...Həm də Söz fatehi

“Söz vardır kəsdirər başı, Söz vardır kəsər savaşı...” söyləmiş Şah İsmayıl Xətai...

Bir ömürdə iki Şahlıq yaşayıb bu azman; birini qüdrətli dövlət şərəfinə qadir

Qılıncı, digərini fəzilətli qəlblər nəfinə nadir Qələmi ilə.

Birinciyə necə “tələsmişdi”sə, hər ikisindən (dünyanı da nəzərə alsaq, üçündən) eləcə tezliklə getməli “olmuşdu”.

“Yol daşını yol quşuna - Atma, qardaş, kərəm eylə” kimi bir “rəiyyət” ürəyilə banisi olduğu 235 illik Səfəvilər dövlətinin ilk on dörd ilinə şahlıq, taxt-tacınadək yalnız dil-ağızlarda işlənən Azərbaycan türkcəsinin sənədlərdə də işlədilməsinə fərmandarlıq!..

Bəşəriyyətin intellekt fenomenlərindən hesab edilən Karl Marksın: “Səfəvilər xanədanının banisi Şah İsmayıl on dörd illik hakimiyyəti dövründə on dörd əyalət fəth etmişdi” sözlərilə də (“ikili” məna daşısa belə) qiymətləndirilmiş bu bənzərsiz Qılınc və Qələm fenomeni 1487-ci il iyulun 17-də hələ ovaxtların “taylar”sız Azərbaycanının Ərdəbil şəhərində doğulub.

Çox qısa ömürlü bu böyük ümummilli Zatın yaşadığı keşməkeşli həyat dramı ilə tanış olduqca, xəyal və təsəvvürlərdə qeyri-adi (gah real, gah irreal) hekayətlər də canlanır. Onlardan biri də belə ki, ata tərəfdən də (şöhrətli Şeyx Səfiəddin nəslinə mənsub Şeyx Cüneyd, Şeyx Heydər), ana sarıdan da (Ağqoyunlu hökmdarı Uzun Həsən, Sultan Yəqub) köklü-köməcli bir şəcərəyə malik İsmayıl “öz əli-öz başı” çağlarınadək, daha çox, “bəxt-tale” valideynliyi himayəsində böyüyüb...

Onun haqqında yazılmış (və hələ çox yazılası) tədqiqati, elmi-populyar, ədəbi-publisistik məhsullar (xüsusən, S.Mümtaz, H.Araslı, A.Rüstəmova, M.Qasımlı və başqalarının araşdırmaları) içərisində ən müxtəsəri və sırf filolojisi hesab etdiyim bu yazımın vəsf predmeti onun o iki görəvi içrə daha kütləvi, daha əbədiyaşar və büsbütün qəlbanə olan –

QƏLƏMi...

Ustad Füzulinin məşhur: “Xəlqə ağzın sirrini hər dəm qılır izhar söz, Bu nə sirdir kim, olur hər ləhzə yoxdan var söz” beyti ilə başlanan qəzəli ədəbiyyatımızda SÖZ haqda deyilmiş şah Söz hesab edilir. Lakin nəzərə alınmalıdır ki, Şah Xətai aşağıdakı bəndləri ondan öncə söyləyib:

Sözünü bir söyləyənin

Sözünü edər sağ, bir söz.

Pir nəfəsin dinləyənin

Yüzünü edər ağ, bir söz.

Söz vardır kəsdirər başı,

Söz vardır kəsər savaşı,

Söz vardır ağulu aşı

Bal ilən edər yağ, bir söz...

Öz qılıncı ilə on dörd ölkənin küll-ixtiyar sahibi olmuş bu qüdrətli Zatın müdrik qələmi yazırdı:

Xətai, işin düşər,

Gəliş-gedişin düşər,

Dişləmə çiy loxmanı,

Yerinə dişin düşər...

Bunu da qeyd edək ki, millətini çox hərbi-siyasi xətalardan qurtarmışımızın məhz “Xətai” təxəllüsü götürməsi silsilə fəthlər səfərlərinin birində Peyğəmbər səhabəsi (İmam Əli dəstəsinin ilk şəhidi) Hürrün məzarını açdırması ilə bağlı; bir hökmdar kimi yol verdiyi bu xətanı bir ədib olaraq “yuyacağı” ehtimal-amacı ilə...

Məzardan söz düşmüşkən, onun öz qəbri böyük siyasət və hökmdarlığa ilk addımlar atdığı Ərdəbildədir.

Deməli, azman hərbi-siyasi cismaniliyinin başlanğıcı və sonu konkret bir şəhərdə, böyük ədəbiyyati varolma sonsuzluğu isə qurub-yaratdığı Bütöv Azərbaycanda!..

Bir hökmdar kimi mərdlik, cəsurluq, səxavət, ədl-mürvət, doğruçuluq keyfiyyətləri yerli və əcnəbilərin yazdığı saysız-hesabsız (rəsmi, tədqiqati, ədəbi-bədii) qaynaqlarda, dahi bir ədiblik məharəti, istedadı isə (ərəb-fars dillərinin regional hegemonluğu dövründə) öz ana dilində yazıb-yaratdığı şeirlərində! Məsələn;

Niyazmənd ol müdam yol içrə doğru,

Ki surət təbdil edib olma oğru.

Yəqin bil, doğruluq dost qapusudur,

Həqiqət aləminin tapusudur.

Bu şairanə hökmdar-hökmdaranə şairi özünə mənəvi rəhbər, “mürşidi-kamil” sayan, ucaldığı insanlıq mərtəbəsinə yetmək, yolunda canından keçmək istəyən minlərlə müasiri içərisində hökmdara yazılı müraciətini: “Mürşidi-kamilim, Şeyx oğlu şahim, Bir ərzim var qulluğuna, şah, mənim!” misraları ilə başlayan ulu Aşıq Qurbani də olub.

Siyasət-sərkərdəlik fəaliyyəti və ədəbi yaradıcılığında özünə örnək bildiyi ünlü hökmdar və gözəl şair Qazi Bürhanəddin və Avropada belə “Böyük Sufi” kimi tanınan “poeziya hökmdarı” İmadəddin Nəsimi kimi qüdrətli isimlərlə sələf-xələflik mühitində pərvəriş tapan İsmayılın məlum əxlaqi-mənəvi keyfiyyətlərə malik olması təbii idi və bu sifətlər onun əsərlərində də əks olunurdu. Ölüm-dirim savaşlarında öz qılınc əli ilə tökdüyü qanların Vətən, xalq əmin-amanlığı naminə olduğunu anlasa belə, öz qələm dili ilə bəndələrə:

Sufi isən, alıb-satma,

Halalına haram qatma,

Yolun əgrisinə getmə,

Doğru yola nəzər eylə -

deyir, Tanrıya isə aqil bəndə təvazökarlığı ilə – bu qədər adil hökmdar ola-ola, – bir qul mərtəbəsində xitab edir:

İki əlim qızıl qanda,

Çox günahlar vardır məndə,

Ya İlahi, kərəm səndə –

Düzgün qula nəzər eylə...

Bu “mürşidi-kamil”, təbii ki, bütün dövrlər, hakimiyyətlər nəsnələrinin “tərkib hissələri”ndən olan mənfi olay-epizodlarla da çox üzləşməli və öz sərt münasibətini bildirməli olub. Və... onun o olaylara dair bir şah kimi rəsmi-qanuni qərarları tarixin qaranlıqlarına gömülsə də, şair kimi “Bu yolun yolçusu olayım dersən, Əldə iki qarpız tutmalı degil”, “Namərd bağçasında qönçə gül olmaz, Kamil ilə yoldaş olan yorulmaz”, “Şah Xətaim, edim bu sirri bəyan, Kamilmidir cahil sözünə uyan?” “qətnamə”ləri hələ də (və əbədən) parlamada!

Dövrünün ən ayıq, intellekt şəxslərindən olmuş, farsdilli və türkdilli ədəbiyyat-incəsənət, islamiyyət çevrəsində mükəmməl təhsil və təlim-tərbiyə almış, ətrafının gözündə son dərəcə “yuxarı” hesab edilən bu “seçilmişlər seçilmişi” idarəçilikdə olduğu kimi, bədii yaradıcılıqda da özünəməxsus idi. Bu özünəməxsusluğun nüvəsində xalqaməxsusluq – ümumişlək ifadə ilə desək, xəlqilik dururdu. Klassik (hər cür qayda-qanunlu) üslubda tarixi “brend”-nümunələr yaratmış bu şair öz qabil qələmini, coşğun qoşmalarını müdam xəlqiliyə çəkib. Həmin şeirlərin əsas hədəfi, baş müsahibi əllərilə süfrələri bərəkətləndirib, döyüşləri qələbələndirənlər, vaxt-bivaxt danışdıqları sözlərlə yığnaqları canlandırıb ana dilimizin “dövlət”iləşməsinə hər an rəvac verənlərdir:

Kamal əhli ilə olgil müsahib,

Ki ondan mərifət kəsb et əcaib.

Özünbilməz ilə durma, oturma,

Ömür zaye keçər, əqlin itirmə…

Bu şair tək elə “didaktik”lik etmir, yeri gəldikcə, qıpqısa bir ömürdə oxuduğu kitablar, qayğı-qaynarında olduğu hadisələr, əməllərlə “qocalmış” əqli ilə çox müdrik kəlamlar, fəlsəfi qənaətlər də saçırdı:

Gəlib ixlas ilə yola gedənin

Zərrəcə könlündə güman gərəkməz.

Sil, süpür qəlbini, evin pak eylə,

Mömin aynasına duman gərəkməz.

Vaxtının çoxunu dövlət taxtına işlətsə də, çox uca, zəngin bir irs qoyub gedib bu pir olmuşumuz. Bir-birindən gözəl əruz, heca, epik, lirik nümunələr saçıb – qılıncıtək kəsərli, qəlbi kimi munis qələmindən. Bu nümunələr sevgi “gizlinlərilə” bərabər, döyüş açıqlarında da söylənib; qızılbaşları qəhrəmanlığa da səsləyib, cismani-mənəvi gözəlliyə, saflığa, sədaqətə də. Bu misralar, böyük dünya və özgür duyumlu bir müəllif bağrından qopduğu üçün, mənsub olduğu xalqa dünyəviliklə bahəm, əbədi azadlıq ruhu, əxlaq-əqidə duyğuları da aşılayıb:

...Dərindir bizim dəryamız, boylanmaz,

Ər kişi iqrarsız yola bağlanmaz,

Qolları qoynunda yürüyüb gedər...

* * *

Neylərəm ol cənnəti, içində dildar olmasa?!

Qoy onu viranə qalsın – bağçada bar olmasa...

* * *

Bahar oldu ki, aləm gülşən oldu,

Gözün aç, gör cahan nə rövşən oldu.

* * *

Qızıl gül, bağü bustanım, nə dersən?

Fəda olsun sənə canım, nə dersən?

Qərarü səbrü aramım tükəndi,

Kəsildi külli-fərmanım, nə dersən?

Xətai can ilə çün səni sevdi,

Sevən ölsünmü, sultanım, nə dersən?

Ulu sərkərdə-şairimizin aşağıda oxuyacağınız bir bəndlik nəzmini bir-iki abzaslıq nəsri şərhlə təqdim etməli oluram. Belə ki, ali duyğularından biri də “nəfsinəqaliblik” olan, “öldür nəfisini, şeytandan arıt!” deyən bu kamil bəndə bütün keyfiyyətlərilə öz zamandaşlarını heyrətə gətirib. Məsələn, “Tarixi-cahanarayi-Şah İsmayıl Səfəvi” xronikasından: “O Həzrət (Şah İsmayıl) mübarizə meydanında qılınc vuran bir pələngə, şadlıq məclisində gövhər yağdıran buluda bənzəyirdi. Səxavətinin çoxluğundan onun nəzərində taməyarlı saf qızıl ilə qiymətsiz qara daş arasında fərq yox idi. Ali himmətli olduğundan, dəniztək xəzinələr belə onun bir günlük bəxşişinə çatmazdı. Buna görə də xəzinəsi çox vaxt boş olardı...”

Beləliklə;

İman əhli isən, ey can, vəleykin

Ki, cismü canü dildə dutmagil kin.

Budur sözüm sana, məndən əmanət,

Könül yıxma, vəli eylə imarət...

Bu insan bir şah kimi xalqdan toplanan yatırı da Vətənin gələnəkləri naminə xalqa qaytarır, bir şair kimi ondan öyrəndiklərini də. Xalq: “Yaxşılıq et, at dəryaya, balıq bilməsə də, Xaliq bilər” deyib, Xətai isə:

Sən eylik et, durma, əldən gəldikcə,

Desinlər: xalq bilməzsə, Xaliq bilə...

Yazı boyu vurğuladığım nüanslardan biri də bu şairin hər şeydə özünəməxsusluğu. Və bunlardan biri onun qəzəl predmetləri içərisində üstünlük verdiyi mətləblər. Bəli, klassik şairlərimizin mövzu hədəfi (realizm aşiqi Mirzə Fətəli demişkən) “gül-bülbül”, “can-canan” ikən, Xətai yazırdı:

Ey könül, sidqilǝ hǝr kim şah ilǝ yoldaş ola,

Yüz gǝrǝk döndǝrmǝyǝ hər necə kim, yoldaş ola.

Yolu gǝr daş ola, gǝr yay ola, gǝr oxü-qılınc,

Mürşidindǝn dönǝnin mǝnidǝ ismi laş ola.

Qul gǝrǝk tanıda öz doğruluğun hǝq yoluna,

Etiqaddan azmaya gǝr bayü, gǝr qǝllaş ola.

Ey Xǝtai, sidqilǝ bu şah ǝyağinǝ gǝlǝn,

Aqibǝt bir gün gümansız xǝlq içindǝ baş ola...

Deyək ki, hələ uşaqlıqdan, insanı bərkidib-sərvaxtlandıran təlim-təmrinlərə (ov, idman, cıdır və s.) böyük həvəsi, rəssamlıq, xəttatlıq, mütaliə (Uzun Həsənin məşhur Təbriz kitabxanası bünövrəsində yaratdığı yeni tipli zəngin kitabxanadan hətta qonşu ölkələrin alimləri də istifadə edirdilər) vurğunu olmuş, döyüşlər zamanı sənət adamlarını xüsusi mağarada cəmlətdirib xata-bəladan qorumuş, tamahdan tamamilə xali, ləyaqətdə uca, hər tür gözəlliyə məftun, daim xeyirxah işlərə can atıb, şər-şəbədədən uzaq duran, gözəl səsilə “bərbəd” alətində çalıb-oxuyan bir Şahın tarixdə “iki qardaş qırğını” kimi təfsir edilən məlum döyüşdə (həm də “qardaş-qardaş” mahiyyətinə görə, əvvəlkilərdən az əzmlə hazırlaşması səbəbilə) Qılınc məğlubiyyətli sonu gözlənilən idi...

Lakin onun Qələm qalibiyyəti əbədi!..

Tahir ABBASLI

Mədəniyyət.- 2018.- 20 iyul.- S. 12.