Cavidin “Ana” əsəri və onun səhnə taleyi

Hüseyn Cavid-140

Hüseyn Cavid (1882-1941) Azərbaycan ədəbiyyatında romantizm ədəbi cərəyanının əsas nümayəndəsi, milli romantik şeirin və mənzum faciənin banisidir. O, istedadlı şair, mahir pedaqoq, dərin elmi analitik təfəkkürə malik ədəbiyyatşünas, zəmanəsinin qəbul edilən mütəfəkkiri idi. Lakin Cavid ədəbiyyat tariximizdə daha çox dramaturq kimi tanınıb. Cavid dramaturgiyası Azərbaycan teatrının inkişafına qüvvətli təsir göstərib, Avropa ənənələrinin milli teatra gətirilməsinə səbəb olub. Onun dramaturji istedadını və milli teatrımıza xidmətini yüksək qiymətləndirən ədəbiyyatşünaslar məhz buna görə Cavidi “Şərqin Şekspiri” kimi xarakterizə ediblər.

Cavidin fəlsəfi, tarixi faciələri, ailə-məişət dramları pyes yaradıcılığının rəngarəng olduğunu göstərir. Onun bənzərsiz üslubu, yazı manerası Azərbaycan dramaturgiyasının yeni mərhələsi idi. Əbəs yerə tənqidçilər bu üslubu “Cavid teatrı” kimi xüsusi terminlə səciyyələndirmirlər. Ədibin “İblis”, “Şeyx Sənan”, “Xəyyam”, “Topal Teymur”, ümumilikdə 10-dan çox pyesinin hər biri özü-özlüyündə bir sənət şedevridir.

Cavidin ilk dram əsəri “Ana”dır. Daha çox mənzum faciə kimi qəbul edilən əsər 1910-cu ildə qələmə alınıb və ilk dəfə 1913-cü ildə Tiflisdə “Gürcü şirkəti” mətbəəsində kitabça şəklində işıq üzü görüb.

Əsərin yazılış tarixi Cavidin Gəncə həyatı ilə bağlıdır. O, 1909-cu ildə İstanbulda təhsilini yenicə bitirib Naxçıvana qayıtmışdı. 1910-cu ildə İstanbul Universitetindən yaxşı tanıdığı həmkarı, görkəmli ədəbiyyatşünas və tənqidçi Abdulla Surun (Abdulla Tofiq) dəvəti ilə Gəncəyə gəlib ruhani məktəbində müəllim kimi fəaliyyətə başlamışdı. İki ədib imkan tapdıqca ədəbiyyatdan və teatr sənətindən söhbət edirdilər. Elə bu ərəfədə Cavid Avropa teatrının Şərqlə vəhdətdə yeni çalarının meydana çıxan modelini milli səhnəmizə gətirmək fikrinə düşür. Bu niyyəti onu “Ana” əsərini qələmə almağa sövq edir.

Düzdür, bu vaxta qədər Azərbaycan səhnəsində M.F.Axundzadənin, N.Vəzirovun, Ə.Haqverdiyevin, N.Nərimanovun əsərləri kifayət qədər oynanılmış, özünə tamaşaçı auditoriyası toplaya bilmişdi. 1909-cu ildə C.Məmmədquluzadə məşhur “Ölülər” tragikomediyasını qələmə almışdı. Lakin bu pyeslərdə Rusiya ədiblərinin təsiri güclü idi.

Namiq Kamal, Əbdülhəq Hamid Tarhan kimi ədiblərin ənənəsini mənimsəyən H.Cavid Azərbaycan səhnəsinə Türkiyə ab-havasını da gətirə bilərdi. Bu isə artıq qeyd etdiyimiz kimi, Avropa ənənələrinin Şərq modelinin milli teatrımıza tətbiqi olacaqdı. Cavidin yaxın dostlarından Abdulla Şaiq onunla bağlı xatirələrində ədibin həyatının 1909-1910-cu illəri haqqında məlumat verərkən yazırdı: “Gənc Hüseyn ən çox Əbdülhəq Hamidi bəyənmiş olduğundan onun əsərlərini daha çox oxuyurdu”. Cavidin dramaturgiyaya gəldiyi yolun başlanğıcı belə olmuşdu.

“Ana” Cavidin dramaturgiya sahəsində ilk qələm təcrübəsi olsa da, həm ideya, həm fabula etibarilə heç də zəif əsər deyil. Mən deyərdim ki, şair Gülçini dramaturq Cavid edən əsər elə “Ana”dır.

Məlumdur ki, “Ana” faciəsinin mövzusu Dağıstan həyatından alınmışdır. Mütəxəssislər pyesin əsas süjetinin Orta əsr italyan novellasından götürülməsi ehtimalını da irəli sürürlər. Lakin əsərin baş qəhrəmanı Səlma Azərbaycan ədəbiyyatı üçün xarakterik olan, tipik ana obrazıdır.

Dağıstan xalqlarına, onların temperamentinə xas əhval-ruhiyyənin hökm sürdüyü əsərin əsas xəttini Səlma ananın oğlu Qanpoladla onun rəqibi Orxan arasında olan eşq uğrunda mübarizənin faciəvi sonluğu dursa da, dramaturqun təbliğ etmək istədiyi əsas ideya Qafqazın müsəlman xalqlarına məxsus qonaqpərvərlik, aman istəyənə sığınacaq vermək, düşmənin belə olsa, sənə sığınana mərhəmət göstərmə kimi mənəvi xüsusiyyətlərin təbliğidir.

Əsərdə İsmət, onun qardaşı Səlim, Orxan, Qanpolad və başqa ikinci dərəcəli obrazlar səhnəyə gəlsə də, hadisələrin mərkəzində baş qəhrəman Səlma ana durur. Əsərin böyük bir hissəsini ananın monoloqları təşkil edir. Bəlkə də Azərbaycan tamaşaçısı “Ana” dramına qədər bir obrazın səhnədə bu qədər dayanıb zal ilə dialoqa girməsinə şahid olmamışdı. Elə bunun nəticəsidir ki, tamaşaçı əsər boyu özünü hadisələrin iştirakçısı hesab edir.

Ananın monoloqları sonralar ədəbiyyatımızda yeni ana obrazlarının yaranmasına bilavasitə təsir göstərib. Məsələn, Səlma ananın oğlundan məktub gözləməsini dilə gətirməsi Süleyman Rüstəmin məşhur “Ana və poçtalyon” əsərindəki ananın məktub intizarı ilə, demək olar ki, eynidir. Hər iki əsərdə intizar hissini ifadə edən mənzum parçalarda böyük məzmun uyğunluğu, cüzi üslub fərqi var. Səlma ana Vidadi Babanlının “Ana intiqamı” dramındakı ananın da bilavasitə sələfidir. Hər iki əsərdə oğlunun vaxtsız ölümü ilə üzləşən, intiqam atəşi ilə alışıb-yanan, əlinə qisas almaq fürsəti düşəndə isə bunun əvəzində düşməni vicdanının hökmünə buraxmağı üstün tutan ana obrazı ilə qarşılaşırıq.

Cavidin “Ana”sında qatil obrazı da mükəmməl işlənib. Sanki müəllif ona öz günahını anlamaq fürsəti yaradır. Əsərin final hissəsində qatil Muradın:

Doğrayın məni riştə-riştə!

Əvət, doğrayın, məhv olmalı zalım!

Ah, bir alçağa mərhəmət nə lazım?

Qanlı bir canavar sağ buraxılmaz.

Mən bir xainəm, öldürün! – deyərək yalvarması bunun təcəssümüdür.

“Ana” pyesinin nəzmlə yazılması onu daha təsirli edib. Əsərin daha sevilən olması onun heca vəznində, lakin məsnəvi formasında, həmçinin sadə danışıq dilinə yaxın tərzdə yazılmasıdır. Nümunə üçün əsərin əvvəlindən bir parça ilə sonundan bir hissəni nəzərdən keçirək. Əvvəlində, ananın uca Yaradana xitabından bir parça:

Ey mərhəmət kanı, ey ulu tanrı!

Ey yerlərin, göylərin hökmdarı!

İnayət qıl, yox başqa havadar,

Yalnız varım-yoxum, tək bir oğlum var.

Sonunda, ananın namərd qonağa son müraciətindən bir hissə:

Get, namərd qonaq, get! Alçaq mürtəci!

Get, miskin hərif, get! Cəllad, yırtıcı!

Get, vicdansız, kəndini qurtar, yaşa!

Ancaq vicdansızları, bəslər dünya.

Elə məhz buna görə də Hüseyn Cavid bəraət alandan sonra onun ilk nəşr edilən əsərlərindən biri “Ana” pyesi oldu.

Bu əsərin 1957-ci ildə ayrıca kitab halında nəşr olunmasının başqa səbəbləri də var idi. Belə ki, əsər artıq 1913-cü ildə ərəb əlifbasında çap olunmuşdu. Çapa hazırlayan Abuzər İsmayılovun işi onu transfoneliterasiya edib yeni redaksiyada oxuculara təqdim etməkdən ibarət olacaqdı. Bundan əlavə, əsərdə türkçülük, islamçılıq ideyaları, tarixi və əfsanəvi şəxsiyyətlərin taleyi deyil, azsaylı xalqlardan birinin məişəti, Qafqazda illərdən bəri tənqid olunan qan davasının pislənməsi təbliğ olunurdu. Yəni bu əsər repressiyadan sonra bəraət almış ədibi xalqımıza qaytarmaq üçün ideal başlanğıc, müharibədən sonrakı dinc quruculuq illərində cəbhədə xain düşmənin gülləsinə tuş gəlmiş oğullarını, nişanlılarını, qardaşlarını itirmiş həmvətənlərimizə təsəlli ola bilərdi...

***

Hüseyn Cavidin “Ana” əsəri bir neçə dəfə səhnələşdirilib. Hər dəfə də tamaşaçılar tərəfindən maraqla qarşılanıb və uzun müddət repertuarda qalıb.

Əsər XX əsrin 80-ci illərində C.Məmmədquluzadə adına Naxçıvan Dövlət Musiqili Dram Teatrında səhnəyə qoyulub. 1991-ci ildə Azərbaycan Televiziyası tərəfindən lentə alınan tamaşanın rejissoru Əməkdar incəsənət xadimi Əliqismət Lalayev, bəstəkarı Xalq artisti Ramiz Mirişli, baş rolun ifaçısı isə Xalq artisti Zemfira Əliyeva olub.

2004-cü ildə Mingəçevir Dövlət Dram Teatrında tamaşaya qoyulan “Ana” klassik dramaturgiyanın uğurlu səhnə təcəssümünə görə Azərbaycan Teatr Xadimləri İttifaqının “Qızıl dərviş” mükafatına layiq görülüb. Tamaşanın rejissoru Xalq artisti Firudin Məhərrəmov, səhnə tərtibatçısı Əməkdar rəssam Rafael Zeynal, baş rolun ifaçısı Xalq artisti Ella Yaqubova olub.

Əsər 2018-ci ildə Azərbaycan Dövlət Gənc Tamaşaçılar Teatrında Əməkdar incəsənət xadimi Bəhram Osmanovun quruluşunda da səhnəyə qoyulub. Teatrın 90 illiyində səhnələşdirilən tamaşada baş rolu həmin il 60 illik yubileyini qeyd edən Xalq artisti Nübar Novruzova oynayıb.

Teatrlarda pandemiya səbəbindən yaranan iki ilə yaxın fasilədən sonra “Ana” yenidən səhnəyə çıxdı. Bu dəfə Şuşa Dövlət Musiqili Dram Teatrının təqdimatında. Əsər Hüseyn Cavidin 140 illik yubileyi və 2022-ci ilin “Şuşa İli” elan olunması ilə əlaqədar teatrın cari repertuarına daxil edilib. Əməkdar artist Loğman Kərimovun quruluşunda hazırlanan tamaşanın (birhissəli mənzum dram) premyerası yanvarın 29-da baş tutdu.

Yeni səhnə yozumunda Səlma ana obrazını Bahar Həmzəyeva, Orxanı Mir Qabil Əkbərov, İsməti Sürahi Əliməmmədova, Səlimi Nihad Heybətov, Çərkəz Murad rolunu Rasəf Mehdiyev, Qanpoladı isə Əlirza Kənani canlandırdı. Tamaşada Bahar Həmzəyevanın ifasını xüsusi qeyd etmək lazımdır. Aktrisanın oyunu o qədər təbii, canlı idi ki, tamaşaçılar oğlunun ölüm xəbəri ilə sarsılan ananın halını onunla birgə yaşadılar...

Əzizağa Nəcəfzadə

filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent

Mədəniyyət.- 2022.- 11 mart.- S.6.