“Şuşada az qala hər ev Azərbaycana bir neçə alim, musiqiçi bəxş edib”

Vasif Quliyev: “Hazırda “Şuşanın tarixi” adlı kitab üzərində işləyirəm. Bu kitabda nə yazıla biləcəksə, hamısını toplamağa çalışıram”

Yurdu həm də onun sakinindən xəbər alarlar. Tarixə yazılanlar qədər yazılmayanlar da maraqlı olur. Elin mədəni-mənəvi zənginliklərini öyrənən, davamlı şəkildə təbliğ edənlərin zəhməti yüksək təqdirə layiqdir. Əgər bu el, bu mahal on illərlə mədəni miras qənimi bədnam ermənilərin işğalı altında qalıbsa, belə cəfakeş araşdırıcıların missiyasının dəyər-qiyməti birə-beş artır...

Müsahibimiz mədəniyyət paytaxtımızda doğulub böyüyən, Vətənimizin bu dilbər guşəsini tarixi-mədəni və etnoqrafik baxımdan davamlı araşdıran tanınmış yazıçı-publisist, “Şuşa” qəzetinin redaktoru Vasif Quliyevdir. O, 50 ildən artıqdır arxivlərdə Şuşa və Qarabağla bağlı araşdırmalar aparır, əzəli yurd yerlərimizin tarixi şəxsiyyətləri, məşhur nəsilləri, Şuşanın etnoqrafiyası ilə bağlı 30-dan artıq kitabın müəllifidir.

Vasif müəllimlə “Şuşa” qəzetinin redaksiyasında görüşürük. İş masasının üzərində çoxsaylı arxiv materialları və kitablar var. Azərbaycan və rus dillərində “Mehmandarovlar” kitabı diqqətimizi çəkir. Elə söhbətimizə də bu məşhur nəsillə bağlı sualla başlayırıq.

– Vasif müəllim, Mehmandarovların şəcərəsi haqqında kitab həm də Qarabağ həqiqətlərinin ifadəsi baxımından tutarlı mənbədir...

– Azərbaycanın görkəmli sülalələrindən olan Mehmandarovlar barədə qələmə aldığım kitab 40 ildən artıq dövrdə apardığım axtarışların məhsuludur. Əldə etdiyim zəngin materiallar və nadir tapıntılar əsasında Qarabağ tarixinin ictimai-siyasi və etnik-mədəni irsinin nadir bir parçası olan məşhur bir nəsil haqqında mükəmməl bir tarixçə yaratmağa nail oldum. Uzun illər müxtəlif qaynaqlardan ailə arxivi və əsas arxivlərdən, rusdilli və anadilli mətbuat səhifələrindən tapıb topladığım materiallar bu kitabda yer alıb. Rejissor, Əməkdar incəsənət xadimi Yavər Rzayev hazırda bu kitab əsasında tammetrajlı sənədli film üzərində işləyir. Bu gün Mehmandarovların Şuşadakı evi restavrasiya edilir. Restavrasiya işləri bitdikdən sonra filmin Şuşa ilə bağlı kadrları da lentə alınacaq.

– Azad Şuşaya illər sonra qayıdışınız necə oldu? Təəssüratlarınız maraqlıdır.

– Ötən ilin may ayında bir qrup şuşalı mədəniyyət xadimi ilə “Xarıbülbül” festivalına getdik. Desəm ki, heç bir təəssüratım olmadı, bəlkə də inanmayacaqsınız. Çünki bu 28 ildə mən sanki hər gün Şuşada olmuşam. Mən arxivdə işləyən adamam. Gündüzlər arxivdə Şuşa ilə bağlı araşdırma aparır, axşamlar isə yazırdım. Qeyri-adi bir hiss yaşamadım. Düzdür, adam baxanda pis olur, köhnə Şuşa ilə indiki Şuşa arasında fərq var. Ermənilər, demək olar ki, şəhəri dağıdıblar. Şəhərin əsas müsəlmanlar (azərbaycanlılar) yaşayan hissəsi dağıdılıb. Şuşa iki hissədən ibarət idi. Onu da o vaxt ruslar gələndə ayırmışdılar. Müsəlmanlar yaşayan məhəllə ikinci hissə, ermənilər yaşayan məhəllə isə birinci hissə adlanırdı. İdarələr, müəssisələr birinci hissədə idi. İndi salamat qalan binalar əsasən şəhərin birinci hissəsindədir. İkinci hissənin əksər tarixi abidələrini dağıdıblar. Qurğuşunla tikilən Hacı Qulunun malikanəsi, Zöhrabbəyovların malikanəsi və s. Ürəyim açılmırdı, amma bunların hamısını qələmə aldığım üçün adi yanaşırdım. Çünki yaşamışdım bu gördüklərimi. 1905-1906-cı il erməni-müsəlman davasından yazdığım məlumatlarla gördüyüm mənzərələr eyni idi.

– Ata-baba evinizi görə bildinizmi?

– Mən Şuşadan 15 yaşımda çıxmışam. Beş il Xankəndidə yaşadıqdan sonra Bakıya gəlmişəm. Nənəmgilin, bacılarımın, qardaşımın evi Şuşada idi. Bacımgilin evi Xan qızı bulağının qarşısında idi. İndi ora dümdüzdür. Ermənilər oradan yol çəkiblər. Nənəmgilin evi salamat idi. Həyət-bacası da yerində. Dəmir darvaza 28 ildə açılmayıb. Həyətə girdim evə keçə bilmədim. Uşaqlığım orada keçdiyi üçün kövrəldim. Babamın evi tarixi abidə deyildi. Amma tarixi abidələrin dağıdılması pis təsir edir.

– Uzun illərdir Şuşa ilə bağlı araşdırmalar aparır, yazılar yazırsınız. Şuşanın ən az tədqiq olunan sahəsi hansıdır?

– Bir fikrimi də çatdırmaq istərdim. 20-30 il əvvəl Şuşanın tarixi ilə çox az sayda insan məşğul olurdu. Bu iki il ərzində o qədər Şuşadan yazan tarixçi və araşdırmaçı ortalığa çıxdı ki. Əksər məlumatların bəzən yanlış, bəzən də köçürmə olduğunu deyə bilərəm. Bilməyən adamlar Şuşanın, Qarabağın tarixindən məqalələr yazırlar. Bir müddət əvvəl mənim kitablarımdan plagiat köçürmələrin qarşısı alındı. Ötən il isə AZƏRTAC informasiya agentliyi belə bir təşəbbüslə müraciət etdi ki, yazdığım məlumatlar və informasiyalar həftədə bir dəfə dərc edilsin. Söhbət mənim yazımdan deyil, məlumatın düzgünlüyündən gedir. Yazdığım məlumatlar arxiv materiallarıdır və dəqiq rəqəmlərdir. İstəyim odur ki, səhv məlumatlar olmasın...

Tədqiq olunmayan sahələrə gəlincə isə, belə demək olar ki, hər sahəsi tədqiq olunub amma natamam. Tədqiq olunmayan sahələr də var. Firudin Şuşinski o vaxt Şuşa haqqında yazarkən ən çox mədəniyyət, musiqi sahəsini qələmə alıb. Məsələn, sovet vaxtı elmi işlər yazılıb – “Şuşada sənayenin inkişafı”, “Şuşa inqilab mərkəzidir” və s. Amma mən hazırda kompleks şəkildə “Şuşanın tarixi” adlı kitab üzərində işləyirəm. Bu kitabda nə yazıla biləcəksə, hamısını toplamağa çalışıram. Bir şəhərin və kəndin tarixini yazanda gərək elə yazasan ki, əhatəli olsun. Hazırda Şuşanın bünövrəsinin qoyulması günündən – 1750-ci il iyunun 20-dən tutmuş 2022-ci ilə qədər bütün hadisələri toplamağa çalışdım. Min səhifəlik, böyük formatda kitabın ilin sonuna kimi hazır olması nəzərdə tutulub. Bu kitabda Şuşa təbiətindən tutmuş, sənayesinə, musiqisindən dağına-daşına qədər qeyd edilib.

– Niyə Şuşanın bünövrəsi məhz 20 iyunda qoyulub?

– Bu tarixə mənim şəxsi yanaşmam var. Tarixçilər mənimlə razı olmasalar da, tarixə geniş ekskursiya etmədən deyərdim ki, Nadir şah böyük sərkərdə olsa da, səhvləri çoxdur. Onun şah seçilməsinə Qarabağ bəylərbəyliyi razı deyilmiş. Şah seçildikdən sonra bəylərbəyliyi ləğv edir və parçalayır. 1747-ci il iyunun 20-də Nadir şah öldürülür və elə alınır ki, Pənahəli xan rəmzi mənada bəylərbəyliyin ləğv edilməsi, bir hissəsinin gürcülərə verilməsi acığına Şuşanın bünövrəsini iyunun 20-də qoyur.

– Şuşa, Qarabağ haqqında kitablarınızdan danışaq...

– Gördüyünüz ikicildlik “Şuşa nəğmələri” kitabımı 1976-cı ildən toplamağa başlamışdım və 25 ilə bitirdim. 6 cild olacaq. Bu kitabda Şuşa haqqında yazılan şeirlər və poemalar da yer alıb. 25 ilə iki cild, 1800 səhifə. Daha 4 cild də nəşr olunmalıdır. Bunu ona görə deyirəm ki, mədəniyyətin, sənətin inkişafı baxımından Şuşanı çox zaman Təbrizlə müqayisə edirlər. Amma mən Təbriz haqqında kitaba baxdım və gördüm ki, Şuşanın zənginliyi daha möhtəşəmdir və heç də ondan geri qalmır.

– Nəsr əsərlərini də toplamaq fikriniz var?

– 45-46 il əvvəl nəzmi başladım. Toplamaq bir az çətindir. Aylarla Milli Kitabxanada və arxivlərdə oluram.

– Şuşa həm də Azərbaycan elminə görkəmli simalar bəxş edib...

– Şuşanın təxminən 500 alimi var. Onlardan 35-i akademik, 200 nəfərə qədəri elmlər doktoru və s. Balaca bir şəhərdə az qala hər ev bir neçə alim, musiqiçi bəxş edib Azərbaycana. Məsələn, unudulmaz Rəşid Behbudovgilin ailəsi – atası, qardaşı, bacısı, özü, bacısı oğlu və qızı. Belə nümunələr çoxdur.

– Bayaq söhbətimiz zamanı qeyd etdiniz ki, Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin yaranması Şuşanın inkişafına mane oldu...

– İlk olaraq onu deyim ki, Şuşanın əhalisi ən çox 43 min 800 nəfər olub. Bu rəqəm 1917-ci ilə aiddir. 1992-ci ildə şəhər işğal ediləndə 13 min əhalisi vardı. Niyə belə azaldı? Sovet hökuməti quruldu və bəy-xan şəhərində öldürülənlər, sürgün edilənlər oldu. 1923-cü ildə qondarma qurum yaradılandan sonra süni surətdə azərbaycanlılar buradan azaldılmağa başlanıldı. İkincisi isə vilayətin inzibati mərkəzi ilk əvvəl Şuşa şəhəri oldu, daha sonra ermənilərin təkidi ilə Xankəndinə verildi. Şuşadakı bütün sənaye müəssisələri Xankəndidəki zavod-fabriklərin filialı kimi işləyirdi. Bu səbəbdən mənfi təsirlər çox oldu. İndi deyəcəyim bu faktı qəzetdə də bir dəfə çap etmişəm. 1957-ci ildə Xalq artisti Bülbül SSRİ Ali Sovetinin deputatı idi. Həmin vaxt da Şuşaya Turşsu mineral su kəməri çəkilir. Ermənilər Moskvaya yazırlar ki, niyə su Xankəndinə deyil, Şuşaya çəkilir. Bülbül gedir Xankəndinə və müşavirədə bu məsələni həll etməyə çalışır. Ermənilər iddia edirlər ki, kurort şəhəri adı Xankəndinə verilməlidir. Bülbül çıxışı zamanı bir kəlmə ilə məsələni həll edir. Deyir su bura çəkilsin, kurort şəhəri adı da bura verilsin. Mən razı. Amma bir sualıma cavab verin görüm Şuşanın havasını harasa aparmaq mümkündür? Bununla da məsələ həll olunur...

– Hazırda hansı mövzularda kitablar üzərində işləyirsiniz?

– Əvvəldə də qeyd etdiyim kimi, Şuşa və Qarabağ tarixi ilə bağlı 30-dan artıq kitabım nəşr olunub. Onlardan 10-u tərcümədir, 20-si isə müəllifi olduğum kitablardır. Çox şadam ki, redaktoru olduğum və sonradan Azərbaycan dilinə tərcümə etdiyim “Köhnə Şuşa” kitabına Birinci vitse-prezident Mehriban xanım Əliyeva ön söz yazıb. Qarşıda Şuşa haqqında bir neçə cildlik kitab nəzərdə tuturam. İki min nəfər şuşalı elm, ədəbiyyat və mədəniyyət xadiminin fəaliyyəti, şəhərin tarixində rolu haqqında yazmaq olar. Onlardan, demək olar, tək musiqi sahəsi üzrə 1000-dən artıq məqaləm, oçerk və ensiklopedik yazım dərc olunub. “Şuşa” qəzetinin hər nömrəsində “Qarabağ ensiklopediyası” başlığı ilə məlumatlar dərc edirik.

– Bəs “Şuşa İli”nə əsas töhfəniz nə olacaq?

– Əsas məqsədim “Şuşanın tarixi” kitabımı və 52 ildir üzərində işlədiyim “Qarabağ ensiklopediyası”nı nəşr etdirməkdir. Bir də Pənahəli xan haqqında sənədli-tarixi romanımı bitirib çap etdirmək arzusundayam.

– Sizə, bu yorulmaz fəaliyyətinizdə uğurlar və cansağlığı arzulayırıq.

– Təşəkkür edirəm.

Lalə Azəri

Mədəniyyət.- 2022.- 10 iyun.- S.6.