Qələm var aləmə
bərabər...
Çingiz Aytmatov (1928-2008)
qırğız xalqının XX yüzillikdə dünya mədəniyyətinə
bəxş etdiyi dahi yazıçı, qüdrətli söz
ustadıdır. Böyük sənətkarın
adı Heminquey, Markes, Folkner və
başqaları kimi dünyada əsərləri ən
çox oxunan yazıçıların sırasında
çəkilir. Aytmatovu müasiri olduğu
yazıçılardan fərqləndirən əsas
xüsusiyyətlərdən biri isə onun sadə
insanların gözü ilə dünyəvi problemləri
duymaq, onlara həqiqi qiymət vermək və müəyyən
mənada, insanları narahat edən suallara cavab axtarmaq
bacarığıdır. Onun əsərlərində bəzən
ən adi məsələ, günəş damlada əks olunan
kimi, bəşəri məsələ kimi
götürülür.
Yazıçı
eyni zamanda Orta Asiya türk dövlətlərinin, xüsusilə
də ata yurdu Qırğızıstanın qapalı sovet
dönəmində otuz ildən artıq azad dünyaya
açılan pəncərəsi olub. O, milli-mənəvi
özünüdərki qırğız xalqının
böyük amalı səviyyəsində təqdim edib. Aytmatovun milli mövqeni, yeni insanı və bəşəri
problemləri böyük ədəbiyyat miqyasında ifadə
etməklə yanaşı, həm də əsərləri
vasitəsilə nəşr etdirərək dünyada yaya bilməsi
sosializm dövrünün möcüzələrindən biri
idi. O, sosializm cəmiyyətində yaşayaraq sovet
gerçəkliyinin sədlərini aşa bilən
böyük ədəbiyyat yaratmağın təkrarsız
nümunəsini göstərib.
Bəşəriyyətin
problemləri – qloballaşma, tərəqqi
və tənəzzül məsələləri güclü
təfəkkürə malik ədibin
yaradıcılığından qızıl xətt kimi
keçir. Türk xalqları ədəbiyyatında professional
nəsrin təşəkkülündə Aytmatovun
yaradıcılığı ayrıca bir mərhələ təşkil
edir.
Aytmatovun
ilk böyük
yaradıcılıq uğuru onu istedadlı sənətkar
kimi tanıtdıran otuz yaşında qələmə
aldığı “Cəmilə” povestidir. 1958-ci ildə
çap olunan bu əsər insan qəlbindəki saf, ülvi
hislərin qadir gücündən bəhs edən əsl məhəbbət
haqqında
dastandır. Əsərdə Daniyar obrazı diqqəti cəlb
edir. Müharibədə ağır yaralanaraq şikəst
olmuş, arxa cəbhəyə göndərilmiş bu gənc
həssas qəlbli, zəhmətin qədrini bilən bir
insandır. Dəmir yolu stansiyasında şikəst
Daniyarın ağır taxıl kisələrini min bir əzabla
daşıması onu bir insan kimi oxucunun, həmçinin Cəmilənin
gözündə ucaldır. Əsəri oxuyanda müəllifin
məşhur bir kəlamı yada düşür: “İnsan
dünyaya yalnız at kimi işləmək
üçün deyil, həm də insan kimi yaşamaq
üçün gəlmişdir”. Əsər çap olunandan
bir il sonra görkəmli fransız yazıçısı Lui
Araqon tərəfindən tərcümə edilir. Bu dövrdə
povest Azərbaycan dilinə də tərcümə olunaraq nəşr
edilib.
Sonradan
nasirin “Qırmızı yaylıqlı
qovağım mənim” (1961), “İlk müəllim” (1962),
“Köşək gözü” (1963), “Ana tarla” (1963), “Əlvida,
Gülsarı” (1967) əsərləri də işıq
üzü gördü. Bu əsərlərin bəzilərində
müharibənin izləri aydın görünür, onun insan
taleyinə təsiri duyulur. Ədibin sonrakı illərdə
çap etdirdiyi “Ağ gəmi”, “Erkən durnalar”, “Dəniz kənarı
ilə qaçan Alabaş” əsərləri 60-cı illər
axtarışlarının yeni nümunələri idi. Bu əsərlər
göstərdi ki, Aytmatov təmiz, şəffaf qəlbin dərinliklərindən
gələn hisləri ifadə edən məsələlərə
toxunur.
“Xalqım mənim yaradıcılıq
sığınacağımdır”
Yazıçının
əsərlərindəki türk ruhu çox aydın hiss olunur. Onun əsərləri
öz xalqının saflığını,
paklığını qoruyan, milli dəyərlərini,
mentalitetini özündə əks etdirən surətlər
qalereyasıdır. Pafosdan uzaq olan bu əsərlər
həyatın, gerçəkliyin, həqiqətin özü
kimi təsir bağışlayır. Ədibin
yaradıcılığında Qırğızıstanın
təbiəti, qırğız xalqının dünəni və
bugünkü həyatı olduğu kimi əks olunub.
Müəllif yaradıcılığının
qaynaqlarından bəhs edərkən deyir: “Mən həyatım
boyu çox adamlarla rastlaşmışam, onlarla söhbət
etmişəm. Ona görə də öz əsərlərimdə
mən tanıdığım, xatırladığım belə
adamlara istinad edirəm. Onlar mənim hafizəmdə həmişəlik
yüksək mənəvi prinsiplər və əlahiddə
xarakterə malik adamlar kimi qalmışdır. Böyük
qırğız xalqı mənə yaradıcılıq
sığınacağı kimi xidmət edir. Bir çox
ideyalar, xarakterlər, surətlər həmin adamların həyatından
alınmışdır”.
Aytmatovun zəngin
və bəşəri yaradıcılığı
türkdilli xalqların ortaq mədəni dəyərləri və
qədim söz yaradıcılığı xəzinəsi
üzərində ucalan sənət zirvəsi, dünya ədəbiyyatına
ulu türk sözünün qiymətli töhfəsidir. Bəli,
yazıçı təkcə qırğız ədəbiyyatını
zirvələrə qaldırmayıb, həm də türkdilli
ədəbiyyatı qiymətli əsərləri ilə şərəfləndirib.
Onun əsərlərində və baxışlarında
milliliklə bəşərilik vəhdət halında, dahiyanə
harmoniyadadır.
Yazıçının
ədəbi irsindəki millilik amili,
ümumtürk ruhundan, qırğız etnik düşüncəsindən
doğan və qlobal dünyanın hadisəsi səviyyəsində
ümumiləşdirilən yüksək və dərin insani
keyfiyyətlər şəklində təzahür edir. Beləliklə, onun yaradıcılığında
ayrılıqda götürülmüş bir obrazın və
ya xalqın timsalında bütövlükdə bəşər
övladı üçün əhəmiyyətli olan problemlərin
ümumiləşdirilməsi kimi məsuliyyətli və
şərəfli vəzifə özünün orijinal bədii
həllini tapır.
Onun
ümumdünya tarazlığı modelinin daha bir özünəməxsusluğu
da dahi sənətkarın dünyadakı problemləri qan
tökmək, müharibələrə təkan vermək yolu
ilə deyil, mədəniyyəti, ədəbiyyatı ön
mövqeyə çəkmək üsulu ilə həll etməyə
hesablanmış dahiyanə çağırışları
idi.
Bu mənada ədibin “Müharibənin yerinə mütləq
mədəniyyət gəlməlidir” -
çağırışı bu gün dünənkindən
də aktual səslənir. Millilik və bəşəriliyin
Aytmatov modeli insanlığa ədalət, sülh, birlik vəd
edir. Onun yüksək və təkrarsız istedadının məhsulu
olan bədii əsərləri qitələri, ölkələri,
xalqları yaxınlaşdıran və doğmalaşdıran
böyük sənət körpüləridir.
Müəllifin
“Əsrə bərabər gün”
romanı ideyası və bədii-sənətkarlıq
xüsusiyyətləri etibarilə XX əsrin ən möhtəşəm
epopeyasıdır. Asiya gerçəkliyi haqqındakı
böyük ədəbiyyata örnək olan, milli və bəşəri
mövqenin sintezi əsasında yazılmış əsərləri
ilə Aytmatov geniş mənada Avropanı və ümumiyyətlə,
dünyanı təəccübləndirməyi və
düşündürməyi bacarıb.
Müəllifin
yaradıcılığını yüksək qiymətləndirən
ədəbiyyatşünas alim, akademik İsa Həbibbəyli
qeyd edir ki, janrından asılı olmayaraq
yazıçının bütün əsərlərində
roman ağırlığı var. Aytmatov dünyanı roman
miqyasında qavrayan və ifadə edən qüdrətli yazıçıdır.
Planetimizdə yeni dünya təfəkkürünün
formalaşmasında mühüm rolu olan Aytmatovun ölməz əsərləri
və idealları həmişə müasir cəmiyyətin və
insanlığın yollarına gur işıq salır...
“İnsan yalnız
sevəndə qəhrəman olur...”
Yazıçı
zaman və insan haqqında
elə tərzdə yazıb ki, onun təsirindən milyonlarla
insan düşüncəsinin həmrəyliyi yaranıb.
Əsərlərində bəşəri problemləri
qırğız həyatından və qırğız təbiətindən
keçərək ümumiləşir. Onun qəhrəmanları
həyatın sınağından hünərlə,
alnıaçıq çıxır.
Aytmatov üçün ədəbiyyatda
bir “böyük mövzu” - insan mövzusu var. O, insan
haqqında deyir: “Doğru nədir, nədir yalan? Doğru
insanlara sevgidir, bu planetdə doğulanların hamısına
xoşbəxtlik və azadlıq arzulamaqdır. Heç bir ideologiya və milli quruluş
bunun qədər vacib ola bilməz.
İnsanlar öldürəndə, öləndə yox,
yalnız sevəndə əsl qəhrəman olur...” O öz əsərlərində
bəşəri düşüncənin ideal balansını
tapıb, insanlığa şərəflə xidmət edib,
siyasi şəxsiyyətliyindən ziyadə ədəbi və
mədəni şəxsiyyətini öndə tutub.
Türk xalqlarının
hər biri Aytmatovu
öz xalqının doğma yazıçısı olaraq qəbul
edir. Onun həyat və
yaradıcılığının elmi şəkildə tədqiqi
sahəsində ölkəmizdə müəyyən
addımlar atılıb, yaradıcılığı yüksək
qiymətləndirilib. Böyük ədibin
80 illiyi ilə əlaqədar ölkəmizə səfəri
təşkil olunmuşdu. Səfər
çərçivəsində Prezident İlham Əliyev
Çingiz Aytmatovu qəbul edərək
yazıçının yaradıcılığını
yüksək qiymətləndirmişdi. Dövlət
başçısının sərəncamı ilə o,
“Dostluq” ordeni ilə təltif edilmişdi.
Onu da qeyd edək ki, Beynəlxalq Türk Mədəniyyəti
Təşkilatı - TÜRKSOY 2018-ci ili
“Çingiz Aytmatov ili” elan edib. Bu münasibətlə
türkdilli ölkələrdə müxtəlif tədbirlər
keçirilir. Çingiz Aytmatovun
böyük idealları və ölməz əsərləri
yeni dünyanın inkişafına, ölkələr və
xalqlar arasında bağların daha da möhkəmləndirilməsinə
xidmət edir.
Ruhiyyə MƏMMƏDLİ
Respublika Uşaq Kitabxanası
Elmi metodika şöbəsinin
müdiri
Mədəniyyət.- 2018.- 15
iyun.- S.13.