Azərbaycan ədəbiyyatının şifahi qalan janrı

Meyxana, yoxsa bədiyyə?

Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatının bütün dünya ədəbiyyatı çapında qədimliyi və zənginliyi ilə özünəməxsus yer tutduğu danılmazdır. XIX əsrdə formalaşan Azərbaycan folklorşünaslığı isə folklorumuzun tarixi köklərinin araşdırılmasına xidmət edir. Bəs görəsən, folklorşünaslarımız öz sahələrinin bütün qollarını araşdırıbmı?

Şifahi xalq ədəbiyyatımızın hələ tədqiqat obyektinə çevrilməyən, çox maraqlı bir qolu olan meyxana haqqında söz açmaq istəyirəm.

Vaxtilə sovetlər ölkəsi meyxananı məhv etməyə çalışsa da bunu bacarmadı. Güclü ideologiya maşını xalqın məfkurəsini dəyişə və xalqın keçmişinə kölgə sala bilmədi. Meyxana da xalq arasında, dillərdə yaşadı. Dünənini, bu gününü və gələcəyini təsdiq etdi. Amma təəssüflər olsun ki, bu təsdiq elmdə öz əksini, öz davamını tapmadı. Hansı ki, meyxana da aşıq sənəti kimi (ona yaxın) gözəl, bəzən həzin, bəzən oynaq ritmlər üzərində köklənən söz yarışmasıdır. Yeri gəlmişkən, qeyd edək ki, meyxana hər hansı bir qafiyəyə uyğun söylənilir. Deyilən meyxananın ritmi, ahəngi bu qafiyə ilə bağlı olur. Qafiyənin hansı ritm üzərində köklənməsi isə onun vəznindən daha çox asılıdır. Meyxana bir qayda olaraq heca və əruz vəznləri və sonuncunun müxtəlif bəhrləri üzərində deyilir. Bu janrın bu və ya digər cəhətdən rəngarəngliyi əruz vəznində daha çox nəzərə çarpır.

* * *

Meyxana istedadlılar ölkəsi Azərbaycanımızın doğma övladıdır. O, elə bir övladdır ki, oxşarı dünyanın heç bir ölkəsində yoxdur.

Yeri gəlmişkən, bir faktı da qeyd edək ki, kommunist rejimi də meyxanaya biganə deyildi. Bu mənada ki, rejim arabir öz mənafeyi naminə bu sənət növündən istifadə edirdi. Məsələn,

El tüpürür vicdanına Hitlerin

Qorxu düşübdür canına Hitlerin

Bu məşhur qafiyədə bu sənət növü məhz sovetlər birliyinin siyasi təbliğat elementi kimi görünür.

Əsl xalqın sözü olan meyxana isə xalqın el şənliklərində, müxtəlif mərasimlərində, toylarında və toyxanalarında olurdu. Ümumiyyətlə, meyxananın ilk rüşeyimlərini və bu gününü toyxanalarda axtarmaq daha məntiqlidir.

Bütün bunlarla belə, şifahi xalq ədəbiyyatının sözügedən janrının nə vaxt meydana çıxması haqqında konkret fikir söyləmək çətindir. Meyxana haqqında az da olsa məlumatı olanlar bilir ki, bu janr şifahi xalq ədəbiyyatının digər janrlarından bədahətən söylənilməyi ilə fərqlənir. Odur ki, meyxananın «bədiyyə» adlandırılması daha düzgün hesab olunur. «Meyxana» anlayışı «mey evi» mənasını ifadə edir. Meyxananın isə bilavasitə mey evi ilə əlaqələndirilməsi köhnəlmiş və yanlış fikirdir.

Bəzən meyxananın bir janr kimi meydana gəlməsi XX əsrin əvvəllərinə aid edilir. Ola bilər ki, konkretləşmiş meyxana forması və meyxana anlayışı bu dövrdə meydana gəlsin. Lakin bədiyyə haqqında bu fikri söyləmək olmaz. Çünki hələ VII əsrdə Məhəmməd peyğəmbərin bədahətən söz demək bacarığı buna bir sübutdur. Və yaxud 1600-ə qədər bir-birindən dəyərli qəzəllərin müəllifi olan M.Füzulinin bədahətən qəzəl demək bacarığını qeyd etsək, yəqin ki, yanılmış olmarıq. Başqa bir misal isə Sabir yaradıcılığıdır. O cür rəvan təbə, satirik ustalığa malik olan Sabir ola bilməz ki, bədiyyədən istifadə etməsin. Bu yerdə maraqlı bir faktı qeyd etmək yerinə düşər ki, Sabir yaradıcılığını nəzərdən keçirdikdə bu dahi şairin üslubunun meyxana janrına yaxınlığı diqqəti cəlb edir. Və yaxud Əliağa Vahidin bədahətən yaratdığı şeiriyyət nümunələri yuxarıda qeyd etdiklərimizi bir daha təsdiq edir.

Adlarını çəkdiyimiz sənətkarlar içərisində Əliağa Vahid meyxanaya ən yaxın olan sənətkardır. 1894-cü ildə (bu tarix rəsmi sənədlərdə və ədəbiyyatlarda səhvən 1895-ci il kimi göstərilir) Bakının Masazır kəndində anadan olan İsgəndərov Əliağa həqiqətən də XX əsr qəzəl janrında vahid idi. Füzuli məktəbinin davamçısı olan Vahidin qəzəlxan, yoxsa meyxanaçı olması məsələsi mübahisə obyekti olsa da, əsasən qeyd edilir ki, Vahid meyxana desə də, meyxanaçı olmayıb. Dövrün ən güclü meyxana ustadı Ağahüseyn Əfsun imiş. A.Əfsun Vahidi əlavə qazanc üçün toylara, meyxana məclislərinə apararmış. A.Əfsunun dövrün ən güclü meyxana ustadı olması Ə.Vahidlə müqayisədə də görünürmüş. Belə ki, ustad Vahidin bu janrda A.Əfsunla rəqabət apara bilməməsi bunu sübut edir...

Bu sənətkarlardan sonra meyxana bir janr kimi daha da gücləndi, sovet hökumətinin təzyiqlərinə baxmayaraq meyxana əsasən Ağasəlim Çıldağın (Səlimov Ağasəlim Əliağa oğlu) timsalında bu günə qədər yaşadı. Təbii ki, meyxananın möhkəmlənməsi, inkişafı bu sahədə də güclü sənətkarların ortaya çıxması, artması ilə əsaslı rəqabətə yol açdı. Bu tendensiya özünü xüsusilə 90-cı ildən sonra göstərməyə başladı. Ağasəlim meyxana məktəbi artıq rəqabətlə üzləşməli oldu. Meyxana aləmində yeni bir qütb meydana çıxdı - Nizami Rəmzi qütbü. Söhbət o, Nizami Rəmzidən gedir ki, meyxana janrının inkişafında və təbliğatında onun xidmətlərini qiymətləndirməmək olmaz: N.Rəmzi ilk dəfə olaraq meyxananı müasir musiqi ritmləri üzərinə köklədi, onu musiqiləşdirərək müasirləşdirdi. Daha sonra isə onu ilk dəfə olaraq televiziya ekranlarına çıxardı. Bununla da meyxana üçün də efir pəncərəsi açılmış oldu...

Hazırda şifahi xalq ədəbiyyatının bir qolu olan meyxana janrı sürətli inkişaf yoluna qədəm qoyub, xalq tərəfindən daha çox sevilir və biz bu janrı el şənliklərində, müxtəlif məclislərdə, ən əsası isə efirdə az qala hər gün görə bilirik.

* * *

Xalq tərəfindən qəbul olunan və uzun illər ərzində təzyiqlərə məruz qalmasına baxmayaraq inkişafını səngitməyən meyxana janrı keçən uzun zaman kəsiyində mütləq folklorşünaslarımızın tədqiqat obyektinə çevrilməliydi. Görəsən, 50 illik fəaliyyəti dövründə AMEA-nın şifahi xalq ədəbiyyatının tədqiqi ilə məşğul olan folklorşünasları meyxana janrını tədqiq edib, dərindən araşdırıb, onun ən kiçik elementlərini ortaya çıxararaq xalqa, geniş auditoriyalara təqdim edə bilməzdilərmi? Və yaxud ədəbiyyatın bir çox qollarını, o cümlədən folklorumuzu tədqiq etməklə xüsusi diqqət çəkən BDU-nun filologiya fakültəsinin ədəbiyyatşünasları, folklorşünasları şifahi xalq ədəbiyyatının bir növü kimi meyxananı da tədqiq edə, araşdıra bilməzdilərmi? Əlbəttə, edə bilərdilər.

Amma çox əfsuslar olsun ki, hələ bu işlə heç kim elmi cəhətdən məşğul olmayıb.

Vüsal Mətləboğlu

Mədəniyyət.- 2009.- 26 iyun.- S. 13.