“Uzaq sahillərdə”ki və
bugünkü qəhrəmanlarımız
Azərbaycan Respublikası Silahlı
Qüvvələrinin 100 illiyi şərəfinə
Ola bilsin ki,
cavanlar bu barədə bilmir, amma orta və yaşlı nəslin
yaxşı yadındadır: keçmiş ittifaqın demək
olar ki, bütün kinoteatrlarında iri ağ ekranın
böyründə proletariatın dahi rəhbərinin kino barədə
kəlamı şüar kimi vurulardı. Həmin
şüarda deyilirdi ki, kino bizim üçün
bütün incəsənət sahələrindən ən
vacibidir. Əslində sıravi vətəndaşlara bir
şüar kimi sırınan bu cümlənin elə bir hikməti
yox idi. Çünki V.İ.Lenin kəlamabənzər
bu cümlənin ardınca bu vacibliyi izah edərək
yazmışdı ki, kinonu digər incəsənət əsərlərindən
fərqli olaraq qutuya yığıb istənilən yerə
aparmaq və orada nümayiş etdirmək mümkündür.
Yəni bu qədər sadə yanaşma. Amma etiraf edək ki,
sadə olduğu qədər də uzaqgörən münasibətdir.
Həmin fikrin yazıldığı vaxtdan təxminən bir əsr
keçir, lakin hansı tərəfdən baxsaq, ekranda
nümayiş etdirilən hər hansı kino, video lenti öz əhəmiyyətini
itirməyib.
Sənədli
lentlərlə başlayan tarixi dönəm
Bütün dövrlərdə və
bütün quruluşlarda təkcə döyüşən
ordunun deyil, bütün gəncliyin hərbi-vətənpərvərlik
tərbiyəsi, onların Vətənə, dövlətə,
hərbi anda sədaqəti ordu komandanlığının, hərb
işinin başbilənlərinin diqqət mərkəzində
olub. Ta qədim zamandan bu gün adına hərbi
marş dediyimiz, nizami hissələrin oxuması
üçün qoşulmuş musiqi parçalarına
bütün sivil xalqların hərb tarixində rast gəlmək
mümkündür. Xalq şair və
ozanlarının hərb qəhrəmanlarını vəsf edən
nəğmələri, dastan və saqaları əsrdən-əsrə,
dildən-dilə keçərək günümüzədək
gəlib çatıb və hətta bir xalqın ağız ədəbiyyatı
olmaq çərçivəsindən çıxaraq dünya
ədəbiyyat və mədəniyyət xəzinəsinə
daxil olub.
23 ay ömür
sürmüş Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti
dövründə böyük Məhəmməd Əmin Rəsulzadə
yazırdı ki, bir alay əsgərin milli nəğmələr
ötərək əhali qarşısından bir dəfə
keçməsi mətbuatın 10 illik təbliğatından
daha böyük təsir buraxır.
Bu il 120
yaşını qeyd etdiyimiz Azərbaycan milli kinosu
ömrünün ilk iyirmi ilində o qədər də
inkişaf edə bilmədiyindən Cümhuriyyət
dövründə hərb tarixinə və hərbi vətənpərvərliyin
təbliğinə dair sənədli və bədii lentlər
həsr etməyə macal tapmamış, sadəcə, bir
neçə sənədli xronika ilə kifayətlənmişdi.
Elə
sovetləşmənin ilk illərində də bu istiqamətdə
diqqəti çəkən Azərbaycan kinolentlərinə
rast gəlmək müşküldür. Mərkəzləşdirilmiş
təbliğat və mərkəzə tabe etdirilən ordu
qayda-qanunları istisnasız olaraq Moskvanın səlahiyyətində
idi. Ta Böyük Vətən müharibəsi başlayanadək
bu cür də davam edəcəkdi...
...O zaman
silsilə şəklində çəkilən “Ordenli Azərbaycan”
kinojurnalının 1941-ci ilə aid birləşdirilmiş 20
və 21-ci buraxılışı artıq iyun ayında
hazır idi. Həmin buraxılışda müharibənin
başlanmasından və Azərbaycan gənclərinin orduya
könüllü yazılmasından bəhs edilirdi. Azərbaycan kinematoqrafçıları müharibə
dövründə iki cəbhədə
çalışırdılar: cəbhədə şücaət
göstərən döyüşçülərimizin qəhrəmanlığından,
arxa cəbhədə çalışan zəhmət
adamlarının hünərindən, xüsusən də
Bakı neftçilərinin qələbə naminə
misilsiz xidmətindən söz açan sənədli və bədii
lentlər çəkirdilər. Təbii ki, bu filmlərdə
dövrün ideoloji təsiri və pafoslu təbliğat
güclü hiss olunur, sovet əsgəri cəsur, alman
döyüşçüsü qorxaq təqdim edilirdi. Bütün bunlar filmlərin bədii, kimsə cəsarət
edib dilə gətirməsə belə, gerçək təbliğat
effektini azaldırdı. Yəqin
buna görədir ki, həmin illərdə Azərbaycanda
istehsal olunmuş ilk bədii qısametrajlı film – gerçək
cəbhə qəhrəmanı Kamal Qasımovun şücaətinə
həsr olunmuş “Vətən oğlu”, dənizçilərin
qəhrəmanlığından bəhs edən “Sualtı qayıq
“T-9” tammetrajlı bədii filmləri bu gün yalnız kino
tarixi ilə peşəkarcasına maraqlananlardan başqa kimsənin
yadında deyil.
Vəziyyəti
dəyişən “Uzaq sahillərdə”
Əsl sənət
əsəri məhz zaman və məkan fövqündə
dayanan əsərdir. Hətta cəmiyyətin ideoloji
meyarları dəyişdikdə belə, həmin qövmdə
ərsəyə gəlmiş bu cür əbədi mövzuya
- məhz insanlar arasındakı münasibətlərə
hesablanmış, böyük amallara əsaslanan əsərlər
heç zaman köhnəlmir. Maraqlıdır
ki, 1958-ci ildə “Azərbaycanfilm” kinostudiyası iki belə bədii
film üzərində yaradıcılıq işini başa
çatdırdı: baş qəhrəmanı əfsanəvi
partizan, Sovet İttifaqı Qəhrəmanı Mehdi
Hüseynzadə olan “Uzaq sahillərdə”, bir də ön cəbhədə
vuruşan və arxa cəbhədə çalışan
insanların gerçək simasını açan “Onun
böyük ürəyi” bədii filmləri geniş ekranlara
çıxdı. Hər kəs bu filmləri dəfələrlə
seyr etdiyi üçün bədii məziyyətləri
üzərində dayanmaq istəmirik. Lakin bir danılmaz fakt
var ki, hər iki filmin quruluşçu rejissorları – Tofiq
Tağızadə və Əjdər İbrahimov ön cəbhənin
alovları içindən keçmiş
döyüşçülər idilər. Bu
filmlərin patetikadan, yersiz pafosdan uzaq olması artıq ittifaq
miqyasında aparılan ideoloji siyasətin nəticəsi idisə,
bir o qədər də filmin yaradıcılarının
mövzuya, cəbhə həyatına bələdliyindən və öz
qəhrəmanlarına bəslədikləri səmimi
münasibətə
bağlı idi.
Ekranın görgötür təlqini
Yaxşı və sanballı əsərin
müəllifi heç vaxt öz izləyicisinə “sən də
mənim qəhrəmanım kimi ol!” mesajı vermir. Amma
seyrçi ekrandan öz altşüuruna ötürülən
ideoloji nümunə siqnallarını adekvat qəbul edir.
...Səmayə
yolunu azmış həyat yoldaşına sədaqət
andını pozmadan Mansura ümid verir. Çünki cəbhədə
döyüşən əsgər inanmalıdır ki, onu
gözləyən var (“Onun böyük ürəyi”).
...Sara lap
kiçik yaşda əsir düşsə də, bilir ki,
kimdir, hansı xalqın övladıdır, nə vaxtsa Vətəninə
qayıdacaq, ana südü ilə əxz etdiyi yaşam prinsiplərinə
xəyanət etmir (“Bizim küçə”).
...Vaqif
ağlı kəsəndən müharibənin nə
olduğunu bilir, evdə tək qalsa da, aclıq onu üzsə
də, itirdiyi çörək kartoçkasını tapanda
ac qaldığı günlərin acığına doyunca yemək
əvəzinə, çörək payına dostlarını
şərik edir (“Şərikli çörək”).
Bu nümunə
cərgəsini Böyük Vətən müharibəsinə
həsr olunmuş digər filmlərdən gətirdiyimiz
misallarla xeyli uzada bilərdik. Əgər...
Bəli, əgər
təxminən otuz il ərzində zorla düçar
olduğumuz Qarabağ savaşı olmasaydı... Elə isə,
Azərbaycan kinematoqrafının bu illər ərzində
Qarabağ uğrunda gedən savaş barədə çəkdiyi
hansı filmlərin adını çəkə bilərik?
Çox təəssüf
ki, təxminən ilk 10-15 il ərzində Qarabağ
savaşına dair çəkilən filmlər elə
Böyük Vətən müharibəsi dövründə və
ondan sonrakı ilk on ildə lentə alınmış filmləri
xatırlatdı. Bəsit süjet xətti, zəif
ideya və ekran yozumu heç bir hərbi vətənpərvərlik
anlayışına sığışmırdı. Digər
tərəfdən, dağılan iqtisadiyyatın fonunda təkcə
sənət yox, həm də istehsal sahəsi
olan kinematoqrafiyanın acınacaqlı duruma düşməsi
də yerli müharibə filmlərinin çəkiliş
effektini xeyli azaltdı. Təsəvvür edin, dünya
kinematoqrafiyasına yeni, rəqəmsal çəkiliş və
montaj texnologiyasının yol açdığı, ildən-ilə
yenilənən texnologiyanın fonunda Azərbaycan kinosu kadr və
avadanlıq qıtlığı ilə üzləşdi. Təbii
ki, belə bir fonda daha peşəkar insanlar film çəkmək
və filmdə çəkilmək iddialarını boğub
kənara çəkildilər, diletantlar və fürsətcilər
önə keçdilər. Bəzən belə
fikirlər də səsləndi ki, ötən əsrin 50-70-ci
illərində müharibə mövzusunda ən gözəl
ekran əsərlərini yaratmış ssenari müəllifləri
və rejissorlar kimi bugünkü batal film yaradanlar da barıt
qoxusu udanların arasından yetişməlidir. Düzdür, həmin filmlərin
arasında “Fəryad” (1993) filmi kimi istisna da olub...
Çox
gözləmək lazım gəlmədi...
Qarabağ
müharibəsi haqqında əsl filmlərin (ekran həlli,
estetikası, mövzuya peşəkar münasibət,
yaradıcı heyət, texnoloji imkanlar baxımından) meydana
çıxma tarixi təxminən 2010-cu illərdə
başladı. Doğrudur, bu filmlərlə
də bağlı fikirlər eyni olmadı. Elxan Cəfərovun
“Dolu” (2012) və “Yarımçıq xatirələr” filmləri
bizim müqəddəs torpaq savaşımız adına layiq ekran əsərləri
oldu. Sadəcə, bu filmlərin beynəlxalq
arenaya çıxışı, eləcə də Azərbaycan
mühitində daha geniş təbliği istənilən səviyyədə
aparılmadı. Sadəcə, Elçin
Musaoğlunun “Nabat” (2014) filminin bu baxımdan bəxti gətirdi.
Ondan çox beynəlxalq festivalda təkcə
Azərbaycan kinematoqrafiyasını deyil, həm də Azərbaycan
həqiqətlərini əks etdirən “Nabat” nümayiş
olundu və mükafata layiq görüldü. Əslində
on-on beş il ərzində çox
şey dəyişməmişdi. Belə filmlər
dövlət sifarişi ilə ekranlaşdırılsa da,
onların büdcəsi yenə də Hollivud savaş filmlərinin
büdcəsi ilə müqayisədə çox kiçik,
texniki baxımdan da xeyli geridir. Sadəcə,
Qarabağ uğrunda savaşdan bəhs edən film necə
olmalıdır sualına tapılmış doğru cavab yeni
filmlərin ana xəttini düzgün müəyyən etməyə
imkan verir.
Son illər
hamı ölkədə yaranmış müxtəlif
prodakşnların yalnız ucuz komediya, bəsit melodram filmləri
çəkməsini gen-bol tənqid atəşinə tutur.
Lakin aprel ayında belə özəl
prodakşnlardan biri Qarabağ savaşının qəhrəmanlarından
Yavər İsgəndərovun başına gələn hadisələrdən
bəhs edən “Son nəfəsədək” filmini böyük
ekrana çıxardı. Amma onun da kinoteatrlarda
nümayişi çox çəkmədi...
Bir qədər köhnəliyin
təkrarına oxşasa da (əgər yeni heç nə icad
edə bilmiriksə), bütün hərbi hissələrdə,
gənclərin sayca çox olduğu məkanlarda – ali məktəblərdə,
eləcə də yuxarı sinif şagirdləri
üçün orta məktəblərdə Qarabağ
müharibəsi, Aprel döyüşləri
iştirakçıları ilə görüşlər
keçirilməlidir ki, yetişən gənc nəsil
xalqın əsl qəhrəmanlarını tanısın. Belə görüşlərin sonunda da bizim hərb
kinematoqrafiyamızın ən yaxşı filmləri
nümayiş etdirilməlidir. Bu cür
filmlər təkcə hansısa şəhər və
rayonumuzun işğal gününün ildönümündə
televiziya kanallarında göstərilməməlidir. Kimsəyə sirr deyil ki, işğal günlərində
oxşar proqramlar, filmlər bütün telekanallarda göstərildiyi
üçün teleseyrçini öz efirindən perikdirir.
Biz isə
ümidliyik. Həm 120 yaşlı Azərbaycan
kinematoqrafiyasının, həm də 100 yaşlı
Silahlı Qüvvələrimizin qazanacağı qələbələri
gözləyirik.
Azərbaycan
Silahlı Qüvvələrinin 100-cü ildönümünə
həsr olunmuş “Hər birimiz Vətənə xidmət
edirik” mövzusundakı yazı müsabiqəsinə təqdim
edilir.
Gülcahan
MİRMƏMMƏD
Mədəniyyət.-
2018.- 8 iyun.- S.13.