“Bu görüş sanki bir-birini itirən qohumların
qovuşmasına bənzəyirdi”
“Türk dünyası ilə əlaqələr hələ də tam istədiyimiz kimi qurulmayıb.
Xalqlarımızın bir-birini daha yaxından tanıması, qaynayıb-qarışması lazımdır”
Müsahibimiz Türkiyə Cümhuriyyəti Baş nazirinin keçmiş müavini və hazırda Türk Dövlət və Topluluqları Dostluq, Qardaşlıq və İşbirliyi Fondunun (TÜDEV) rəhbəri Tuğrul Türkeşdir.
- Tuğrul bəy, Türk dünyası ilə nə zamandan çalışmağa başladınız? Bu bağlılıqda atanız Alparslan Türkeş faktoru necə rol oynayır?
- Mən siyasətin içində yaşayan bir ailədə doğulmuşam. Atam yalnız bir siyasətçi deyil, özünü Türk dünyasına həsr edən, onun bütün məsələlərini yaxından izləyən, araşdırmalar aparan bir insan idi. O, Türk dünyasında xidmətləri olan hər kəsi tanıyır, bir çoxları ilə əlaqə saxlayırdı. Onlar Türkiyəyə gəldiklərində mütləq atamla görüşərdilər. Mən bu söhbətlərin aparıldığı bir mühitdə böyüdüm. Bütün bunlar insanda bir zəmin yaradır. 1980-ci ildən siyasətlə məşğul olmağa başlamışam. Türk dünyası ilə o qədər iç-içə oldum ki, 2016-cı ildə baş nazirin müavini vəzifəsinə təyin edilərkən Baş nazir Əhməd Davudoğlu mənə Türk dünyası ilə əlaqələri həvalə etdi. Bir sözlə, Türk dünyası ilə olan münasibətlər gənclik dövründə başlayan və 40 il ərzində aktiv bir şəkildə davam edən həyatımın bir hissəsidir.
- Rəhbərlik etdiyiniz təşkilatın bu sahədə fəaliyyəti barədə nə deyə bilərsiniz?
-
TÜDEV 25 illik tarixi olan bir fonddur.
Sovet İttifaqının dağılmasından
sonra türkdilli respublikalar öz müstəqilliyini qazandılar.
Bu mərhələdə Alparslan Türkeş Türkiyədə aralarında
tanınmış isimlərin
olduğu bir qrup yaradaraq onlara Türk dünyasına səfər
etməyi tapşırmışdı.
Onlar öyrənməli idilər
ki, bu dövlətlər
ilə necə bir araya gəlmək,
münasibətlərimizi necə
inkişaf etdirmək olar. Eyni zamanda qarşıda bir tapşırıq da var idi:
Türk dünyası
alimlərini, ziyalıları
və dövlət rəsmilərini bir araya gətirərək Türkiyədə bir qurultay düzənləmək.
Bu düşüncə ilə alimlərdən ibarət heyət Azərbaycanı və Orta Asiyanın türk respublikalarını
dolaşdılar, görüşlər
keçirdilər və
bu toplantının reallaşa biləcəyi qənaəti ilə geri döndülər.
O zaman Turqut Özal prezident, Süleyman Dəmirəl baş nazir idi. Türkeş Süleyman Dəmirəlin
yanına gedərək
Türk dünyasını
bir araya gətirən qurultay keçirmək istədiyini
bildirdi. O, məsələyə
müsbət yanaşır
və bu toplantını dövlət
səviyyəsində bir
dəvət halına
gətirir. Beləliklə, 1991-ci ilin ortalarında
Türk dünyası
Antalyada bir araya gəlir. Süleyman Dəmirəlin iştirak etdiyi tədbirə türkdilli ölkələrdən
dövlət rəsmiləri,
nazirlər, elm adamları
qatılmışdı.
Bu görüş sanki
illər öncə bir-birini itirən qohumların yenidən qovuşmasına bənzəyirdi. Çox fərqli
hislər idi. Hər kəs bir-birini görməkdən, söhbət
etməkdən çox
məmnun idi.
Bu qurultay bitdikdən
sonra Türkeş elm adamları ilə bir araya gələrək
bu görüşlərin
davamlı həyata keçirilməsini və
bu məqsədlə
fond qurmaq istədiyini
bildirdi. TÜDEV də belə yarandı. Bu qurultaylar isə keçirilməyə davam
edirdi.
- Bu qurultaylar digər türk respublikalarında da keçirildimi?
- Təbii ki, ilk zamanlarda türk respublikalarının iqtisadi
və siyasi durumu belə tədbirlərə ev sahibliyi etməyə imkan vermirdi. Ona görə qurultaylar
Türkiyənin müxtəlif
bölgələrində gerçəkləşirdi.
1997-ci ilin 15 aprelində
İstanbulda baş tutacaq qurultaya hazırlıqlar davam edərkən Alparslan Türkeş 4 apreldə vəfat etdi. Türk dünyasının qurultayları
Türkeş üçün
çox mühüm bir məsələ idi və biz elm adamları ilə görüşərək qarşıdakı
qurultayın ləğv
edilməməsi qərarına
gəldik. 8 apreldə Türkeşin dəfnindən sonra İstanbulda qurultayı gerçəkləşdirdik. Bununla da Alparslan Türkeşin
qurduğu bu fondu və Türk
dünyasını bir-biri
ilə qaynaşdırmaq
nöqtəsində idealını
davam etdirmiş olduq. Qurultayları
Samsun, Dənizli, Antalya və
digər şəhərlərdə
də keçirirdik ki, gələn qonaqlar Türkiyənin bu gözəl yerlərini də görsünlər. Türk respublikalarında
da bu tədbirlərə
diqqət artırdı.
2008-ci ildə Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin himayəsi ilə 11-ci qurultay Bakıda keçirildi. Bu qurultayların önəmi
budur ki, 3-4 günlük fəaliyyətlərin
sonunda ortaya bir sıra təkliflər
çıxar. Məsələn,
TÜDEV toplantılarında verilən qərar və ortaya çıxan fikirlər istiqamətində Türk
Dilində Danışan
Ölkələrin Parlament
Assambleyası (TÜRKPA), Türk
Keneşi (Birliyi) qurulmuş, başqa bir çox qurumların təməlləri
atılmışdı. TÜDEV
bu gün də eyni istiqamətdə
fəaliyyət göstərir.
Yaxın
günlərdə Türkiyə
Prezidentinin himayəsində
təkrar qurultay keçirməyi planlaşdırırıq.
- Türklər dünyanın
bütün coğrafiyalarında
yaşamaqdadır. Müxtəlif ölkələrdəki türk
icması ilə bağlı Türkiyə
və digər türk dövlətlərinin
fəaliyyətlərini necə
qiymətləndirirsiniz?
- Keçmiş Sovetlər
Birliyinin türk respublikaları müstəqilliklərinin
27-ci ilində yaşayırlar. Yəni onlar
hələ gənc dövlətlərdir. Amma bu illərə baxdığımızda
çox böyük,
çox gözəl inkişaf olduğunu görürük. Amma kifayətdirmi?
Xeyr, kifayət deyil. Türk dünyası ilə əlaqələr hələ
də tam istədiyimiz
kimi qurulmayıb.
Xalqlarımızın bir-birini daha
yaxından tanıması,
qaynayıb-qarışması lazımdır. Məsələn, təhsil proqramları, tələbə mübadilələri
bu məsələdə
böyük dəstəkdir.
Beləliklə, o zaman xalqlar
bir-birlərini tanıyırlar.
Eyni zamanda gənclər bir-birini tanıyar, sevərlər.
Bu amillər həm də mədəni inkişafda mühüm rol oynayır.
- Siz eyni zamanda
bir iqtisadçısınız.
Qlobal dünya iqtisadiyyatı çərçivəsində
Türkiyə və Türk dünyası haradadır, dünyada söz sahibi ola bilmək
üçün nələr
edilməlidir?
- Ölkələr arasında iqtisadi əməkdaşlıq etmədən digər sahələrdə əlaqələri genişləndirmək mümkün deyil. Bu baxımdan, TÜRKPA, Türk Keneşi, Beynəlxalq Türk Akademiyası, Beynəlxalq Türk Mədəniyyəti və İrs Fondu kimi qurumların əməkdaşlıqları varsa, iqtisadi cəhətdən də sıx işbirliyinə sahib olmaq vacibdir. Məsələn, Türk Dünyası Ticarət Birliyi, Türk Dünyası Mühəndislər və Memarlar Birliyi aktivdir. Belə qurumların sayını artırmaq lazımdır. Əlbəttə, çətinliklər var. Azərbaycan enerjiyə malik olan nisbətən güclü bir ölkədir və Qazaxıstan eyni şəkildə güclü bir ölkədir. Ancaq ortada infrastruktur məsələləri var. Bu məsələlər də tədricən, zamanla həllini tapır.
Mehparə SULTANOVA,
Ankara
Mədəniyyət.- 2018.- 13 iyun.- S.15.