Xoş rəftar və danışıq gözəlliyi

Əgər söz olarsa incə və şirin,

O sözü eşidən deyər, afərin.

S.Şirazi

Xoş rəftar və danışıq gözəlliyi bizim ömür xəzinəmizi zənginləşdirən qiymətli gövhərdir. Həyatda insanlar maddi nemətlərə ehtiyac hiss etdikləri kimi, ülfətə, ünsiyyətə də böyük ehtiyac hiss edirlər. İnsanlar cəmiyyətdə kollektiv halında birləşmədən bol və keyfiyyətli məhsul istehsal edə bilmədikləri kimi, bir-biri ilə ünsiyyətə girmədən də cəmiyyətdə mövcud olub yaşaya bilməzlər.

Biz hər gün ailədə, iş yerində, ictimaiyyət arasında, teatr, kino və konsert salonlarında, muzeylərdə, yığıncaqlarda, təhsil ocaqlarında, parklarda, nəqliyyatda, sağlamlıq müəssisələrində - bir sözlə, həmişə insanların əhatəsində oluruq, onlarla ünsiyyətə giririk. Məhz buna görə də xoş rəftar və danışıq gözəlliyi hamımız üçün zəruri olan həyat tələbatıdır.

Danışığın gözəlliyi ilə, xoş rəftarla insanlarda xoş hisslər doğurmaq, onların hüsn-rəğbətini, hörmət və ehtiramını qazanmaq ən böyük səadətdir.

Ünsiyyət, rəftar, davranış - bir-biri ilə sıx bağlı olan anlayışlardır. Qarşılıqlı ünsiyyət prosesində rəftar, danışıq və davranışın xarakteri insan ömrünün xoş və ya qüssəli keçməsində böyük rol oynayır. Təsadüfi deyildir ki, bir çox xarici ölkələrdə «Özünü necə aparmaq qaydaları» mövzusunda kütləvi tirajlarla kitablar, yaddaş vərəqələri buraxılır. Belə nəşrlərdə salam vermək, tanış olmaq, qonaq getmək, qonaq qəbul etmək, yemək-içmək, geyinmək, müraciət etmək, ictimai yerlərdə, iş yerində özünü necə aparmaq qaydaları tövsiyə olunur. Bütün bunlar isə insanların, xüsusilə gənclərin əxlaq tərbiyəsinə müsbət təsir göstərir. Əlbəttə, bu gün tam elmi əsaslar üzərində «Davranış estetikası» haqqında ciddi söhbət açmaq ümumi işə fayda verə bilər.

Biz hər yerdə hərəkətlərimizlə, rəftarımızla, davranışımızla başqalarına xoş təsir bağışlamağa çalışmalıyıq. Yalnız belə olduqda öz səmimiyyətimizlə, doğruçuluğumuzla, söz və hərəkət gözəlliyi ilə başqalarının rəğbətini qazana bilərik, həm də belə xoş rəftar qaydalarını, davranış gözəlliyini başqalarından tələb edə bilərik.

Öz qəbahətli davranış əməlləri, pis rəftarı, çirkin hərəkətləri ilə başqalarının qəlbini yaralayan, əhval-ruhiyyəsini korlayan, əsəblərini gərginləşdirən adamların başqalarından xoş rəftar və davranış gözəlliyi gözləməyə haqları yoxdur.

Məlumdur ki, tarixin çoxəsrlik inkişaf pillələrində hər bir cəmiyyət öz üzvlərinə müəyyən mənəvi normalar, əxlaq prinsipləri, davranış qaydaları diktə edir, ayrı-ayrı fərdlər isə bu və ya digər şəkildə həmin qaydalara əməl etməyə borclu olurlar. İnsanlar cəmiyyətdə qərarlaşmış rəftar və davranış qaydalarına əməl etməkdə məsuliyyət daşıyırlar. Əks təqdirdə cəmiyyət normal həyat tərzində yaşaya bilməz.

Bəs insanlar arasında simpatiya və antipatiya nədən yaranır? Hansı səbəbə görə hansısa bir adamdan xoşumuz gəlir, başqa birisindən isə zəhləmiz gedir? Əlbəttə, həyatda səbəbsiz heç nə yoxdur. Simpatiya və antipatiyanın da səbəbləri var. Adamlar haqqında hər hansı bir mülahizə və mühakimə yürüdərkən, birinci növbədə, onların cəmiyyətdəki rəftar və davranışlarının təkcə təzahür formaları deyil, həm də mahiyyətləri də nəzərə alınmalıdır. Başqa sözlə desək, insana, onun əxlaqına qiymət verilərkən xarici rəftar və davranışla yanaşı, həm də daxili mədəniyyətin təzahürlərinə diqqət yetirilməlidir. Xoş rəftar və danışıq gözəlliyi təbii xarakter daşımalıdır. Süniliklə ifadə olunan «xoş rəftar, danışıq gözəlliyi» heç bir simpatiya, hüsn-rəğbət, məftunluq və heyranlıq yaratmır, əksinə, insanda nifrət hissi oyadır. «Meşşan mədəniliyinin» həqiqi mədəniliklə, həqiqi xoş rəftarla, danışıq gözəlliyi ilə heç bir əlaqəsi yoxdur.

Söhbət zamanı başqalarının şəxsiyyətinə, ləyaqətinə toxunan söz işlətmək, qeybət etmək, xəstələr, şikəstlər yanında xəstəlikdən, şikəstlikdən söz açmaq ədəbsizlik kimi qiymətləndirilir.

Yazılı nitqdən fərqli olaraq, şihahi danışıq dilində işlədilən sözlərin və ifadələrin intonasiyası müxtəlif məna çalarları yaradır. Mütəfəkkir Bernard Şou belə bir mülahizə söyləmişdir: «Bəli» və «Xeyr» deməyin 50 üsulu varsa, bunları yazmağın isə bircə üsulu vardır». Doğrudan da xoş rəftar və danışıq gözəlliyi üçün intonasiya müstəsna əhəmiyyət kəsb edir. Təsadüfi deyildir ki, «Qabusnamə»də «Ən gözəl sənət - danışmağı bacarmaq sənəti» adlanır. Ona görə də biz hamımız çalışmalıyıq ki, nitqimizdə işlətdiyimiz sözlər təmiz və saf səhər mehi kimi könülləri oxşasın, qəlbləri ehtizaza gətirsin. Böyük ustad Aşıq Ələskər demişkən:

Can deməklə candan can əskik olmaz,

Məhəbbət artırar, mehriban eylər,

Çor deməyin xeyri nədir dünyada?

Abad könülləri pərişan eylər.

Müasir dövrün xarakterik xüsusiyyətlərindən biri də ondan ibarətdir ki, indi insanların təmas və görüş dairələri, qarşılıqlı əlaqələri son dərəcə genişlənmişdir. Əvvəlki vaxtlardan fərqli olaraq, sovet standartlarına, qapalılıq hallarına birdəfəlik son qoyulmuşdur.

İndi müstəqil ölkəmizdə soydaşlarımız müxtəlif beynəlxalq tədbir, yığıncaq, seminar, sərgi, simpozium və başqa mərasimlərdə xarici ölkə vətəndaşları ilə tez-tez görüşür, qarşılıqlı ünsiyyətdə olurlar. İnsanlar belə görüşlərdə yaxından tanış olur və dostlaşırlar. Bu yaxınlarda 2009-cu ildə İslam mədəniyyəti paytaxtı elan olunmuş Bakıda İslam ölkələrinin mədəniyyət xadimlərinin toplantısının keçirilməsi, Beynəlxalq Muğam Festivalı, həmçinin digər çoxsaylı tədbirlər yüzlərlə, minlərlə insanın yeni dostluğunun, tanışlığının yaranmasına şərait yaratmışdır. Belə tanışlıqlar isə insan həyatında qiymətli anlardır, ömrə bəzəkdir, cəmiyyət üçün çox faydalıdır. Biz belə qarşılıqlı tanışlığın, dostluğun qədrini bilməliyik, onu yüksək qiymətləndirməliyik, qorumalıyıq. Yeni dostlar, tanışlar arasında xoş təəssürat yaratmalıyıq, xalqımızın yüksək insani keyfiyyətləri barədə onlara yeni, həqiqi məlumatlar verməliyik. Unutmaq olmaz ki, dünya xalqları ilə hərtərəfli, qarşılıqlı ünsiyyət, dostluq və tanışlıq doğma Azərbaycanımızın dünyaya olduğu kimi təqdim olunmasında böyük əhəmiyyət kəsb edir.

Biz həyatda ona nail olmalıyıq ki, insan hər vəziyyətdən düzgün çıxış yolu tapsın, fəzilət qapılarını özü öz əlləri ilə aça bilsin. Yalnız belə olduqda insan öz səadətinin yaradıcısı ola bilər. Bunun üçün yeganə düzgün yol - mənəvi və əxalaqi cəhətcə zənginləşmək, xoş rəftar və danışıq gözəlliyini Sözdə deyil, işdə əsl həyat qanununa çevirməkdən ibarətdir.

Canalı Mirzəliyev

Mədəniyyət. - 2009.- 17 aprel.- S. 11.