Musiqi dünyamızın Həcər xanımı

...Ötənlərin xatirəsi

1992-ci ilin isti yayı. Asəf Zeynallı adına Azərbaycan Dövlət Musiqi Texnikumuna (indiki Milli Konservatoriya nəzdində Musiqi Kolleci) qəbul imtahanları. İddiaçılardan biri olan bu sətirlərin müəllifinin digər həmkarları kimi həyəcandan doğan hərarəti məkandan kənar təbii istiliyin dərəcəsi ilə müqayisə oluna bilməz. İmtahanlardan ən çətini hesab olunan “şifahi solfecio” kollecin üçüncü mərtəbəsindəki “Nəzəriyyə” siniflərinin birində keçirilirdi. Budur auditoriyanın qapısı açılır və gülər üzlü, kübar görünüşlü xanım bizlərdən birinci kim içəri keçəçəyini soruşur. Bu zaman diqqətini mənə yönəldərək: “Oğlum bəlkə səndən başlayaq?” sualının ardınca həyacanmı gizlətməyə çalışaraq irəliyə addımlayıram. Təvəzökarlıqdan uzaq olsada, imtahandan yüksək qiymət aldıqdan sonra, eynən həmin xanım: “Təbrik edirəm bala, yolun açıq olsun” sözləri ilə məni dəhlizə yola salır. Həmin gülərüz xanım hal-hazırda dəyərli oxucuların mütaliyə elədiyi yazımın qəhrəmanı, bizim yubilyar professor Həcər xanım Babayeva idi.

Xəzri ilə Gilavarın qovuşuğunda

Deyilənə görə İçərişəhəri quran memarlar məkanın küçələrini elə planlaşdırıblar ki, Xəzri küləyi Gilavarla daima qarşılaşır. Buna görə də, heç vaxt ordakı küçələrdə toz olmaz. Bakının mərkəzində, qala divarları arasında uyuyan tarixi məkanın təməlindəki təmizlik və paklıq burada əsrlər boyu cəmlənən yüksək mənəvi dəyərləri formalaşdırmışdır.

İçərişəhərin mədəniyyət abu-havasında püxtələşən şəxsiyyətlərin siyahısı peşəkar milli bəstəkarlıq məktəbinin nümayəndələri Tofiq Quliyev, Xəyyam Mirzəzadə, Ədilə Hüseynzadədən tutmuş, “Kəsmə şıkəstə”nin unudulmaz ifaçısı Fatma Mehrəliyeva, milli tar ifaçılığının Mansurovlar səcərəsinə, caz-muğam sintezinin yaradıcısı, pianoçu Vaqif Mustafazadəyə, milli kinomuzun ünlü nümayəndələrindən biri, rejissor Arif Babayevə, rəssamlıq sənətinin önçüllərindən olan Elbəy Rzaquliyevə, tabloları dünya salonlarını bəzəyən Tahir Salahova və daha kimlərə-kimlərə qədər uzanır. Bax belə məkanda, bu özəl gündə, qədim qalanın sayılıb seçilən ailələrinin birində Həcər xanım Babayeva dünyaya göz açıb.

Yubilyarın bacısı, görkəmli violin ifaçısı, Xalq artisti, professor Zəhra xanım Quliyeva xatırlayır: “Böyüdüyümüz ailə çox mehriban və mənəvi cəhətdən kifayət qədər kübar və ziyalı insanlar idi. Atam Teymur müəllim, hərbiçi olmuş, Böyük Vətən müharibəsinin ilk günündən sonunadək iştirak etmiş, orden və medallarla təltif olunmuşdu.

Anam Məryəm xanım, filoloq idi, fəlsəfə üzrə elmlər namizədi adını isə artıq iki qız nəvəsi olanda aldı. Səbəbi isə bizlər idik: Həcər, Suğra, Təhminə və mən. Bu dörd qız uşağını layiqli, təhsilli, bacarıqlı, öz ayaqları üzərində dik dura bilən şəxsiyyət kimi yetişdirmək, onlara doğru həyat prinsiplərini, yolunu göstərmək böyük əmək, zaman, səhhət tələb edirdi”.

Teymur və Məryəm Quliyevaların ailəsində musiqi aləminə bağlılıq genetik yaddasın təzahürüdür. Belə ki, Teymur müəllimin əmisi oğlanlarından – Akif və Tohid Quliyevlər peşəkar violin ifaçıları, digəri, Xalq artisti Tofiq Quliyev isə bəstəkar, pianoçu idi. Buna görədə, valideynlər ilk olaraq ailənin ilki, Həcəri musiqi təhsilinə yönəltdilər. Zəhra xanım xatırlayır: “...Böyük bacım Həcər elə İçərişəhərdə yaşayan Ruqiyyə xanımdan piano dərsləri alırdı, məni də ona qoşdular ki, zamanım boş keçməsin. Beləliklə, musiqi bizi öz ağuşuna elə sıx aldı ki, hər ikimiz bu gün də ondan xilas olmağı heç düşünmürük!”

Ümumiyyətlə o dövrdə, İşərişəhərin mənəvi mühitü ilə bağlı Həcər xanımın uşaqlıq xatirələrinin qəhramanlarından biri, dünyaca məhşur cazmen Vafiq Mustafazadə ilə əlaqəli fikirlərinə diqqət etmək kifayətdir: "...Məhəllənin bir başında bizim evimiz yerləşirdi, digər başında isə onların evləri. ...Bircə onu bilirdik ki, bu evdə İçərişəhərin yaraşıqlı oğlanlarından olan Zivər xalanın yeganə övladı Vaqif yaşayır... Zivər xala da İçərişəhərin hörmətli ziyalı qadınıdır, musiqi müəllimidir, çoxlu tələbələri var... Bizim məhəllə heyranımız olan Vaqif isə tipik İçərişəhər uşağıydı. Məhəllədə futbolunu oynayan, evinin tinində saatlarla dayanıb, tay-tuşlarıyla söhbət edən, mübahisə aparan, böyüklərnən ədəb-ərkan saxlayan, İçərişəhər qızlarını qoruyan dəliqanlılardan idi".

Tədqiqatçı həyatından yarpaqlar

Həcər xanımın tədqiqat maraqları müxtəlifdir. Buraya həm xalq, həm də peşəkar musiqi yaradıcılığı ilə bağlı sahələr daxildir. Dəyərli alim musiqişünas təfəkkürünün təcəssümünü həmişə yenilikdə görərək, tədqiq olunacaq problemin lokal deyil, qlobal müstəvidə elmi araşdırmalara cəlb etməyi doğru hesab edir: “...Əgər musiqişünas bir tədqiqata başlayırsa, o, əsərində yenilik axtarmalıdır. Məsələn, baxmayaraq ki, şifahi xalq ədəbiyyatımızda bayatı janrı var, mən vaxtilə “Azərbaycan musiqisində bayatı janrı” mövzusu ətrafında tədqiqat aparırdım. Bu tədqiqatı edərkən mən Azərbaycan bayatısı ilə İraq Türkmənlarının xoyratlarını müqayisə etdim. Çünki Türkmən xoyratları bayatının bir növüdür.

Daha sonra Azərbaycan bayatısı və türk musiqisində manilərin tədqiqatını apardım. Əsas da xoyrat, mani, bayatı-bu üçlüyün bir-birinə münasibətini tədqiq etdim... 1985-1988-ci illərdə yoldaşım Elxan Babayevlə İraqa ezam olunduğu zaman, mən də İraq xoyratları, Azərbaycan bayatıları və türk manilərinin musiqidə müqayisəsini etməyə çalışdım. Bir çox İraq xoyratını nota saldım. Bu çalışmalar musiqi tədqiqatları üçün yeni fikirlər ortaya qoydu...”

Başqa sözlə Həcər xanım musiqi elmində mütərəqqilik prinsipini həmişə əldə olunan naliyyətlə kifayətləmədən mütləq şəkildə yeni araşdırıcı cığırlarını aramaqda görür. Təsadüfü deyil ki, dəyərli tədqiqatçının hər iki qız övladı valideynlərinin sənətlərini davam etdirərkən milli musiqi fikrimizdə öz yollarını taparaq maraqlı elmi araşdırmalarla diqqəti cəlb eləyiblər. Ailənin böyük qızı, hal–hazırda Türkiyədə, Konya Nəcməddin Ərbakan Unuversitetinin Egitim Fakultəsi Güzel Sanatlar Bölümünün professoru, sənətşünaslıq üzrə elmlər doktoru, müsiqişünas Aynur Elxan Nayir “XX əsrin solfecio sistemlərinin müqayisəli təhlili” adlı elmi işində müxtəlif tədris metodikaları və material tərkiblərinin müqayisəli təhlilini apararaq on dərslik nəşr etdirmişdir. Ailənin son beşiyi, Ü.Hacıbəyli adın BMA-nın professoru, sənətşünaslıq üzrə elmlər doktoru, müsiqişünas Aytac Rəhimova isə 2003-cü ildə, “Azərbaycan musiqisində meyxana janrı” adlı namizədlik dissertasiyası ilə milli musiqi tarixində ilkə imza atmışdır.

Ekran-efirlə təmas

Həcər xanımın müsiqişünas həyatı təkcə bu dünümüzə qədər davam edən Bakı Musiqi Akademiyasında pedaqogi fəaliyyətlə kifayətlənməyərək, tele-radio və mətbuatla aktiv əməkdaşlıq ilə əhatələnir. Bu sıraya dəyərli professorun musiqi incəsənətinin müxtəlif problemlərin ilə bağlı dövlət təşkilatlarında, həmçinin ölkəmizdən kənarda milli və professional musiqi üzrə ekspert kimi məhsuldar işini də, əlavə eləmək istərdim.

Mən musiqi sənətimizin ünlü simaları haqqında digər yazılarımda müasir televiziya və radio sahəsində problemlərə toxunarkən, həmişə uzaq keçənlərdəki vəziyyət ilə müqayisələr aparıram. Təkrarçılıq olmasın, amma bir həqiqəti yenə də qeyd etmək istəyirəm. O illərdə ekran-efir çevrəsində elmin istənilən sahəsi ilə bağlı verilişlərin hazırlanması və yayınmında mövcud sahənin aparıcı mütəxəssisləri dəvət alırdılar. Nəticə etibarı ilə, uzun müddətli dayanıqlı verilişlər ərsəyə gəlirdi. Həcər xanımın yaradıcı taleyində "Bəstəkarların iş otağında", "Musiqi aləmində", "Musiqi haqqında söhbətlər", "Aşkarlıq" və ən nəhayət “Xaqani, 27” adlı telelayihələr deyilənlərə misaldır. Bəstəkarlar İttifaqının o dövrdə rəhbəri Aqşin Əlizadənin təşəbbüsü ilə ərsəyə gələrək milli televiziyamızın efirində ayda bir dəfə sərgilənən “Xaqani, 27” ümumən musiqi aləmində səs salmışdı. Həmin hadisələrin canlı şahidi və bilavasitə iştirakçısı professor Zümrüd xanım Dadaşzadə xatırlayır: “...Hər ay İttifaqın salonunda yeni musiqi və bəstəkarlarımızın yaradıcılığı, başqa aktual mövzular haqqında söhbət aparılırdı... Verilişin yaradıcı heyətinin üzvləri sırasında müəllif və aparıcılar Lalə Hüseynova, Nəzakət Qasımova və Həcər Babayeva, habelə televiziyanın Musiqi şöbəsinin redaktoru Salehə Əfəndiyeva da xatırlanmalıdır...”

Qurduğu ocağın qoruyucu mələyi

Həcər xanımın şəxsiyyəti barədə danişarkən, onun qayğıkeş ana və olduqca həssas qəlbə məxsus həyat yoldaşı və diqqətçil bacı kimi yüksək insani keyfiyyətlərinə toxunmamaq olmaz. Əksəriyyət hallarda eyni peşə sahiblərinin sənət məkanında təkcə tərəf müqabil kimi deyil, həyat yoldaşları-valideyn kimi ailə ocağı çərçivəsində qovusması təbiidir. Digər tərəfdən heç də hər belə birliyin daxilində problemlər, çətinliklər qarşısında əsl mənada vahidlık, ümumi harmoniya, çiyin-çiyinə güvəng müşahidə etmək olmur. Amma Həcər xanımla, həyatdan nakam getmiş Elxan müəllimin yüksək mədəniyyətə malik ailə münasibətləri əvvəldə qeyd etdiyim ali keyfiyyətləri ilk andan öz ruhuna hopdurmuşdu.

Dəyərli yubilyar müsahibələrin birində ömür gün yoldaşı haqqında bir qism xatirələrini bölüşərkən hələ orta məktəb skamyasından başlayaraq fasiləsiz davan edən peşəkarlığa yiyələnmə “yarışmasından” söhbət açır. Bildiyimiz kimi, Elxam müəllim təkcə kamil klarnet ifaçısı olmaqla yanaşı, həm də, zəngin biliklərə malik musiqişünas idi. Bu baxımdan Həcər xanımla eyni peşə sahibləri olaraq mətbuatda, əsasən də, “Qobustan” jurnalının səhifələrində publisistik mövzularla çıxışlar edirdilər. Əksər hallarda mətbu orqanın eyni nömrəsinin səhifələrində. Məsələn, “Qobustan” jurnalının 1972-ci il, 1 saylı nömrəsində ADK-nın (indiki BMA) yaranmasının 50 illik yubileyi ilə əlaqədar, artıq məzun olmağa hazırlaşan Elxan Babayevin “Tələbə sorğu” aparır rubrikasında, öz fikirləri bölüşənlər arasında IV kurs tələbəsi Həcər xanım da vardır. Eyni ilə on il sonra, həmin jurnalın 1982-ci il 3 saylı buraxılışında Elxan müəllim o illərdə Moskva konservatoriyasının professoru, Azərbaycan və RSFSR-in əməkdar artist Məmməd Orucovla bağlı “Mahir qaboycu” adlı məqalə-müsahibəsi ilə yanaşı, Həcər xanımın digər fenomen, pianoçu Namiq Sultanovla bağlı “Pianoyla keçən illər” yazısı yer alır. Məhz belə bir isti ailə aurasında həyata vəsiqə qazanan övladların formalaşması öz müsbət nəticəsini vermiş olur.

Söz övladlarındır

Aynur Elxan Hayır: “...Musiqişünas ailəsində böyümək və bu abuhavanı hiss etmək çox gözəl idi. Bizim evdə atamın və anamın böyük bir kitabxanası var. Burada müxtəlif müəlliflərin elmi kitabları, bəstəkarların bir çox əsərlərinin klavir və partituraları, qramafon valları var idi. Mən və bacım hələ kiçik yaşlarımızdan həmin aləmin daimi üzvləri idik.

Atam Elxan müəllim olduqca qayğıkeş və mehriban insan, bizə və sevdiyi peşəsinə çox bağlı şəxsiyyət idi. Çox təəssüf ki, onun ömür yolu 54 ilə sığışdı. Amma qısa zaman kəsiyində yaşama baxmayaraq gözəl övladlar, tələbələr və musiqi elminə dəyərli işlər qoyub getdi.

Anam Həcər xanımı, ailəmizin qoruyucu mələyi adlandırardım. O fədakar və olduqca kamil zəkalı qadın bütün həyatını ailəsinin formalaşmasına həsr edən insandır. Həm mərhum atamın, mənim və artıq professor Aytac xanım Rəhimovanın, hətta xalam Zəhra xanımın mənəvi dayağı və məsləhətçisi anamdır.”

Aytac Rəhimova: “Anam çox fədakar qadındır. Hər zaman ailə üzvlərini calışmağa, yeni zirvələr fəth etməyə ruhlandırırdı. Atamı itirdikdə mənim 28 yaşım var idi. Ailəlikçə şox ağır dönəmdən keçdik. Anam çox güclü qadın olaraq o zaman bizi ayaqda durmağa, yıxılmamağa dəstək oldu.

Atasız olmağımızı hiss etdirmirdi. Hər ikimiz bacım və mən dissertasiya işlərimizi müdafiyə etdik. Hər zaman demişəm anamın dəstəyi olmasaydı bu gün mən etdiklərimi, qazandıqlarımı bəlkə bir on oldən sonra qazana bilərdim. Hər zaman küçədə belə, tələbələrini gördükdə onların anama qarşı sevgilərinin şahidi olmuşam. Çünki o, yüksək professional pedaqoq və əsl matevatordur.

Ən sonda...

Aytac xanımın sözünə qüvvət kimi Elxan müəllim və Həcər xanımın tələbələrindən biri, Əməkdar artist Əziz Qarayusiflinin isti duyğularla zəngin xatirələrindən birini burada bölüşmək yerinə düşər: “Bu gözəl ailə ilə biz bir binada qonsu idik. Mənim musiqiyə gəlişim, daha doğrusu klarnet ifaçısı kimi yetişməyimdə Elxan müəllimin bir başa iştirakı oldu. Daha doğrusu mən onun ilk tələbəsi idim, üstəlik bizim təhsil çərçivəsində münasibətlərimiz musiqi məktəbinin ilk sinifindən başlayaraq, konservatoriyanın son kursuna qədər olduqca məhsuldar yol keçdi. Təbiətcə sakit görnüşlü Elxan müəllim dərs prosesində çox ciddi, tələbkar pedaqoq idi. Həcər xanım isə əksinə həyatda bir qədər ötkəm, səs- küylü olsa da, tələbələri, konkret mənimlə münasibətlə həlim xasiyyətli idi.Maraqlı təzaddır elə deyilmi? Necə ki, Xəzri və Gilavarın qovusması kimi. Amma sənətdə əldə etdiyim naliyyətlərimə görə mən bu gözəl cütlüyə daima minnətdaram. Tanrıdan Elxan müəllimə daima rəhmət diləyir, əziz Həcər xanımı isə yubileyi münasibətilə səmimi qəlbdən təbrik edirəm.”

Klassik ədəbiyyatda pərvanənin şam ətrafında sonsuz dövr etməsi əsl sevginin simvollarından biri kimi əxz olunur. Həcər xanım ziyası sərhədlərə sıxmayan bir nur çeşməsi, paklıq mənbəyi kimi həmişə ətrafdakıları cəzb edən böyük qüvvəyə malikdir.

Ziya çırağınız daima gur yansın, dəyərli Həcər xanım!

Yavər NEYMƏTLİ

Sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə doktoru

Mədəniyyət.- 2023.- 19 aprel.- S.7.