Epik bir DRAM
Otuz dörd il doqquz aylıq ömür, yüz iyirmi illik yubiley
qapsamında...
Hadisələr
– Xızı muzeyi və Bakı (teatr-ictimai-siyasi) səhnə-məkanlarında
cərəyan edir.
İştirakçılar:
Cəfər – yubilyar.
Sona xanım (“Sonası”) – həyat yoldaşı.
Gülarə – qızı.
Rəsulzadə – Cümhuriyyət təmsilçisi.
Müşfiq – ədəbi “nekroloq” müəllifi.
Səs – eks-əks-səda.
Epizodlarda – yubilyarın obrazları, muzeyçilər, NKVD-çi, çuğulçu və b.
1-ci PƏRDƏ
(1899-cu “şəkil”)
Xızı rayon mərkəzi. İri və görklü muzey içərisində balaca (yubilyar dövrü leksikonuyca “köhnəlik qalığı”, müasir yanaşımca – Səriyyə-Sara-Eloğlular, Almaz-Sevil-Elxanlar fəlsəfələrinin qovuşuğu olan) bir daxma. Qədim inventarlar müasirlərdən daha baxımlı, doğma, qançəkər...
SƏS: - Bu, yaxın gələcəyin bütöv Azərbaycan nəhəngini, böyük Turan sevdalısını yırğalamış bapbalaca nənni. Xəyali fonda ...bütün dövrlərdə sivil səslənəsi “Sevil”indəki babaların şipşirin cocuqnamələri; “Balama qurban inəklər, Balam nə vaxt iməklər, Balama qurban sərçələr, balam nə vaxt dirçələr”. Obaş-bubaşına iməklədiyi hücrənin eni yay gecələri, uzunluğu – qış gündüzləri qədər...
ŞƏRİF (“Almaz”dan): - Yoldaşlar, söz verilir Almaz yoldaşa – hansı ki, danışacaq bəzi-bəzi məsələlər barədə...
SƏS: -
Bu daxmada daha nələr? 14-15 yaşlarından
başlayaraq dünyaya
açacağı poeziya-nəsr-dram-kino və s. panoramlı böyük Azərbaycan pəncərəsinin zərrəciyi
müqabilli əyrim-üyrüm
“akoşka”lar və dörd yaşında çıxıb,
35-cəsində dahi ruhu
ilə qayıtdığı
yonqar-yöndəmsiz taxta
qapı...
BƏHRAM
(“Solğun çiçəklər”dən):
- Qəhr olsun dünyanın milyonlar üstündə vücuda
gələn səadəti!...
MUZEYÇİLƏRdən 1-ci: - Cəfərimiz
19-casında Cümhuriyyətimizi hamıdan öncə qutlamış...
2-ci: - Milliyyətçi Cabbarlımız
sonralar o qutsal quruluşa işarətlə
“Azad bir quşdum, yuvamdan uçdum” söyləmiş...
3-cü:
- Fasiləsiz yazı-pozu
təngnəfəsliyində məşum “37”-ni
də “önləyib”,
dünyasını yetkin
ədib nakamlığında
dəyişmiş...
SƏS: -
İyirminci yüzillik
başlanğıcımızın bu ədəbi-mədəni
dirilik dirijoru qıpqısaca bir ömür ərzində neçə-neçə gələcək
dövrlər özəlləmiş.
“Harda aş
- orda baş” “parodi”silə yox, “harda milli-mədəni kəm-kəsir - orda müntəzir” kredosu ilə yaşamış.
Hələ yeniyetməykən,
hələ ictimai-siyasi
güvənsiz, hələ
aman-imansız bir zamanda hürri-Cümhuriyyət
amallı şeirlərilə
çıxış edib,
oynaq qələm nümunələrilə o çağaqədərki
“gül-bülbül”çülükdən
yorğun düşmüş
oxucuları əqli dirçəlişə yönəltmiş.
Müəlliflərilə müştərək səviyyəli tərcüməçi,
kəsərli teatr-kinoşünas,
bənzərsiz kinossenarist,
jurnalist-publisist, neo-mizan
rejissor kimi tanınmış. Hələ
ağzından (milli) süd qoxusu gəldiyi bir yaşda qosqoca dünyaya, hətta, “həmişə və hər şeydə haqlı” xalqa da meydanlar oxumuş:
MARİYA
(“Oqtay Eloğlu”dan): -
Yox, mən Timofeyevna olaraq elan edirəm ki, bu axşam
bu rolu oynamağacağam!
Mən azad bir aktrisa! İstaram
oynaram, istaram oynamaram! Yox, oynamağacağam!
TAMAŞAÇILAR:
- Xeyr, yoldaş Marya Tumannifeyna, oynayacaqsan! Biz pul verib, bilet almışıq!
Oynayacaqsan!...
OQTAY: - Nə bağırırsan,
xalq?! Aktrisan var – ver, yoxundur
– sus, öl!...
2-ci
PƏRDƏ
(virtual “şəkil”lər)
SƏS: -
On doqquzuncu yüzilliyin
son baharında doğulub,
dörd yaşındaykən
ailəsilə Bakıya
köçmüş. Bir
il sonra
atasının vəfatı
(deməli, dolanışıq
çətinlikləri) səbəbilə
anasının bişirdiyi
təndir çörəklərini
satmağa, 12 yaşından
yazıb-yaratmağa, 16-sından səhnələr, ekranlar,
direktiv kürsülər,
proletarından elitarına
- küll-qəlblər fəthinə
başlamış. Ağlı kəsən
günlərdən qəlbində
apardığı Bütöv
və Azad Azərbaycan
arzu-mübarizəsini əməlində
davam etdirmiş.
GÜLARƏ:
- Atamı həbs etməkçün daim pantürkizmdə günahlandıraraq
məqam axtarmışlar.
1923-cü ildə onu bir neçə dəfə təhlükəsizlik
orqanlarına çağırmış,
2-3 ay əzab-əziyyət vermiş, Türkiyə gənclərinin azadlıq
uğrunda mübarizəsinin
əsas yer tutduğu “Ədirnə fəthi” və “Ulduz” (“Trablis müharibəsi”) əsərlərinə
görə amansız
işgəncələrə məruz qoymuşlar. Bütün bunlardan usanıb-çəkinməyən
atam heç bir dostunun adını
çəkməmişdir. Tutarlı faktlar tapmasalar da, ömrünün sonunadək incitmişlər.
Bəlkə də onun az yaşamasına səbəb
elə bu təqiblər olmuşdur.
SƏS: -
Bakı Politexnik Məktəbinin Elektro-mexanika
(!) şöbəsi, Azərbaycan
Dövlət Universitetinin
yarımçıq buraxdığı
tibb, bitirdiyi tarix fakültələri kimi “anti”-ədəbi təmayüllərdə təhsillər
alan bu “qaçahaqaç” ömür
sahibi ədəbiyyat zirvəsinə qalxmış,
sənət-incəsənət kamına yetmiş.
Və nəhayət, qədərsiz
milli-mədəni yükə
tab gətirəmməyib, ürək
iflicindən dünyasını
dəyişmiş...
BALAŞ
(“Sevil”dən):
- Gör nə günlərə qaldın,
öz cəzandır,
çək, Balaş...
SƏS: -
Çox çətinliklərlə
bərpa edilmiş müstəqilliyimizin bəzi
hazıranazir “ərən”lərisə,
bu müəllifi təftiş etmədə.
Devirici sovetlərin ədəbi-bədii səhifələrinə
on dörd il imza atmağa məcbur olmuş bu qələm şəhidimizin iyirmiüçaylıq
devrilmişimizə can-baş
xidmətləri, sonralarkı
həbsi, alçaq “dopros”-sorğulardan uca başla çıxması, daimi-dramatik
“göz”lər, eyhami sözlər altında olması, mənəvi-fiziksəl
işgəncələr çəkməsi
barədəsə, ya
“lirikal”casına susur,
ya da, bunların
üstündən unikalcasına
yayınırlar.
RƏSULZADƏ:
- “Od gəlini”ni Cəfər “ÇeKa” həbsindən çıxdıqdan sonra yazmışdır. O, vaxtilə
istər məmləkətdə,
istərsə məmləkət
xaricində səs salmış bir hadisəyə görə
“müsavatçılar” qrupu
ilə birlikdə həbs edilmişdi. Bu əsərdə atəşpərəst Azərbaycanın
müsəlman-ərəb istilasına
qarşı mübarizəsi
təsvir edilir. Yeni sahiblər məmləkətin bütün
zənginliklərini çapıb
aparırlar...
Mənzərənin rəmziliyi göz qabağındadır
və tamaşaçılar
üçün “ərəb”,
“islam” sözləri yerinə “rus”, “kommunizm” sözlərini qoymaq mənanı aktuallaşdırmaq üçün
kifayətdir...
Cabbarlının dramaturqluğu Azərbaycan
dramaturgiyasında mühüm
bir mərhələdir”.
SƏS: -
Ərz etməli ki, 1980-nin sonlarınadək
“formaca milli, məzmunca sosialist” adlandırılan ədəbiyyatımızın
ələm-qələmli illəri
boyunca “Azərbaycan sovet dramaturgiyasının
banisi” kimi təqdim edilsə də, hamı – az-para ayıq fəhlə-kəndlilərimizdən tutmuş bütün milli aydınlarımızadək
– bu “Aydın” prototipli ədib, əsasən, “Oqtay Eloğlu” kimi xatırlanıb-urvatlanmış. Bu xalq, qatı sovet ədəbiyyatşünasları
tərəfindən, daha
çox, “Almaz”lığa
alınıb, “Dönüş”lüyə
döndərilib, “1905-ci ildə”liyə
bulaşdırılmış bu universal sənətkar oğlunun daim bu millətin “solğun çiçəklər”inə
yanımlı olduğunun,
Səriyyələrinə vəfalı
qaldığının fərqinə
varmış.
YUBİLYAR:
- ...Əgər haqqımda
yazılanlar doğru isə, mən dərhal teatrı tərk etməyə hazıram!…
SƏS: - Təkrarçılıq olmasın, indilər – milli istiqlal davasında fikrən belə iştirak etmədən yavalaşan ağızların, həlləm-qəlləm qələmigöyçəklərin çoxusunu “sovetizmə yarınma” qrifi ilə “dəyər”ləndirdiyi o pyeslər bu xalqın təkrarsız dialoqlar, heyrətamiz leksikon, ibrətamiz əxlaq, ədəbi-xarakterial dür-düşüncələr sənət-səltənəti nümunələri!...
Fikir-zikr baxımından mədəniyyətimizin hər sahəsində, konkret reallıqca isə uzun müddət Azərbaycan Dövlət Dram Teatrında ədəbi-hissə müdiri işləyən bu fenomen o çağlar yenicə inkişafa başlayan kino sənətilə də çox ciddi maraqlanmış. Tarixə ilk milli kinossenarist kimi düşən bu professional səhnə-sənət mücahidi Azərbaycan qadınının fəal ictimai-mədəni həyata cəlbi naminə “Sevil” filmindəki baş rola azərbaycanlı qız axtarışı üçün Bakı küçələrini, idarələri, ali məktəbləri qapı-qapı gəzmiş və nəhayət, Azərbaycan Dövlət Neft və Kimya İnstitutunun tələbəsi İzzət Orucovanı tapmış...
SONA xanım: - ...Son illərində Cəfər, səhhətinin pozulduğuna baxmayaraq, çox gərgin işləyirdi. Ömründə bircə dəfə də kurorta, ya sanatoriyaya getməmişdi. Hətta bağa, yaylağa da gəlməyə vaxt tapmır, gələndə də ancaq işləməkçün, yazmaqçün gəlirdi”.
SƏS: - “Yaylaq”, “kurort” terminləri ardınca bu... həm də bənzərsiz Ata və Ərin bağda ikən “ekspromt” söyləməsi:
Ay Sonası, çaay gətir mənimçün,
Qələndərəm – paay gətir mənimçün,
Kənd yeridir, qəndi çox işlətmərəm,
İstəyirsən, saay gətir mənimçün...
3-cü PƏRDƏ
(1934-cü “şəkil”)
Müşfiq:
- Öldü! Xəbər verin aşnaya, dosta,
Ruhlar mühəndisi – o böyük usta!..
Öldü – Balaşları öldürən əsgər,
Öldü – Gülüşləri güldürən əsgər!...
SƏS: - Bu “öldü” nidaları ardınca, bir qərinədə əsrlər yaşamı qazanmış bu ədəbi şəhidimizin “Od gəlini”ndəki son epizodu xatırlayın. Elxanın dilindən səslənən məlum “Yoxdur!” hayqırtısı tilsiminə düşən Aqşinin “Doğrudanmı, yoxdur Allah?!” ritorikasını deyirəm...
Yəni bu sənətkarın həyat və yaradıcılığıyla tanışlıqdan bəri mən də həmin tərəddüd-istixarə halətindəyəm; – Cəfər Cabbarlı doğrudanmı ölüb?!...
Tahir ABBASLI
Mədəniyyət.- 2019.- 28
dekabr.- S.6.