HEYDƏR ƏLİYEV

Əliyev, mahir psixoloq olaraq, hər kəsi özünüifşaya gətirib çıxarır, hər kəsdən hakimlik potensialını alır, səviyyəsini aşağı salır, hakimlik mifindən məhrum edir, məddah televiziyanın yaratdığı surəti faş edirdi. O, bu kəsləri iqtidar mərkəzilə bağlayan telləri bir-bir qırır, bu telləri öz üzərinə qapayırdı, çünki indi bu mərkəzdə duran özüydü, dağılmış idarəetmənin ilk kövrək strukturunu qururdu. Necə çətin bir şəraitdə işlədiyi, 70 yaşlı siyasətçidən necə səbr və təmkin tələb olunduğu görünürdü.
Bu məqamda onu mütəhərrik edən qalibanəlik, revanş hissi yox, vurulmuş, alovlanan təyyarənin sükanını ələ almış pilotun sərrast ölçülüb-biçilmiş səriştəsi idi.
4 əsas «cəbhəçi» - az əvvəl Ali Sovetin sədri İsa Qəmbərov, baş nazir Pənah Hüseynov, DİN və təhlükəsizlik xidmətinin məmurları həbs edilmişdi...
Hakimiyyət sürətlə dəyişirdi... Bezikmiş, ruhdan düşmüş, ümidlərini itirmiş, təsadüflərin ardınca sürünən cəmiyyətin özü də dəyişirdi».
Əliyev Proxanovu gecə vaxtı, hələ də tərk etmədiyi iş yerində, Ali Sovetin sədrinə mənsub olan kabinetdə qəbul etdi.
«Onun arxasında respublika dövlət bayrağı dururdu. Masa üzərində isə qızılı naxışlı Quran surələrindən ibarət kəlamlar vardı. Burdaca, üzərində SSRİ-nin gerbi ilə bəzənmiş şirmayı rəngli hökumət telefonları düzülmüşdü.
Bilirdim ki, 1 həftədir gündə 4 saatdan artıq yatmır. Qarşıma çıxan çevik cüssəli adamın yorğunluğundan əsər-əlamət sezilmirdi. Əl tutanda quru pəncəsi ilıq və möhkəm idi. Günəşdən yanmış uzunsov üzü qoca sifətinə oxşamırdı. Əynində gözəl biçimli kostyum. Məmurlara xas olmayan, quru rəsmilikdən xali, yaraşıqlı qalstuku iri düyünlə bağlanmışdı. Gözləri parlaq, iti, cəld hərəkətli, bir an içində alışan zəhmli baxışları. Bütün görkəmində artistizm - müsahibin kimliyini dərhal aşkarlamaq, onun ovqatını və niyyətlərini ayırd etmək fəhmi duyulurdu. Bir də kabinetindən tütün iyi yox, çətin sezilə biləcək zərif, bahalı odekalon ətri duyulurdu».
Mənim müsahibəmdən bir neçə parça.
«A. Proxanov: Heydər Əliyeviç, indi artıq aydındır ki, Azərbaycanın ən yeni tarixində daha bir dövr başa çatmışdır. Xalq cəbhəsinin il yarımlıq «şahlığı» sanki 1 saat ərzində sona yetmişdir. O tüstü kimi sovuşub getdi. Siz bunu necə izah edirsiniz? Bu dövr Azərbaycan üçün nə demək idi?
H. Əliyev: Bu, respublikanın dağıdılması idi. Onlar hər şeyi - təsərrüfatı, əxlaqı, psixologiyanı - dağıtmışdılar. Ən dəhşətlisi - insanlar işləməkdən əl çəkmişdilər. İşləmək imkanının özü yoxa çıxmışdı. Siz bilirsiniz, Lənkəranda, boş çöllərdə, biyabanlıqda biz gözəl tərəvəz plantasiyaları yaratmışdıq. Bunlar «ümumittifaq bostan»ı adlandırılırdı. Orada tez yetişən əla pomidor, xiyar, bostan bitkiləri becərilirdi, bütün bunlar Norilskə, Urala, Moskvaya göndərilirdi. Respublika nəhəng gəlir, Rusiyanın sənaye mərkəzlərisə əla tərəvəz alırdılar. Yadımdadır, Finlandiya Prezidenti Urxo Kekkonen bu yerlərə istirahətə gəlmiş və plantasiyalara baxıb valeh olmuşdu. Hanı onlar? Hər şey atılıb qalıb, yenə çöllük, biyabanlıq. Adamlar da işsiz...
Yaxud - üzüm. Aleksey Nikolayeviç Kosıgin üzümçülərə çox kömək edirdi. Biz Azərbaycan üzrə üzüm yığımını ildə 2 milyon tona çatdırdıq. Abşeronun şanı üzümü bildiyim növlərdən ən şirinidir. Abşeronda quru, qızmar qumsal torpaqlar var, meynə bu qızmar torpaqlara döşənir və onların hərarətini, şirəsini içir. Hər şey tələf oldu! Bu il biz olsa-olsa 400 min ton üzüm yığacağıq...
İnsanlar işləməyi yadırğayıb, dolanmaq üçün xırda alverə qurşanıblar. İran yaxın, Türkiyə yaxın. Hansısa xarab bir malı xırda-xırda hissələrlə alıb satırlar. Amma hasil etmirlər! Sumqayıt kimya kombinatı yarı gücü ilə işləyir! Neft hasilatı kəskin şəkildə aşağı düşüb!.. Hakimiyyətə gələnlər nə təsərrüfatçı, nə idarəçi, nə də siyasətçidirlər! Kiçik elmi işçilər, yazıçılardı. Onlar dövlətin nə olduğunu anlamırlar! Özü də azadlıq, haqq-ədalət sözlərindən başlayıb kütləvi oğurluqla qurtardılar! Xalq onlardan cana doyub! Yalnız bahalı «Mersedes»lərdə cövlan edib elə hey qırıldadır, qırıldadırlar! Əxlaqsız çoxdur, aşkar oğrular çoxdur!..
Və əlbəttə, Qarabağ! Onlar bu müharibəni udmadılar, münaqişəni siyasi yolla söndürmədilər! Biz çoxsaylı kəndləri, çox torpaqları itirdik! Dünən bir kolxoz sədri yanıma gəlmişdi. «Əlbəttə, - deyir, - dəhşətdir ki, biz orada minlərlə mal-qara, min hektarlarla torpaq itirdik, amma ən dəhşətlisi odur ki, atalarımızın qəbirlərini itirmişik! O qəbirlərin üstündə düşmən öz qələbəsini bayram eləyir!»
A. Proxanov: Bəs indən belə necə hərəkət etməli? Ölkə talan olub, cəmiyyət parçalanıb, ruhdan düşüb. Hansı ideya xalqı birləşdirəcək? Hansı fəlsəfə, hansı ideologiya üzülmüş cəmiyyəti birləşdirəcək? Siz yaxın keçmişdə kommunist ideologiyasının daşıyıcısıydınız, lakin artıq o yoxdur. İndisə Xalq cəbhəsinin hallandırdığı liberal ideya süquta uğradı. Bəs insanlar tərəfindən hansı ideya qəbul ediləcək?
H. Əliyev: Yalnız milli barışıq ideyası, ayrı heç bir ideya yox! Daha fərqi yoxdur - sən hansı partiyaya mənsubsan, neçə yaşın var, hal-əhvalın necədir. Bizi dəhşətli bəlanın kəndarından yalnız ümummilli barışıq uzaqlaşdıra bilər. Bunu xalq başa düşür, hərbçilər, kommersantlar, müəssisə direktorları başa düşürlər. Biz heç kəsi təqib etməyəcək, gözümçıxdıya salmayacağıq. Əgər sən liberalsansa, əgər sən Xalq cəbhəsinin üzvüsənsə, səni heç kəs təqib etməyəcək, sənə gözün üstə qaşın var, deməyəcəklər. Xalqa xidmət elə, xalqın yolunda özünü fəda elə. Bax, budur ideya, budur fəlsəfə! Belə düşünürəm ki, bu ideologiyanı ədəbiyyat və incəsənət xadimləri, din xadimləri formalaşdıracaqlar!
A. Proxanov: Bəs rəsmi Rusiya Bakıda baş vermiş hadisələrə, Sizin siyasətə qayıtmağınıza necə münasibət göstərdi?
H. Əliyev: Hələlik heç cür. Təkcə Ruslan Xasbulatov məni Ali Sovetin sədri seçilməyim münasibətilə təbrik edib. Rəsmi Moskva susur. Xalq cəbhəsi Rusiya əleyhinə siyasət aparır, hər şey edirdi ki, Rusiya ilə Azərbaycan yaxınlaşmasınlar. Deyəsən, bu, Moskvanı da qane edirdi. Siz Rusiyaya olan münasibətimi bilirsiniz. Azərbaycan Rusiya ilə iqtisadi, mədəni, coğrafi, siyasi cəhətdən bağlıdır. Biz sadəcə qonşu deyilik, bizim eyni tariximiz var. Təkrar edirəm: Rusiya ilə bugünkü münasibətlər məni razı salmır, lakin mən qəti əminəm ki, münasibətlərimiz hökmən inkişaf etdiriləcəkdir».
90-cı illərin əvvəllərində Azərbaycanın siyasi üfüqlərində ulduzu parlayan, sonralar isə tezliklə soluxub batan bir şəxsiyyət haqqında söz açmaq ümumi mənzərəni tamamlamaq baxımından yerinə düşərdi.
Surət Hüseynov əvvəllər, sovet illərində mühəndis olmuş, yun emalı fabrikinə başçılıq etmişdi. Ermənistanla müharibə başlayanda özünün söylədiyinə görə, «cəbhəyə əlindən gələn yardımı göstərmişdi. Tədricən hərbi işlərdən başqa bütün işlərini atmışdır». Rusiyada vətəndaş müharibəsi tarixilə tanış olan oxucular oxşar taleləri də xatırlaya bilərlər. Məsələn, gah ağlar, gah qırmızılar tərəfində, gah da öz məqsədlərinə görə vuruşan Nestor Maxnonun qoşunları yada düşür. Surəti döyüş meydanında görənlərin fikrincə, o, rəşadətlə vuruşurmuş. Ona polkovnik rütbəsi verilir; Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı adına layiq görülür; Elçibəy onu Qarabağda özünün şəxsi nümayəndəsi, korpus komandiri təyin edir. Komandirin tabeliyində, nizami qoşun hissələrindən başqa, «şəxsi ehtiyat qüvvələri» də vardı.
Onların köməyilə iddialı polkovnik nəyə nail olmaq istəyirmiş? Öz şəxsi niyyətləri haqqında birbaşa verilən sualları o, dolayısı ilə cavablandırırdı. 1993-cü ildə, iyunun sonunda Gəncə hadisələrindən sonra jurnalist Elmira Axundova ilə müsahibəsində olduğu kimi.
- İndi vəzifə bölüşdürmək vaxtı deyil. İndi bütün nüfuzlu siyasi qüvvələr və liderlər birləşməli və müharibəyə tezliklə necə son qoymaq, xalqın həyat səviyyəsini qaldırmaq haqqında birgə düşünməlidirlər. Məni ən çox narahat edən bu 2 problemdir. Xalq, düşünürəm ki, artıq kimin kim olduğunu ayırd edib. Boş söhbətlərdən işə keçməyin vaxtı çatıb. Kim xalqa, cəbhəyə kömək etməyə qadirdisə, o da ön plana çıxmalıdır.
İnadkar jurnalist xanım soruşur ki, bəs indi nə etmək lazımdır? Yeni prezident seçməkmi? Ya bu vəzifəni qeyri-stabillik doğuran amil kimi ləğv etməkmi?
Açıq rəngli, əla tikilmiş kostyum geymiş cavan siyasətçi, əlində təsbeh dənələrini çözələyə-çözələyə xoşladığı fikri təkrarlayır ki, vəzifə bölüşdürmək vaxtı deyil. Çıxış yolu millətin bütün qeyrətli oğullarının səylərini birləşdirməkdədir.
- Bəs siz özünüzə yeni iqtidar strukturlarında hansı rolu ayırırsınız?
- Mən xalqın iradəsinə uyğun olaraq hərəkət edəcəm. Əgər xalq istəsə, özü məni irəli çəkəcək. Və mən onun istəyinə tabe olacam.
A. Proxanovun suallarını cavablandıran Surət Hüseynov Xalq cəbhəsinin çiy hərəkətləri və səhvlərindən danışır: «cəbhə hakimiyyətə miskin bir komanda gətirdi. Onlar heç nə bacarmır, yalnız talançılıq edirdilər. Və yalan satır, rüşvət alır, çirkin siyasət aparırdılar». Qiyamçı polkovnikin sözünə görə, bu rüşvətxorlar diktaturası, mafiya diktaturası idi.
Heydər Əliyev haqqında çox ehtiramla danışır: «Dünyagörmüş insan, böyük təcrübəyə malik müdrik siyasətçidir. Mən nisbətən cavan adamam, gələcəyi fəhmən duyuram, zənnimcə, biz bir-birimizi tamamlayacağıq».
... Hakimiyyətə qayıdandan sonra Heydər Əliyevin ilk sərəncamlarından biri xarici şirkətlərlə müqavilələrin dayandırılması oldu. «Izvestiya» qəzetinin yazdığı kimi, bu addım «dünyanın bəzi ən böyük neft şirkətlərini şoka saldı». Lakin Əliyev özü belə hesab etmirdi. O, 1993-cü ilin avqustunda öz mövqeyini açıqlayaraq, deyirdi:
- Burada heç bir sirr yoxdur. Bəli, mən Nazirlər Kabinetinə bu prosesi dayandırmaq barədə göstəriş vermişəm, xüsusən ona görə ki, orada hələ hər şey bəyannamə səviyyəsindədir, onsuz da qarşıda hökumət və parlamentdə sənədlər üzərində iş aparılmalıdır. Məsələ bundadır ki, mən bu problemlərdə naşı deyiləm. Azərbaycanın rəhbəri olarkən onlara yetərincə dərindən nüfuz edirdim. Burada isə bir çox məsələlər mənə dərhal şübhəli göründü. Özünüz müşahidə edin. İyunun 6-da Pənah Hüseynov baş nazir vəzifəsindən istefaya çıxır, iyunun 11-də isə bəyannaməni imzalamağa icazə verən hökumət qərarına qol çəkir; iyunun 12-də Dövlət Neft Şirkətinə başçılıq etmiş Xalq cəbhəsindən olan Sabit Bağırov bəyannaməni imzalayır. Lakin bir neçə gündən sonra, mən Ali Sovetin sədri olan kimi, mənim yanıma Nazirlər Kabinetindən gəlib bildirdilər ki, bu sazişlərlə bağlı nəsə natəmizlik var.
Elə ondaca mən bu işin dayandırılmasına sərəncam verdim. Bax, buna görə də xaricdə hay-küy qalxdı. Dərhal AMOKO şirkətinin prezidenti, ardınca «Britiş petrolium»un aparıcı əməkdaşları yanıma gəldilər. Mən hər şeyi izah etdim: heç bir qorxulu şey olmamışdır. Yalnız araşdırma aparmaq lazımdır. Əgər hər şey təmizdirsə, daha niyə siz həyəcanlanasınız? Axı, bu elə məsələ deyil ki, əvvəl bir cürə həll edib, sonra da başqa cürə həll edəsən. Neft Azərbaycanın milli sərvəti olaraq qalır və o yalnız bizim nəslimizə deyil, 100-200 ildən sonrakı nəsillərə də lazım olacaq. Lakin elə variantlar da var ki, bizim tərəfdaşlarımız 10-15 ilə yataqların «axırına çıxıb» sonraya heç nə qoymaya bilərlər. Yeri gəlmişkən, belə tədbirli variantlar hesabına kimlərinsə faydalanmaq və ciblərini doldurmaq niyyətində olduqlarını güman etməyə ciddi əsaslar var.
Yeri gəlmişkən onu da qeyd edək ki, çağdaş Rusiyada da məhz belə hallar baş verir. Burada akademik Primakovun mülahizəsinə görə, «yataqların ən məhsuldar sahələrində seçimli neftçıxarma praktikası davam edir. Hesab etmək olar ki, təbii ehtiyatların tükənməsi və neft buruqları fondunun ixtisar olunması prosesləri üzərində dövlət öz nəzarətini itirmişdir» («Rossiyskaya qazeta», 15 yanvar 2005). Azərbaycanda, Əliyevin səyləri sayəsində, belə vəziyyətin yaranmasına yol verilmədi.
Gündəlik işlər sıralanırdı. Ümdə qayğı kadrlar məsələsi idi. Əliyev özü hələ heç kəsi vəzifəyə təyin edə bilməzdi - təqdim etdiyi hər namizədə parlamentin razılığı gərək idi. İyulun 3-də milli təhlükəsizlik, daxili işlər nazirləri, baş prokuror, Bakı Şəhər İcra Hakimiyyətinin başçısı təyin olundular... «Kadr məsələlərini» Heydər Əliyev iş gününün axırına planlaşdırırdı, bu minvalla onun işi adətən axşama, bəzən də gecə vaxtına qədər uzanırdı. Gecəyə qədər davam edən bu söhbətlərdə Heydər Əliyev komandasına yeni cavanları da cəlb edir və lazım bildiyini ayırıb seçirdi.
Onların sıralarında vaxtilə Moskvaya təhsilini davam etdirməyə göndərdiyi ziyalılar da, o cümlədən fizika-riyaziyyat elmləri doktoru, hazırda AR Prezidentinin İcra Aparatının humanitar siyasət şöbəsinin müdiri Fatma Abdullazadə də vardı.
Bəs Xalq cəbhəsinin irəli sürdüyü təmsilçiləri necə? Başlarını aşağı salıb kirimişcə oturdularmı? Elə şey olar?! Bakı rayonlarının 11 rəhbərindən 9-u «Elçibəyin prezident səlahiyyətlərindən məhrum edilməsinə qarşı etiraz əlaməti olaraq öz fəaliyyətlərinin dondurulmasını» elan etdilər. Necə deyərlər, Allah amanında! Onlar yeni adamlarla əvəz olundular.
1993-cü il iyulun 4-də Heydər Əliyev «Ostankino» (hazırda Rusiya TV-nin Birinci kanalı) teleşirkətinə geniş müsahibə verdi. Ölkənin vəziyyəti haqqında sualı cavablandıraraq, o söylədi: «Respublikamızı ciddi təhdid edən vətəndaş müharibəsinin qarşısı alındı, qarşıdurma müəyyən dərəcədə zəiflədi. Buna baxmayaraq, vəziyyət hələ də mürəkkəb olaraq qalır, bu çətinliklər son 3 gün ərzində Azərbaycan ərazisinə qarşı erməni hərbi qüvvələrinin genişlənən hücumu ilə kəskinləşir».
Həmin yay Moskvada da qarşıdurma gərginləşməkdə idi. Boris Yeltsin sabiq silahdaşı Ruslan Xasbulatovun başçılıq etdiyi «dikbaş» parlamenti dağıtmağa hazırlaşırdı... Moskva müxbirləri yaralı yerə duz səpməkdən çəkinmirdilər:
- cənab Əliyev, Sizin hakimiyyətə qayıdışınızı bir çox müşahidəçilər «Qeyri-konstitusion» kimi dəyərləndirmişlər. Lütfən söyləyin, Sizin fikrinizcə, siyasətdə elə məqsədlər varmı ki, onların naminə qanunla hesablaşmamaq mümkün olsun? Və bununla bağlı 2-ci sual: Prezident Əbülfəz Elçibəyin aqibəti necə oldu, bu gün onunla bağlı nə baş verir və perspektivlər necədir; o, özünün istefası ilə razılaşacaqmı?
- Əvvəla, mən deməliyəm ki, tutduğum vəzifəyə gəlməyimi qeyri-konstitusion saymıram, - deyə Heydər Əliyev təmkinini pozmadan cavab verir. - İyunun 15-də bir çox parlament deputatının, eləcə də Prezident Əbülfəz Elçibəyin özünün zəmanətilə mən Azərbaycan Ali Sovetinin sədri seçilmişəm. Bu, tamamilə konstitusion qərardır. Bundan bir neçə gün əvvəl, sizə məlum olduğu kimi, Ali Sovetin sədri İsa Qəmbərov istefa vermişdir... İkincisi, hakimiyyətə gəlməmişdən məni təkidlə dilə tuturdular, Gəncə hadisələrindən sonra bir neçə gün ərzində Azərbaycan əhalisinin müxtəlif qruplarının, ziyalıların təmsilçiləri, nüfuzlu ağsaqqallar mənə müraciət ünvanlamışdılar. Azərbaycanın Prezidenti Əbülfəz Elçibəy də mənə israrla müraciət etmişdir. O, 3 dəfə - iyunun 7, 8, 9-da Naxçıvana xüsusi təyyarə göndərmiş və telefon danışıqlarında təkidlə Bakıya gəlməyimi xahiş etdi. Mən ayın 7-də də, 8-də də imtina etmişdim. Nəhayət, iyunun 9-da, vəziyyətin getdikcə kəskinləşəcəyini duyaraq, bu dəvəti qəbul etdim və Bakıya gəldim.
Burada mən Əbülfəz Elçibəylə və digər siyasi xadimlərlə birlikdə gərgin vəziyyətin sovuşdurulmasında iştirak etdim və iyunun 15-də, təkrar edirəm, parlamentin sədri seçildim. Burada antikonstitusion, hüquqazidd olan heç bir şey yoxdur. O ki qaldı iyunun 24-dən etibarən prezident səlahiyyətlərinin mənim öhdəmə qoyulmasına, bu, izah oluna bilər.
Prezident Əbülfəz Elçibəy iyunun 17-dən 18-nə keçən gecə gizlin olaraq, heç kimə, o cümlədən mənə də xəbər vermədən, baxmayaraq ki, uçuşuna 1 saat qalmış biz bir yerdəydik, Bakıdan uçub getmişdir. Yalnız səhərə yaxın bizə məlum oldu ki, onun təyyarəsi Naxçıvanda yerə enmiş, Prezident oradan Xalq cəbhəsi üzvləri tərəfindən indiyədək qaldığı dağ kəndi Kələkiyə aparılmışdır.
İyunun 18-dən 24-dək mən Əbülfəz Elçibəylə daima telefon danışıqları aparmışam, oraya mənim təşəbbüsümlə Azərbaycan Elmlər Akademiyasının prezidenti başda olmaqla ziyalıların nümayəndələrinin böyük bir dəstəsi - akademiklər, professorlar, yazıçılar, ağsaqqallar - yollanmışlar.
Onlar Elçibəylə görüşmüş, Bakıya qayıtması üçün ona dil-ağız etmişlər. Mən onu təkidlə dəvət edirdim. O, dəvətimizi qəbul etmədi, razılıq vermədi və indiyədək Kələki kəndində qalmaqdadır. Və özü də Prezident səlahiyyətlərinin, demək olar hamısının - yalnız vətəndaşlığa qəbul edilməsini və qanunların imzalanmasını özünə saxlayaraq, - Ali Sovet sədrinə həvalə edilməsi haqqında fərman çıxarmışdır...
... Eyni zamanda, bu vəziyyət bir neçə gün dalbadal Azərbaycan parlamentinin* iclasında müzakirə olunmuş və parlament üzvləri mənə bu səlahiyyətləri öhdəmə götürməyi təkidlə təklif etmişlər. Mən razılıq vermirdim, lakin Əbülfəz Elçibəy özü** belə bir fərman imzaladıqdan sonra razı oldum. Respublika əslində demək olar ki, idarə olunmurdu, çünki Prezident yox, baş nazir yox idi (o çoxdan istefaya getmişdi), mən tək qalmışdım, bir çox məsələləri isə Prezident səlahiyyətlərini icra edərkən həll etmək olardı. Bax, belə bir vəziyyətdə bu vəzifələri öz öhdəmə götürdüm. Təkrar edirəm, mən buna can atmırdım, mən bunu istəmirdim. Və Əbülfəz Elçibəy buraya qayıtsa, o öz Prezident vəzifəsini icra edə bilər.
O ki qaldı 2-ci suala, Əbülfəz Elçibəyin taleyinin necəliyinə, o, Kələki kəndində yaşamaqda davam edir, onu Xalq cəbhəsindən olan bir qrup silahlı şəxs mühafizə edir. O, indi də oradadır, zənnimcə, heç nə ilə məşğul olmur. Bəlkə, istirahət edir, ya nəsə edir, mənə məlum deyil.
- Siz Elçibəyin komandasına, özünə və onun kursuna qarşı sərt müxalifətdə qərarlaşmışdınız. Bəs Elçibəy Sizi Ali Sovetin sədrliyinə dəvət edəndə nəyə ümid bəsləyirdi və Sizi buna razılıq verməyə nə təhrik etmişdi?
- Siz sualı bir qədər düzgün formalaşdırmırsınız. Mən Əbülfəz Elçibəyə sərt müxalifətdə və ümumiyyətlə, müxalifətdə olmamışam. Mən sadəcə Naxçıvanda yaşayır, Ali Məclis sədri vəzifəsini icra edirdim. Əbülfəz Elçibəylə hərdənbir telefon danışıqlarım olurdu. Əlbəttə, Əbülfəz Elçibəy Prezident olaraq, blokada ilə bağlı ağır vəziyyətdə qalmış və bu gün də qalan Naxçıvan Muxtar Respublikasına lazımi diqqət yetirmirdi. Və əlbəttə, mənə də Ali Məclisin sədri kimi lazımi diqqət göstərmirdi. Odur ki, bizim münasibətlərimiz, əslində, hansısa sərt qarşıdurma ilə deyil, belə tərzdə səciyyələnirdi. (Hansısa səbəblərə görə bəlkə də hələ hüquqi baxımdan ölkə prezidenti vəzifəsini daşıyan şəxsin hörmətini saxlayaraq, Heydər Əliyev Rusiya televiziya tamaşaçılarına Elçibəylə münasibətlərinin bütün incəliklərini ağartmamışdı. Deməmişdi ki, Naxçıvanda Xalq cəbhəsi DİN və televiziya binasını zəbt edəndə Elçibəyə zəng çalmış, Prezident müdaxilə edəcəyinə söz vermiş, sonralar isə onun çevriliş cəhdindən xəbərdar olduğu aşkarlanmışdır...
1993-cü ilin fevral ayında Heydər Əliyev Naxçıvandan Bakıya, böyük qardaşı Həsənin dəfninə gəlmişdi. Hüzr yerində ilk dəfə Əbülfəz Elçibəylə şəxsən görüşmüş və Prezident belə kədərli hadisəyə münasib səmimi sözlər izhar etmiş, başsağlığı vermiş, xüsusi diqqət yetirdiyini nümayiş etdirmişdi. )
- Biz onunla görüşdük, - deyə Əliyev epizodun ardını söyləyir, - olduqca çox məsələləri müzakirə etdik, deyəsən, bir çox məsələlərdə anlaşma tapırdıq. Mən ona öz məsləhətlərimi də, arzularımı da, tövsiyələrimi də söylədim. Elçibəy onlardan faydalana da, faydalanmaya da bilərdi - bu, öz işi idi və bundan sonra da münasibətlərimiz normal idi. Burada belə bir mövqedən çıxış etmək lazımdır ki, sualın 1-ci qoyuluşu - guya bizim aramızda kəskin qarşıdurma olub - bu düz deyil, o olmayıb.
Əbülfəz Elçibəy məni Bakıya dəvət edərkən nəyə ümid bəsləyirdi?.. Azərbaycanda vəziyyət olduqca mürəkkəbləşəndə, artıq dediyim kimi, bir çox bölgələrdən və əhalinin bir çox təbəqələrinin nümayəndələri arasından «Əliyev dəvət olunmalıdır» səsləri yayılanda, görünür, Əbülfəz Elçibəy burada, bu çətin şəraitdə mənim köməyimin zəruri olması fikrinə gəlibmiş. Telefonla mənə zəng vuranda da o bunu belə izah edirdi: vəziyyət mürəkkəbdir, xahiş edirəm Bakıya gələsiniz, gəlin, vəziyyəti birlikdə müzakirə edək və çıxış yolu tapaq...
1993-cü il avqustun 29-da Azərbaycanda Respublika Prezidenti Əbülfəz Elçibəyə etimad haqqında referendum keçirildi. cəmi il yarım əvvəl o, 1 milyon 8 yüz mindən artıq səs toplamışdı; seçicilərin 60%-i hamıya firavanlıq vəd edən tarixçi alimə inanmışdı.
Bu etimad kapitalını, göydəndüşmə sərvəti sovurub talan etməkçün nə qədər səy göstərmək gərəkmiş? İndi isə Elçibəyə etimad göstərilməsinin lehinə yalnız 77 min nəfər səs verdi. Azərbaycan mifologiyasında uğurlu sayılan «yeddilər» burada «nəhs» çıxdı. 3673978 nəfər ona etimad göstərməkdən imtina etdi, hakimiyyətinə «yox» dedi. Azərbaycan xalqı öz seçimini bildirdi.
Məşhur qazax şairi, yazıçı və ictimai xadim Oljas Süleymenovun maraqlı şahidliyi bu hadisələrə güzgü tutur:
«1993-cü il iyunun 1-də, Uşaqların müdafiə günündə, mən Bakıya humanitar yardım - 40 ton uşaq qidası gətirdim. Bizim yük daşıyan İL-76 təyyarəsinin bortunda «Uşaqların günahı yoxdur» şüarını yazdırdıq. Mən diqqət yetirirdim ki, uşaq qidası olan bütün bankalar ünvanına - uşaq xəstəxanalarına, uşaq evlərinə çatdırılsın. Bu işdə mənə dostlarım Elçin, Anar, Polad Bülbüloğlu, Fərhad Bədəlbəyli kömək etdilər.
Elçibəylə onun iqamətgahında görüşdüm. Onu bir neçə il idi ki, tanıyırdım. Dinc zamanlarda da, bir filoloq kimi, 90-cı ilin yanvarında da, Xalq cəbhəsinin rəhbərlərindən biri kimi, görüşmüşdüm. O vaxt Y. Primakovun və A. Mütəllibovun qarşısında çıxış edərək onu müdafiə etdim. Bakıda SSRİ Ali Sovetindən yeganə müşahidəçi olduğum üçün mənim rəyim nəzərə alınırdı.
Lakin Prezidentlə Uşaqları müdafiə günü görüşüm və söhbətim xüsusən yadımda qaldı. Yapışıqlı, ziyalı bir insan olsa da, rəhbər deyil. Siyasətçi də deyil. Qısa müddətdə 2 böyük qonşu - Rusiya və İranla münasibətləri korlamışdı. Və onları heç vəchlə bərpa etmək niyyətində deyildi.
Mən əminəm ki, həmin iyun ayında bir neçə gündən sonra xalq Heydər Əliyevi çağırmasaydı, ölkə qat-qat çox insan həyatı və əraziləri itirə bilərdi. BMT və Qərbin azman demokratik dövlətlərinin vecsizliyi ilə o zaman Tacikistanda da qırğın törədilir, Yuqoslaviyanın, Gürcüstanın, Moldaviyanın da qanlı parçalanması baş verirdi... »

Mərkəz.- 2010.-2 dekabr.- S. 10-11.