Nizami dühasının sorağında olan alim

 

 

Yaradıcılığı, araşdırmaları ilə Azərbaycanın müxtəlif ölkələrlə elmi mədəni əlaqələrinə töhfə verən alimlərimizdən biri tanınmış şərqşünas, filologiya elmləri doktoru Qəzənfər Əliyev olub. Görkəmli alimi anadan olmasının 90 illiyi münasibətilə yada saldıq.

 

Qəzənfər Yusif oğlu Əliyev 15 may 1930-cu ildə Gəncə şəhərində dünyaya göz açıb. Orta təhsilini 5 nömrəli şəhər məktəbində alıb. Azərbaycan Dövlət Universitetinin (indiki BDU) Şərqşünaslıq fakültəsini bitirdikdən sonra Moskvada SSRİ Elmlər Akademiyası Şərqşünaslıq İnstitutunun aspiranturasına daxil olub.

 

Tanınmış şərqşünas Yevgeni Bertelsin rəhbərliyi altında Nizami GəncəvininXosrov Şirin Əmir Xosrov DəhləvininŞirin Xosrovpoemalarının müqayisəli təhlilimövzusunda namizədlik dissertasiyası müdafiə edən Qəzənfər Əliyev həmin institutda əvvəlcə kiçik elmi işçi, sonra baş elmi işçi kimi fəaliyyət göstərir. O, 1974-cü ildəFarsdilli ədəbiyyatın təşəkkülü problemimövzusunda doktorluq dissertasiyası müdafiə edir.

 

Qəzənfər Əliyev Əfqanıstan, İran, Almaniya s. ölkələrdə keçirilən elmi tədbirlərdə Azərbaycanın mədəniyyət ədəbiyyatına dair maraqlı məruzələr edir. Onun Şərq xalqları ədəbiyyatına həsr etdiyi müxtəlif mövzulu 160-dan çox elmi məqaləsi ölkəmizdə, eləcə xaricdə rus, özbək, türkmən, tacik, ingilis, alman, fars, çex s. dillərdə nəşr olunur.

 

Alimin elmi fəaliyyətinin əsas istiqamətini Nizami Gəncəvi irsinin onun Şərq ədəbiyyatlarına təsirinin öyrənilməsi təşkil edir. Araşdırmalardan məlum olur ki, Qəzənfər Əliyevin Moskvada rus dilində nəşr edilənNizaminin mövzu süjetləri Şərq xalqları ədəbiyyatındaadlı son kitabında XIII-XX əsrlərdə Nizami mövzularında müxtəlif dillərdə yazılmış 600-dən çox əsər onların müəllifləri barədə məlumat toplanıb.

 

Tədqiqatçı Məsiağa Məhəmmədi araşdırmasında yazır ki, Q.Əliyev diqqətini farsdilli ədəbiyyatda Nizamidən sonra ikinciXəmsəyazan böyük hind şairi Əmir Xosrov Dəhləviyə bütövlükdə Hindistanın farsdilli ədəbiyyatına yönəldib. Bu tədqiqatların nəticəsi kimi aliminHindistanın farsdilli ədəbiyyatıadlı monoqrafiyası meydana gəlib. Tədqiqatçı bu kitabla dünya iranşünaslığında ilk dəfə olaraq farsdilli ədəbiyyatın hind ədəbiyyatında müstəqil bir qol olduğunu elmi şəkildə ortaya qoyub.

 

Q.Əliyevin redaktorluğu ilə 1972–1979-cu illər arasında Moskvada Əmir Xosrov DəhləviXəmsə”sinə daxil olan poemaların elmi-tənqidi mətnləri işıq üzü görür. Əsər Hindistanda da maraqla qarşılanır yüksək elmi dəyərini alır. Tanınmış alim bununla da bir mətnşünas olduğunu nümayiş etdirir.

 

Şərqşünas alim eyni zamanda tərcüməçilik sahəsində qələmini sınayıb. O, Əmir Xosrov DəhləvininHəşt behişt” (“Səkkiz cənnət”), Əbülfeyz FeyzininNəl Dəmənpoemalarını, Baba Tahir Üryanının dübeytlərini, Mirzə Əsədulla xan Qalibin şeirlərini rus dilinə tərcümə edib. Onlara müqəddimə şərhlər yazıb. Q.Əliyev həm atalar sözlərimizi rus dilinə çevirib.

 

1969-cu ildə Aşqabadda çap olunan “Türkmən şairi Bayram xan” kitabı elmi ictimaiyyət tərəfindən böyük maraqla qarşılanıb. Müəllif bu əsərində Moğollar dövrünün görkəmli dövlət xadimi və sərkərdəsi Bayram xan Baharlının ədəbi irsini üzə çıxarıb. O, bu tədqiqatı ilə türkmən ədəbiyyatının tarixini iki əsr əvvələ çəkib. Buna görə də o, çoxcildlik “Türkmən ədəbiyyatı tarixinin müəlliflərindən biri olub. Türkmən ədəbiyyatının tədqiqi sahəsindəki xidmətlərinə görə 1980-ci ildə bu ölkənin dövlət mükafatına layiq görülüb.

 

Daha sonra Y.Bertelsin beşcildlikSeçilmiş əsərləri” Q.Əliyevin yaxından iştirakı ilə işıq üzü görüb. Məşhur şərqşünas Aqafangel Krımskinin uzun illər arxivdə qalanNizami və müasirləri” monoqrafiyası onun redaktəsi (akademik Ziya Bünyadovla birlikdə) ilə Bakıda nəşr edilib. Q.Əliyev həm də ikicildlikRusca-farsca lüğət”in tərtibçilərindən biri olub.

 

Qəzənfər Əliyev elmi yaradıcılığının coşqun çağlarında, 1984-cü ildə, 54 yaşında  vəfat edib və Gəncə şəhərində dəfn olunub.

 

Savalan FƏRƏCOV

 

Mədəniyyət.- 2020.- 20 may.- S.5.