Ən qiymətli «cehiz» gözəl əxlaqdır

Azərbaycanın dilbər guşəsi Lənkəran özünün qədim adət-ənənələri ilə məşhurdur. Bu yerlərin toyları özgə bir aləmdir. Toy təbii ki elçilikdən başlayır: Oğlan evindən qız evinə bir-iki hörmətli ağbirçək gəlir. Onlar qızın, ilk növbədə, səliqəsini bilmək istəyirlər. Bunun üçün onlar həyətin təmizliyinə diqqət yetirir, qapı ağzında çıxarılmış ayaqqabıların qoyuluşuna nəzər yetirirlər. Əgər ayaqqabılar nizamsız, tay-dəyişik, natəmiz düzülübsə, belə düşünərdilər ki, bu evin qızı səliqəsizdir.

Nənələr qızları hamamda, təndirxanalarda, mal-qara sağarkən, ev şirələyərkən və s. yerlərdə gözaltı edərdilər.

Elçilər, ilk növbədə, qızın danışığına, yerişinə, duruşuna, ədasına, ağlına, qonaqlara necə qulluq göstərməsinə fikir verərdilər.

Bəyənilən qızın ata-anasının razılığı alınandan sonra, kişi elçilərinin gələcəkləri gün təyin edilərdi. Elçi gələn kişilərin gəlişi «ağsaqqal plov» adlanırdı.

«Ağsaqqal plov»un xərcini oğlan evi çəkərdi. Bunun üçün düyü, yağ, ət, cücə, qoz, meyvə, tərəvəz göndərirdilər. Bu sırada acılıq əlaməti olan soğan, bibər və duz olmazdı.

Gələcək toyun ikinci mərhələsi «paltarkəsdi», üçüncü mərhələsi «xınayaxdı», dördüncü mərhəsi hırdaboy - oğlan evindən qıza məxsus toy ləvazimatlarının göndərilməsi - adlanırdı.

Bu mərhələlərin hər birində şərbət paylanırdı.

Sonra qız evində böyük toya (xınayaxdıya) hazırlıq işləri görülür. Həmin vaxta qədər hər gün axşamçağı məhəllə qızları gəlin köçəcək qızın başına yığılıb çalğısız nəğmələr oxuyardılar, yelləncəkdə yellənərdilər. Buna «küp» yellənməsi deyərdilər.

Elə ki, «xınayaxdı» gecəsi yetişdi, qız-gəlin bir yerə yığışıb, gəlin gedən qızın başına, əl-ayağına xına yaxardılar: Buraya toplaşan qız-gəlinlər yaxın adamlar da əl-ayaqlarına xına yaxardılar. Bu işi icra edərkən «Çox mübarək!» nidaları ətrafa yayılardı.

«Xınayaxdı»da iştirak edənlər müxtəlif mahnılar oxuyar, bəy evinə köçəcək qıza nəsihətli fikirlər söyləyərdilər:

Almanı alma, gəlin,

Al, yerə salma, gəlin,

Evlərdə çox söz olar

Ürəyinə salma, gəlin.

Ən böyük toy mərasimi oğlan evində gəlinin gətirilməsindən bir saat keçmiş, bəy hamamdan gətirildikdən sonra başlanardı. Üç gündən sonra oğlan evində «üç gün» mərasimi olardı. Bu vaxt gəlin qüləbdanla gələnlərə gülab paylayardı. Mərasimə gələnlər gəlinə «Çox mübarək!», «Allah xeyir versin!» deyərdilər.

Qeyd etmək lazımdır ki, çəkilən xərclər, gəlinin gətirdiyi cehizlər çox da baha başa gəlməzdi. Gəlinin cehizi özünün həsir, xalça, bir də ki, mis qab-qacaq və yorğan-döşəkdən ibarət olardı.

Haşiyə: Bütün bunları xatırlayanda müasir dövrümüzdə gəlinə verilən cehizlərin, toya çəkilən xərclərin həddindən artıq olması çox təəccüblü görünür.

Aşağıda müqayisələrə diqqət yetirin.

Təqribən 1880-1890-cı illərdə gəlinlərə palaz, kilim, həsir, ağac taxt, nimdər, mütəkkə, yorğan-döşək, məfrəş, mis və saxsı qablar, taxta mətbəx əşyaları, pərdələr, möhür, təsbeh, lampa, güzgü və digər vacib ləvazimatlar cehiz verərdilər.

Gəlini at üstündə, cehizlərini isə araba ilə göndərərdilər. Gəlin əyninə çaxçur, arxalıq, baharı geyinər, onun üzünə rübənd, başına duvaq salınardı. Gəlin qayınanasına və özünə çadra da götürərdi.

1930-1940-cı illərdə isə gəlinlər yorğan-döşək, mütəkkə, balış, xalça, palaz, həsir, mis qablar, alüminium qaşıqlar, çəngəllər, nimçələr, saxsı qablar, ət taxtası, oxlov, sandıq, pərdələr, güzgü, şamdan, dəmir çarpayı və s. əşyaları və s. cehiz aparırdılar.

Gəlinlər başına tirmə şal örtüb bəy evinə faytonla yola salınırdı. O vaxt əlli il əvvəlkindən fərqli olaraq, gəlin baldız, qayınana və qayınata üçün özünün toxuduğu araxçın, təlis, tütün kisəsi, pul kisəsi, paltar, sandıqüstü örtüklər, süfrələr də gətirərdi.

Bəzi ailələr qızlarına arı pətəyi, gilas gülü və dibçəkdə limon ağacı verirdilər.

Bəs müasir gəlinlərin cehizləri nədən ibarətdir? Əlbəttə, keçmiş illərdən fərqli olaraq, adət-ənənələrə xeyli «düzəlişlər» edilmişdir. İndi qızlarımızın böyük əksəriyyəti ali təhsil almış, sosial-iqtisadi və mənəvi tələblər dəyişmiş və yeniləşmişdir. Gəlinlərin indiki cehizləri əsasən soyuducu, paltaryuyan maşın, tozsoran, televizor, audio-video cihazlar, qiymətli qab-qacaq dəstləri, büllur qablar, müasir mebel dəstləri, çil-çıraq, yorğan-döşək, xalçalar, yataq dəsti, pianino, oğlan adamları üçün qiymətli hədiyyələr və s.dən ibarət olur. Bu siyahıda daha başqa əşyalar da ola bilər. Hətta cehiz kimi maşın, ev verənlər də var.

Həmin cehiz əşyaları qabaqcadan göndərilir və ev bəzənir. Toy günü gəlin və bəy müasir dəblə geyinirlər. Əgər 120-130 il bundan əvvəl gəlinlər at üstə, öküz, kəl arabası ilə, 70-80 il əvvəl faytonla gedirdisə, indi onlar bəy evinə bahalı xarici maşınlarda yola salınır.

İndi toy mərasimlərinin əksəriyyəti müvəqqəti qurulan mağarlarda deyil, çoxsaylı şadlıq evlərində, qulaqbatırıcı musiqinin, çox vaxt da xarici musiqinin sədaları altında keçirilir.

Özünü başqalarından üstün göstərmək üçün bəzi təkəbbürlü valideynlər qızlarına bahalı cehiz verir, şadlıq evlərində isə ərzaq, çörək israf olunur...

Lənkəran şəhər sakini 72 yaşlı Ramiz Bəşiroğlu ilə milli adət-ənənələrimizlə bağlı söhbət edərkən dedi:

- Müqəddəs Qurani-Kərimdə israfçılığın yolverilməzliyi dönə-dönə qeyd olunur. Çörəyin, ərzağın yersiz olaraq israf edilməsi günahdır... O ki qaldı bahalı cehizə, mən deyərdim ki, gəlin gətirdiyi cehizlə qiymətli olmaz. Gəlin ən əvvəl, öz ağlına, savadına, təvazökarlığına, ədəb-ərkanına, gəldiyi evdə mehribanlıq iqlimi yaratmasına güvənməlidir. Valideyn öz övladını ər evinə qiymətli əşyalarla deyil, onu verdiyi gözəl tərbiyə ilə, yüksək əxlaqla yola salmalıdır. Səmimiyyət, qarşılıqlı hörmət olarsa, onda ailə də xoşbəxt və möhkəm olar.

Canalı Mirzəliyev

Mədəniyyət.- 2009.- 6 mart.- S. 14.