Əbədi maarif ziyası

Həsən bəy Zərdabi Azərbaycan xalqının mədəni inkişafında müstəsna xidmətləri ilə yadda qalıb

Əsrlər boyu Azərbaycanın müdrik şəxsiyyətləri xalqımızın mədəni-mənəvi dəyərlərinin zənginləşdirilməsi və qorunması yolunda yorulmadan çalışıblar. İlk ali təhsilli müəllim, milli mətbuatımızın yaradıcısı, milli teatrın yaradılmasında yaxından iştirak edən, müsəlman dünyasının ilk təbiətşünas alimlərindən Həsən bəy Zərdabi belə şəxsiyyətlərdən olub.

Həsən bəy Məlikov (Zərdabi) 1837-ci il iyunun 28-də Göyçay qəzasının Zərdab kəndində dünyaya göz açıb. Mollaxana və Şamaxı şəhər məktəbində oxuyub, orta təhsilini Tiflisdə tamamlayıb. 1861-ci ildə Moskva Universitetinin Təbiət-riyaziyyat fakültəsinə daxil olur. Təhsil ocağını yüksək göstəricilərlə başa vurduğu üçün universitetdə saxlanılması haqqında qərar qəbul edilir. Lakin vətəninə olan məhəbbəti, xalqına, millətinə xidmət etmək arzusu onu Azərbaycana qayıtmağa vadar edir.

Həsən bəy 1869-cu ildə Bakıya gələrək burada orta məktəbdə təbiətdən dərs deyir. Eyni zamanda ölkənin mədəni həyatında aktiv iştirak edir. Onun rəhbərliyi, dramaturqlardan Nəcəf bəy Vəzirov və Əsgər ağa Adıgözəlovun (Gorani) fəal iştirakı ilə 1873-cü il martın 10-da Mirzə Fətəli Axundzadənin “Lənkəran xanının vəziri” komediyası səhnələşdirilir. Beləliklə, bu il 145 yaşını qeyd etdiyimiz Azərbaycan peşəkar milli teatrının əsası qoyulur.

Ana dilində mətbuata böyük ehtiyacın olduğunu dərk edən Həsən bəy qəzet çap etmək üçün hökumətə müraciət edir. 1875-ci ilin 22 iyulunda Bakıda qubernator mətbəəsində Azərbaycan dilində “Əkinçi” qəzetinin nəşrinə müvəffəq olur. Azərbaycan milli mətbuatının qaranquşu olan “Əkinçi” qəzeti 1877-ci ilin 29 sentyabrına qədər fəaliyyət göstərir. Bu müddət ərzində qəzetin 56 nömrəsi işıq üzü görür. Qəzetdə dövrün tanınmış ziyalı və ədiblərindən M.F.Axundzadə, N.Vəzirov, Ə.Gorani, S.Ə.Şirvani və başqaları çıxış edərək xalqın maariflənməsində mühüm rol oynayıblar.

“Əkinçi” fəaliyyətini dayandırdıqdan sonra Zərdabi Bakıda və Tiflisdə çıxan “Ziya”, “Kəşkül”, “Kaspi”, “Novoye obozreniye” və s. qəzetlərdə Azərbaycan və rus dillərində çoxlu elmi-kütləvi məqalələr dərc etdirib, xalqın problemlərinin tərcümanı missiyasını yerinə yetirib. Eyni zamanda geniş ictimai fəaliyyət göstərib. Nəriman Nərimanovla birlikdə 1906-cı ildə Azərbaycan müəllimlərinin Bakıda birinci qurultayının təşkilində yaxından iştirak edib. O, ana dilində tədrisi, qadınların təhsil almasını zəruri hesab edirdi. Azərbaycan qadınlarının maariflənməsinə xüsusi əhəmiyyət verirdi. 1901-ci ildə Bakıda azərbaycanlı qızlar üçün ilk məktəbin açılmasına böyük kömək göstərmişdi.

Görkəmli maarifçi həyatının son illərində Bakı Şəhər Dumasının Maarif şöbəsində çalışaraq Bakı və ətraf kəndlərdəki məktəblərə başçılıq edib, həmçinin elmi fəaliyyətlə məşğul olub. Bu aramsız iş şəraiti onun səhhətinə ağır təsir göstərib. Azərbaycan mətbuat və mədəniyyət tarixində dərin iz qoymuş böyük ziyalı 1907-ci il noyabr ayının 28-də vəfat edib.

Xalqın səadəti və tərəqqisi uğrunda

Zərdabi 40 ildən artıq bir dövr ərzində öz xalqının səadəti və tərəqqisi uğrunda əzmlə mübarizə aparıb. O, qarşısına Azərbaycan xalqını cəhalətdən xilas etmək kimi nəcib bir məqsəd qoymuşdu və bunun üçün maarifi əsas vasitə seçmişdi. Çar Rusiyasının müstəmləkəsi altından olan bir çox xalqlara ögey münasibəti üzündən Azərbaycanda da sosial-iqtisadi həyat dözülməz idi. Bütün sahələrdə ciddi dəyişikliklərə ehtiyac vardı. Belə bir zamanda problemlərin öhdəsindən yalnız elmin köməyi ilə gəlmək olardı. Böyük mütəfəkkir H.Zərdabi də bu həqiqəti dərk etdiyi üçün ilk növbədə maarif məşəlini yandırdı və ömrünün axırınadək bu məşəli əlindən yerə qoymadı. “Maarifdən, elmdən məhrum bir xalq işıqdan məhrumdur” - deyən Zərdabinin bütün həyatı xalqın maariflənməsi işi ilə bağlı olub. Mətbuatın ali missiyalarından söz açan Zərdabi “Əkinçi”nin ilk nömrələrində yazırdı: “Hər bir vilayətin qəzeti gərək o vilayətin aynası olsun. Yəni o vilayətin sakinləri elədiyi işlər, onlara lazım olan şeylər, xülasə onların hər bir dərdi və xahişi o qəzetdə çap olunsun ki, o qəzetə baxan, xalqı aynada görən kimi görsün”.

O öz qəzetində bu vəzifələrin layiqincə yerinə yetirilməsi üçün əlindən gələni əsirgəməyib. Bütün ziyalıların, həqiqi vətənpərvərlərin əsas vəzifəsini xalqı qəflət yuxusundan oyatmaqda, elmi, maarifi xalq arasında geniş yaymaqda görürdü. Gənclərə müraciət edərək onları vətəninin, xalqının səadəti və maariflənməsi uğrunda mübarizə aparmağa və bu işdə heç kəsdən qorxmamağa, hər cür çətinliyə sinə gərməyə çağırırdı.

Zərdabinin yazılarının ana xəttini təşkil edən vətənpərvərlik sadəcə olaraq vətəni və xalqı sevməklə məhdudlaşmır. Onun vətənpərvərlik anlayışı mücərrəd deyil, əməldə olan vətənpərvərlikdir. O, bir məqaləsində yazırdı: “Ey müsəlmanlar, mürvətdirmi ki, tamam dünya bizim qonşularımız belə təhsil etməyə səy etsinlər ki, zindəganlıq cəngində düşmənə fayiq gəlsinlər, amma bizlər: Allahdan buyruq, ağzıma quyruq” – deyib duraq! Ey müsəlmanların millət təəssübü çəkən kəsləri! Bir açız gözünüzü, dünyaya tamaşa edin...”.

Əslində, “Əkinçi” qəzetinin adı da təsadüfi seçilməmişdi. Bu adın yalnız qəzetin aqrar istiqamətini müəyyənləşdirdiyini düşünmək sadəlövhlük olardı. “Əkinçi” sözünün altında böyük rəmzi məna, geniş və əhatəli fəaliyyət proqramı gizlənirdi. Təkcə Azərbaycan kəndlisini daha yaxşı, daha səmərəli işləməyə öyrətmək yox, həm də onun ürəyinə, şüuruna maarif toxumu səpmək lazım idi. Bir sözlə, maarif, mədəniyyət əkinçisi üçün ən böyük meydan şüurunu fanatizm, cəhalət və laqeydliyin alaq otları basmaqdan qorumaqdan ibarət idi. Zərdabi özü Azərbaycan mədəniyyəti tarixində belə bir əkinçi oldu. Onun 1875-ci ildən başlayaraq səpdiyi maarif toxumları cücərərək digər mətbu nəşrlərimizi – “Kəşkül”ü və “Şərqi-Rus”u yaratdı, xalq üçün “Həyat”a və “İrşad”a çevrildi. “Molla Nəsrəddin”i, “Füyuzat”ı ərsəyə gətirdi.

Zərdabini bir maarifpərvər kimi yoxsul və kimsəsiz uşaqların təhsilə cəlb olunması, onların təhsilinə yardım göstərilməsi kimi ümdə məsələlər xüsusilə düşündürürdü. Bu məqsədlə o, 1872-ci ildə Bakıda “Cəmiyyəti-xeyriyyə” adlı bir qurumun əsasın qoymuş, geniş xeyriyyəçilik hərəkatına başlamışdı. Onu da qeyd edək ki, Həsən bəyin həyat yoldaşı Hənifə xanım da görkəmli maarif xadiminin xalq yolundakı fəaliyyətini böyük həvəslə dəstəkləyirdi. O, H.Z.Tağıyevin Qız məktəbində, Bakı I Rus-Azərbaycan məktəbində, Cümhuriyyət dövründə I Qadın türk məktəbində müdir, sovet dövründə Bakı şəhər I pillə məktəbində müəllim işləmişdi.

Həsən bəy hökumət idarələrində uzunmüddətli xidmətinə görə “Müqəddəs Anna” qızıl medalı ilə təltif olunsa da, heç zaman yaxasına taxmamışdı. Hətta Qafqazın sərdarı Bakıya gələndə xaç şəkilli medalı döşünə taxmamaq üçün özünü xəstəliyə vurmuşdu...

Zərdabi Azərbaycan xalqının mədəni inkişafında müstəsna xidmətləri ilə yadda qalıb. Onun yandırdığı maarif və mədəniyyət məşəlinin şöləsi mühitimizi daim işıqlandıracaq. Ruhun şad olsun.

Aynurə ƏLİYEVA

Mədəniyyət.- 2018.- 29 iyun.- S.13.