Orxan Kamal həqiqəti...

“Oxucuya nəsə çatdırmaq istəyən yazıçının dünyaya özünəməxsus baxışı olmalıdır”

Zəngin ənənələr zəminində inkişaf edən Türkiyə ədəbiyyatının ən məhsuldar, eyni zamanda ziddiyyətli dövrü ХIХ-ХХ əsrlərdir. Bu dövrdə müxtəlif ədəbi cərəyanlar, fərqli istiqamətlər ictimai-siyasi reallıqlar əsasında ortaya çıxıb. Tanınmış türk alimlərindən Nihad Sami Banarlının dediyi kimi, bu ədəbiyyat bəzi millətlərin ədəbiyyatları sayaq “bir vətəndə, son beş-altı əsr içində yox, türklərin dəyişik vətənlərində 27 əsr müddətində” formalaşıb.

Türk ədəbiyyatına Avropa ədəbi fikrinin təsir imkanları həmişə geniş olub. Eyni zamanda burada formalaşan yaradıcılıq nümunələrinin dünya arenasına çıxmasında ciddi maneələr nəzərə çarpmayıb.

XX yüzillikdə qardaş ölkənin ədəbiyyatında seçilən imzalardan biri də sosializm realizminin nümayəndəsi, yazıçı-dramaturq Orxan Kamaldır. Türk ədəbiyyatını yeni forma və məzmunla zənginləşdirən sənətkar həmçinin xarici ölkələrdə çox oxunan müəlliflərdəndir. Bu il yazıçının anadan olmasının 105 ili tamam olur.

***

Orxan Kamal (Mehmet Rəşid Öyüdçü) 1914-cü il sentyabrın 15-də Adananın Ceyhan rayonunda dünyaya gəlib. Atası Əbdülqadir Kamali deputat və nazir, anası Əzimə xanım ziyalı bir qadın idi. 1931-ci ildə atası siyasi səbəblərdən Türkiyəni tərk etməli olur, ailə Suriyaya köçür. Orxan burada orta təhsilini yarımçıq buraxıb mətbəədə fəhlə işləyir. Bir il sonra təkbaşına vətəninə qayıdaraq Adanada fabrikdə işə başlayır. 1937-ci ildə geyim fabrikində işləyən Nuriyyə xanımla ailə qurur.

Orxan Kamalın heca vəznində yazdığı “Divarlar” adlı ilk şeiri 1939-cu ildə “Yeddi gün” jurnalında “Rəşad Kamal” imzası ilə dərc olunur. Onun başqa jurnallarda “Rəşid Kamali”, “Orxan Rəşid” imzaları ilə də şeirlərinin çap olunduğu məlumdur. Görkəmli şair-dramaturq Nazim Hikmətin yaradıcılığından təsirlənərək əvvəlcə sərbəst vəzndə şeirlər yazsa da, sonradan nəsrə meyl göstərir. İlk nəsr əsərlərini “Orhan Bacaqsız” (ayaqsız) təxəllüsü ilə yazır. 1943-cü ildə “İkdam” qəzetində “Asma çubuq” hekayəsində ilk dəfə “Orxan Kamal” imzasından istifadə edir. O, rumın yazıçısı Panait İstrati və rus ədibi Maksim Qorkinin əsərlərindən daha çox təsirlənirdi.

1938-ci ildə əsgərlikdə ikən “Maksim Qorki və Nazim Hikmətin kitablarını oxumaq”, habelə “xarici rejim lehinə təbliğat aparmaq və üsyana təhrik” etməkdə təqsirləndirilərək 5 il həbs cəzasına məhkum olunur. 1940-cı ildə Bursa həbsxanasında Nazim Hikmətlə tanış olur, ondan fransız dili, fəlsəfə və siyasət üzrə dərslər alır. Böyük şair Orxandakı yazıçılıq istedadını yüksək qiymətləndirir və onu yaradıcılıq fəaliyyətinə təşviq edir. “On səkkiz yaş” adlı ilk romanını da N.Hikmətin köməyilə yazır.

1943-cü ildə həbsdən azad edildikdən sonra Adanaya qayıdır. Bir müddət torpaqdaşıma işində çalışır, dəmiryolunda fəhləlik edir. Yazıçı bununla belə, bədii yaradıcılığını davam etdirir, həyatın reallıqlarını sadə bir dillə qələmə alırdı.

***

“Kiçik adamın qeydləri” silsiləsinin ilk kitabı olan “Ata evi” əsəri Orxan Kamalın avtobioqrafik çalarlarla zəngin olan qələm məhsuludur. Ədib kitabın ön sözündə yazır: “Kiçik adam”la Adana çayxanalarından birində rastlaşdım. Saqqallı üzünü əlləri arasına alıb düşünürdü. Açıq-mavi gözləri, qıvrım sarı saçları vardı. Bir-birimizi uzun-uzadı nəzərdən keçirdikdən sonra yanıma gəldi. Məni kiməsə oxşatdığını dedi. Başa düşürdüm ki, məqsədi mənimlə münasibət qurmaqdır. Dərhal dostlaşdıq. Öz həyatını mənə çox sonralar, çoxlu israrlardan sonra, uzun-uzadı danışdı. Danışdıqlarını yazmağı məsləhət gördüm, güldü. “İstəyirsən, sən yaz” dedi. Coşqunluqla danışdıqlarından götürdüyüm qeydlər, sanki bir xəyaldır. Bir cilddən sonra yəqin ki, ikinci, üçüncü, dördüncü cildlər meydana gələcək... İndi haradadır? Kim bilir? “Kiçik adam”lara məxsus əzablı həyatını yaşayaraq, bəlkə İzmirdə, bəlkə İstanbulda, bəlkə də Vanda”.

İstedadlı yazıçı 1970-ci ildə Bolqarıstan Yazıçılar Birliyinin dəvətilə müalicə olunmaq üçün Sofiyaya gedir, iyunun 2-də orada ürək çatışmazlığından vəfat edir. İstanbulun “Zəncirliquyu” məzarlığında dəfn olunub.

***

Orxan Kamalı bir yazıçı kimi daha çox məşhurlaşdıran 1949-cu ildə yazdığı “Çörək qovğası” adlı hekayələr kitabı və özünün həyatından bəhs edən “Kiçik adamın qeydləri” adlı romanı olub. Ümumiyyətlə, müəllifin bir çox əsərləri – “Nazim Hikmətlə üç il yarım” (1947), “Sərxoşlar” (1951), “72-ci kamera” (1954), “Arxa küçə” (1956), “Qardaş payı” (1957), “Babil qülləsi” (1957), “Dünyada hərb vardı” (1963), “Ata evi” (1949), “Günahkar” (1957), “Dövlət quşu” (1958), “Kafirin qızı” (1959), “Qürbət quşları” (1962), “Küçə uşağı” (1963), “Qanlı torpaqlar” (1963), “Yalançı dünya” (1966), “Evlərdən biri” (1966), “Müfəttişlər müfəttişi” (1966), “Pis yol” (1969), “Kiçiklər və böyüklər” (1971) və başqa kitabları oxucuların rəğbətini qazanıb.

Yazıçının Azərbaycanda da populyar olan romanlarından biri “Yad qızı” (1960) əsəridir. Romanda gənc qadın Nazanın, həyat yoldaşı vəkil Məzhər bəyin faciəsi bir əyalət şəhəri və qaynar İstanbul həyatı fonunda cərəyan edir. “Yad qızı” türk ədəbiyyatında uşaqlıqdan gənclik dövrünə keçidi ən yaxşı anladan əsərlərdən sayılır. Roman bir gəncin dilindən söylənir. Onun atası Qurtuluş savaşının iştirakçısı olan bir adanalı hüquqşünas müharibədən sonra hakimiyyətlə düz gəlməyərək ailəsi ilə birlikdə Beyruta mühacirət edir. Burada işləri tərs gedən, müflis olan ailənin böyük oğlu – romanın qəhrəmanı atasını razı salıb vətəni Adanaya qayıdır. Yenə yoxsul həyat sürməyə davam etsə də, ailəsinin təzyiqindən canını qurtarıb həyatdan zövq almağa başlayır. Özünə dostlar tapır, ürəyi istəyən qədər futbol oynayır, qızlarla tanış olur...

Görkəmli ədib əsərlərində XX əsr Türkiyəsinin reallıqlarını, sosial-siyasi problemləri, onları yaradan səbəbləri açıb göstərib, qadın hüquqsuzluğunu, müxtəlif təbəqələrdən olan insanların həyatını, xüsusən, sadə adamların acınacaqlı taleyini təsvir edib. O, hekayə və romanlarında yaratdığı obrazlara böyük məhəbbətlə yanaşıb, onların təmiz və işıqlı tərəflərini ortaya çıxarıb, hətta ən acı həyat gerçəkliklərini nikbinliklə təsvir etməyə çalışıb.

Müəllifin ən dəyərli əsərlərindən hesab olunan “Bərəkətli torpaqlar üzərində” (1954) romanında Adanadakı əkinçi və fəhlələrin çörəkpulu qazanmaq üçün qatlaşdığı əzablı həyat böyük ustalıqla qələmə alınıb.

Hekayəni roman yazmaq üçün keçid hesab edən Orxan Kamal deyirdi: “Məncə, yaxşı hekayə yaza bilməyən yazıçı roman yaza bilməz. Oxucuya nəsə çatdırmaq istəyən insanın dünyaya özünəməxsus bir baxışı olmalıdır və o, hadisələrə bu nöqteyi-nəzərdən qiymət verməlidir. Peşəkar hekayəçi yaşadığı dövrün mədəniyyətini də yaxşı bilməlidir. Əsas məsələ hekayənin dilidir. Ona görə də hekayəçinin öz dilini mükəmməl bilməsi və bu dilin dialektlərinə bələd olması vacibdir”.

Yazıçının bir sıra əsərləri səhnələşdirilib, bəzilərinin əsasında bədii filmlər (“Qürbət quşları”, “Dövlət quşu”, “Tərsinə dünya” və s.), populyar seriallar (“Bir Filiz vardı”, “Xanımın tarlası” və b.) lentə alınıb. Müəllif dəfələrlə Türkiyənin ən yaxşı yazıçısı, ən yaxşı dramaturqu seçilib. Bir çox yaradıcılıq nümunəsi ölkəsinin müxtəlif ədəbi mükafatlarına layiq görülüb. Ölümündən sonra, 1972-ci ildə Türkiyədə “Orxan Kamal mükafatı” təsis edilib. Yazıçının əsərləri bir çox dillərə, o cümlədən Azərbaycan dilinə tərcümə olunub.

Orxan Kamalın həyat həqiqətlərinə söykənən, cəmiyyətin problemlərini mükəmməl şəkildə təsvir edən əsərləri həqiqi ədəbiyyat materialı kimi bütün zamanlarda aktuallığını qoruyub saxlayacaq.

Aynurə ƏLİYEVA

Mədəniyyət.- 2019.- 11 sentyabr.- S.6.