Bir ömrün hekayəti

Bir zamanlar Dəllər-Cəyirə aparan yol şamlıqdan keçirdi. Əsgər kimi sıralanmış boylu-buxunlu sərv ağacları gəlib-gedəni eyni məğrurluqla qarşılayıb elə də yola salmağındaydı. Zamanında bu tərəflərin adlı-sanlı, sanballı kolxoz sədrlərindən olan atası Oruc müəllim əkdirmişdi bu ağacları. Sonra bu ağaclar qocaldılar, kimlərsə onları qırıb-tökdülər, doğrayıb-çatdılar. Daha Dəllər-Cəyirin yolu şamlıqdan başlamır, amma hər şey necə vardısa eləcə də onun yadındadır. Bu yaddaşdı, gah aşkarda, gah yuxularda onu çəkib torpağının, çiçəyinin, otunun, arısının, balının, südünün iyi hələ də burnundan çəkilməyən, dədəsinin-anasının, baba-nənəsinin dəmir torlu çarpayısının cırıltısı qulaqlarında səslənən doğma məkana səsləyir.

Hər şey elə burdan - adı da özü qədər doğma olan Dəllər-Cəyirdən başladı. Ordan başlayıb, dönüb-dolanıb yenə o yerlərə qayıdır. Başlanğıcını saflıqdan, paklıqdan, düzgünlükdən, doğruluqdan, sadəlikdən, mənəvi zənginlikdən, millilikdən götürən bir ömür hekayətini danışmaq, sıradanbir xanımın necə ağır yükün altına girib tarixin yaddaşından silinməkdə olan sənətkarların əl işlərini hansı qayğıyla qoruduğunu anlatmaq o qədər də çətin deyil mənim üçün. Amma danışdıqlarını səsində, sözündə yaşatmaq, yaşada-yaşada danışmaq üçün Şəfəq xanım olmaq, ən azından topladığı sərvətə onun qədər vurğun olmaq gərəkdir. Məmləkətinə, yurduna, elinə, nəslinə, doğmalarına, sevimli məşğuliyyətinə bağlı olan bir qadın, ana, vətəndaş, duyğulu insanın söhbəti daha şirin, təsirlidir.

Bu varlığıyla acılara qalib gələn bir ömür hekayətidir. Onu qəhrəmanımın özü danışacaq. Bizim tərəflərin şirin vurğulu, 30-40 illik paytaxt həyatının, xarici səfərlərin bir damcı da dəyişdirə bilmədiyi şirin ləhcəsiylə. Bu yerdə mənə tək qəhrəmanımı təqdim etmək qalır. İxtisasca rus dili müəllimi olan, mis qablar kolleksiyaçısı, millidən-milli Azərbaycan qadını Şəfəq xanım Qurbanova. Şəfəq xanımın yaşadığı mənzilinin zirzəmisində «məskunlaşan» şəxsi muzeyində iki-üç əsrlik tarixi olan 400-dən çox eksponat toplanıb. Ümumilikdə onun qədim əşyalardan ibarət sərvətinin, avropalılar buna «antikvar» deməyi sevirlər, sayı beş yüzə çatır. On beş ilin ömür tapıntılarıdır onlar.

Əziz oxucu, səni mis qablar sərrafı Şəfəq Qurbanovayla baş-başa buraxıb səssizliyə çəkilirəm. İstəyirəm onun kolleksiyası ilə tanışlıqdan sonra məndə oyanan duyğular sizdə də yaransın. Birbaşa söhbətdə o gözəlliyə vurğunluğun, yorulmaq bilmədən çalışmanın şahidi olasınız.

Dünya durduqca duran sərvət

Uşaqlıqdan rəfiqələrimdən fərqlənmişəm. Həmişə məni qədim, tarixi məkanlar, abidələr, əşyalar, avadanlıqlar özünə çəkib. İndi də belədir. Dünya malında gözüm yoxdu, amma bircə qabım itsə, korlansa yer-göy başıma fırlanar, el-aləm dağılar. Hərdən tanış xanımlarla bir yerə yığışanda onların söhbətlərindən yorulur, «ay qızlar, gəlin indi də mənim qablarımdan danışaq»-deyirəm. Bu qabların hər biri barədə ən əziz, doğma adamım qədər danışa bilərəm. Onlar mənim ən böyük, dəyişməz, bölünməz sevgim, zənginliyim, yaşamım, daş-qaşım, var-dövlətim, geyimim, yaraşığım, bər-bəzəyim, ətrimdir. Hərəsinin öz hekayəti var-harda «doğulub», kimin əlindən çıxıb, kimin xatirəsini özündə yaşadıb, kimlərdən sığal görüb, kimlərə yoldaşlıq edib, uzaq ellərə sürgündən necə can qurtarıb...

Mənim mis qablar toplamağımın (çoxları buna muzey deyir, amma mən o zaman bu fikirlə razılaşaram ki, min bir əziyyətlə, xərclə topladığım sərvət millətimə xidmət etsin, insanlar onları görsünlər, zövq alsınlar) bir səbəbi uşaqlıq arzumu gerçəkləşdirməkdirsə, o biri mədəni irsimizə, tariximizə, keçmişə bağlılığım, onu qorumaq arzumdur. Mən əski olanı yüksək dəyərləndirirəm. Xalqımızın mədəni irsini qorumaq üçün bu işə məhz misgərlərimizin əl işlərinin Türkiyə, İran, Suriya, Avropa, Amerika sərhədlərini aşdığı çağlarda başlamışam. Ən qədim, nadir eksponatlar, təkrarsız nümunələr var onların arasında. Bir iş ustanın əlindən bir kərə çıxır, sonra onu tam təkrarlamaq mümkünsüzdür. Sənət əsərinin dəyəri də bununla ölçülür, məndə belə nümunələr çoxdur. 238 yaşlı, təmiz, aşılanmış dəridən hazırlanan çırağın dünyada tayı-bərabəri yoxdur. Mis qazanlar, dəmir sandıqlar, məcməyilər, sərpuşlar, otaq manqalı, qablama, piyalə, kasalar, badələr, su, süd sərnicləri (bu sərniclərə «bəxtəvər» də deyirlər), güyümlər, əl suyu qabları, sapılcalar, bal qabları, küplər, meyvə qabları, tərəzilər, gülabdanlar, güldanlar, şamdanlar, təkqulplar, qırxaçarlar, camlar, ədviyyat qabı, ayrıca bir guşədə samovarlar, qayınanamdan qalma çarşab, gərdək örtüyü - sayı da çoxdur, çeşidi də. Böyük ədibimiz Mirzə Fətəli Axundovun şəxsi seyfini çox böyük qayğıyla qoruyuram. Yemək süfrəyə veriləndə soyumasın deyə qapaq kimi işlənən sərpuşlarım gözəldir, gözəl. Keçmişdə xanımların hamama gedərkən işlətdikləri mis çantanın, sandığın hərəsi bir yaraşıqdır. Xanımdan qabaq onun əşyaları hamama daşınarmış. Xanım mis məcməyinin üstündə əyləşərmiş, paltarları çantada qorunarmış, bəzək əşyaları, qır-qızılı sandığa yığılıb qıfıllanarmış. Mən bu dəsti çox sevirəm, o mədəniyyətimizin zənginliyinin göstəricisidir. 200-250 yaşı var. Mis qablar sağlamlıq üçün əvəzsizdir. Çox istərdim Novruz bayramlarının birində bu mis qablarda bir yaraşıqlı süfrə açım - bir süfrəyə, bir mətbəxə, azı 24 qonağa çatası qabım var. Kabab misdən hazırlanmış otaq manqalında, plov məcməyidə, su piyalədə, şərbət öz qabında-gözəl olardı.

Qarış-qarış gəzdiyim ellər

Bu qabları Azərbaycanın müxtəlif bölgələrindən, Qərb ellərindən, əsasən Şərq ölkələrindən toplamışam. Elə qablar var, nə zamansa əcnəbilər bizimkilərdən alıb ölkələrinə aparıblar, rastıma çıxıb, alıb qaytarmışam. Altı-yeddi il əvvəl İçərişəhərdə gözüm bir mis dolçanı tutmuşdu. Onu Fransa səfirinin xanımı da almaq istəyirdi, mənim kimi gedib-gəlirdi. Bir gecə səhərəcən gözümə yuxu getmədi. Çox düşündüm, sanki bir an geciksəydim bu gözəllikdən biryolluq məhrum olacaqdım, qədim dolça fransız xanımının sərvətinə çevriləcəkdi. Səhərin gözü açılmamış mağazaya gəlib onu aldım. Sonradan öyrəndim ki, səfirin xanımı ilə aramda beş-on dəqiqənin fərqi olub, mən irəli düşmüşdüm. İrandan, Türkiyədən qablar alıb gətirmişəm. Azərbaycanın bütün rayonlarının misgərləri məni yaxşı tanıyır, kolleksiyamı zənginləşdirməkdə yardımçı olurlar. Bəzən aylarla mənim adıma qab saxlayır, xəbər göndərirlər gedib alıram. Tək-tək satanlar da olur. Bəzən qədim bir qab rastıma çıxır, gözüm tutur, əldə etməsəm, əl çəkmirəm. Sahibini dilə tutur, qarşılığını ödəyir, onu alıb gətirirəm.

Sonra onlara Şəmsəddin ustanın «qızıl» əlləri dəyir, toz basmış qablar yaraşığa minir. Bu qabların hərəsinin öz tarixçəsi, yaddaşı var. Çoxlarının üstündə tarixi var, dəyərli sözlər yazılıb, astronomik şəkilləri, şeirlər yazılanları var. Bir sandığımın üstündə belə yazılıb: «Allahın nəzdində heç bir sirr ola bilməz, heç bir sirr axıra qədər qala bilməz».

Hərdən tanış xanımlar məni qınayırlar ki, mis qab özündə keçmiş sahibinin həyatını, taleyini, ruhunu yaşadır, bunun düşər-düşməzi olar. Onlarla razılaşmıram, çünki mən bu qablara ikinci həyat verir, onları alıb-gətirir, xərc çəkib təzələyir, təzədən ömür verir, qayğıyla qoruyuram. Səhərlərim onlarla açılır, gecələrim onlarla bitir, bu sevgi qarşılıqlı olmaya bilməz. Dünyanın çox ölkələrini gəzmişəm, heç yanda belə gözəllik, əbədilik görməmişəm.

Əbədidən əbədi dünya

Hərdən Nostradamusun dünyanın axırı barədə söylədikləri yadıma düşür. Belədə qəribə hisslər keçirirəm. Bilirəm ki, nələr yaşanır yaşansın, mənim qablarım hələ məndən sonra da çox-çox illər yaşayacaq. «Mənim qablarım» - deyirəm, mənim qablarım bizim tariximizdir. Qorunmağa, yaşadılmağa haqqı olan tariximiz. Vətənimin bir parçasıyam, millətimin vurğunuyam-bundan qürurlanıram. Bir yol Amerikada olanda küçədə ayaqüstü nahar etməli olduq. Küçə ticarətçisi, qaradərili satıcı əcnəbi olduğumuzu bilib kimliyimizlə maraqlandı. Azərbaycandan olduğumuzu öyrənəndə satdığı malın dəyərində güzəşt elədi. Maraqlanıb niyəsini soruşduq: «Çünki erməni deyilsiniz» - cavabını aldıq. Bu cavab mənə dünyaları verdi. İnanın dəfələrlə mənə kolleksiyamı satmaq barədə təkliflər edilib, demişəm, «bir milyon da verəsiniz, satmaram, bunlar mənim həyatımın yaraşığıdır». Bircəciyini də vermərəm, ürəyim partlayar. Bu qablar qiymətsiz sənət əsəridir. Qiymətsiz tablolar olur, bax elə. Qabları yığdığım otağın baş tərəfində təzə bir rəsm alıb asmışam. Bizim Dəllər-Cəyirdəki həyətimizi, evimizi xatırladır. Eyvandakı elə bir Qafar babam, atam, anamdır. Hər səhər bu rəsmə, qablara baxmaq üçün zirzəmiyə enir, onlara tamaşa eləməkdən yorulmur, azı bir günlük stimul alıram. İndilikdə kolleksiyamın kataloqunu hazırlayırıq. Burda hər qabın tarixi, ustası, alındığı məkan, xarakterik xüsusiyyətləri barədə ətraflı bilgi olacaq. İndən belə xarici səfərlərdə bu kataloqu təzə tanışlara bağışlaya biləcəm. Çox istərdim bütün qablarımı ayrıca muzeydə toplaya bilim. Gözəllik göz üçündü, tarix yaddaş üçündü-bunlar bir ailənin sərvəti olmamalıdır. Mən istəyirəm millətimə xoş olsun. Xarici ölkələrdən gələn turistlər də bu gözəllikdən zövq alsınlar. Azərbaycandan daha zəngin təəssüratla qayıtsınlar. İnşallah, gün gələr bu arzuma da yetərəm. Onsuz da həyatda bütün istəklərimə addım-addım çatmışam, Tanrının qismətinə naşükürlük edə bilmərəm. Gün gələr, şəxsi muzeyim də olar.

Son söz əvəzi: Şəfəq xanımın nəvəsi - Fatimə böyüyür. O, nənəsinin, babası Şahsuvarın ağızlarının dadı, başlarının tacıdır. Nənəsinin zəngin kolleksiya sırasında, necə deyərlər, Fatimənin də öz yeri var. Şəfəq xanım deyir ki, əminəm ki, o, mənə, nənəsinə oxşayacaq. Mənim kolleksiyama ömür və həyat verəcəkdir. Bax beləcə, nəsillərimizin yaratdıqları, yaşatdıqları milli-mənəvi sərvətlərimiz etibarlı əllərdən etibarlı əllərə keçəcəkdir.

Fimar Qazıyeva

Mədəniyyət.- 2009.- 6 may.- S. 8.