndərdiyi üçün minnətdarıq. Mərhum doğma ədəbiyyatı böyük məhəbbətlə sevər və bizim əsərimizə lazım olan məlumatları toplamaqda bütün xahiş və tapşırıqlarımızı həvəslə yerinə yetirərdi”.

Abdulla Sur 30 yaşında qəflətən xəstələnir. Onu müalicə üçün Tiflisə aparsalar da, dərdinə çarə tapılmır. 8 may 1912-ci ildə Tiflisdə vəfat edən ədəbiyyatşünas Gəncənin “Səbiskar” qəbiristanlığında dəfn olunub.

Savalan FƏRƏCOV

Mədəniyyət.- 2018.- 17 avqust.- S. 15.