HEYDƏR ƏLİYEV

Heydər Əliyev isə 2001-ci il avqustun 26-da ABŞ-ın dövlət katibinin Avropa və Avrasiya ölkələri üzrə köməkçisi Elizabet Consun rəhbərlik etdiyi nümayəndə heyətini qəbul edərkən deyirdi: “Bu gün Xəzər dənizində mövcud olan və istifadə edilən neft yataqları - həm Azərbaycan sektorunda, həm də Türkmənistan, Qazaxıstan, Rusiya sektorlarında, onların hamısı Azərbaycan geoloqları tərəfindən kəşf edilmişdir. Bu geoloqlardan biri Xoşbəxt Yusifzadədir. O, uzun illərdir bu işlə məşğul olur. Təbii ki, o vaxt kəşf olunan yataqların hamısında iş görmək mümkün deyildi. Amma SSRİ dövləti tərəfindən bu işlər Azərbaycanın üzərinə qoyulmuşdu”.

Başqa bir rus publisisti O. Çıqanov isə yazır: «... Yeri gəlmişkən indi gerçəkləşən layihələr üzrə Xəzərin neft yataqları vaxtilə sovet mütəxəssisləri tərəfindən kəşf olunmuşdu. Əliyev o mütəxəssislərlə çox yaxından tanış idi. Bilmirəm, ancaq mənə elə gəlir ki, hələ o zaman Heydər Əliyev düşüncələrində nəinki Azərbaycanın müstəqil inkişafını istisna edir, əksinə bir çox hallarda bunu planlaşdırırdı».

Müəllifin nə qədər haqlı olduğunu zaman göstərdi. Zaman göstərdi ki, Heydər Əliyev siyasi fəlsəfəsinin əsas qayəsi bütün dövrlərdə müstəqil Azərbaycan quruculuğu olmuşdur. Bu qayə onu bütün həyatı boyu düşündürdüyündən, yaratdığı, sovet dönəmində çalışıb qurduğu nə varsa, bir qərinə sonra belə müstəqillikdən, ona xidmətdən xəbər verirdi. İndi bu gerçəklik Azərbaycanda, müstəqil ölkənin vətəndaşı olan hər bir insanda qürur doğurur.

Yaxşı yol, «Dədə Qorqud»!

1995-ci il oktyabrın 9-da «Gülüstan» sarayındakı təntənəli mərasimdən 1 il sonra Heydər Əliyev neft konsorsiumunun Beynəlxalq Rəhbər Komitəsi üzvlərini qəbul edir. Layihə iştirakçılarının yekdil rəyinə görə, ötən il uğurlu olmuşdur.

İlkin neftin 1996-cı ildə çıxarılması və işlədilməsi reallığa çevrilməkdədir.

Azərbaycan neftçiləri, sovet dövründə yaradılmış güclü infrastruktura, qazanılmış təcrübəyə əsaslanaraq, dənizin böyük dərinliklərində yerləşən yataqlara doğru irəliləyirdilər.

Dəniz neftçıxarması tarixinə 7 noyabr 1949-cu il qızıl hərflərlə yazılmışdır. Həmin gün indi məşhur olan Neft Daşlarında ilk neft quyusu fontan vurmuşdur. Daha sonra üzən qazma qurğuları - «Şelf-1», «Şelf-2», «Şelf-3», yaradılmış; Azərbaycan KP MK-nın birinci katibi Heydər Əliyevin təşəbbüsü ilə əvvəlcə Həştərxanda qurulması nəzərdə tutulan Dərin özüllər zavodu Bakıda tikilmişdir; bu inşaat ittifaq planlarında ayrıca maddə kimi yer alırdı - axı, 500 milyon dollarlıq nəhəng iş zarafat deyil!

1996-cı il iyulun 4-də Azərbaycan xarici tərəfdaşlarla «Şahdəniz» yatağının işlənilməsi haqqında daha bir müqavilə bağladı - orada, yarım kilometr su qatının altında geoloqlar təbii qaz xəzinəsi kəşf etmişdilər. Bir trilyon kubmetrə qədər qaz! «Şahdəniz» yatağının tədqiqatı nəticələrindən söz açaraq, Heydər Əliyev qeyd etmişdir: «Indiyədək bu işimizə maneçilik törətməyə cəhd edənlər var. Lakin heç kim heç nəyə nail ola bilməyəcək. Azərbaycan dövlətinin yeni neft strategiyası müəyyənləşdirilmişdir. Biz indən belə də bu strategiyanı qətiyyətlə gerçəkləşdirəcəyik».

Hazırda Xəzər dənizində bütöv bir donanma çalışır: bu sırada «Istiqlal» qurğusu, vaxtilə «Xəzərdənizneft» adlanan «Dədə Qorqud» da var.

Bütöv bir zavod timsalında olan bu üzən yarımdalma qurğusu 1981-ci ildən neft və qaz axtarışlarına qoşulmuşdur. Onun hesabında onlarla qazılmış quyu və yeni açılmış neft-qaz layları var. Bu üzən zavodun rekonstruksiya vaxtı gəlib çatanda Azərbaycan mütəxəssisləri və ustalarının iştirakıyla həmin işi Amerikanın «Santa-Fe» şirkəti apardı.

Nəhəng qurğunun üst göyərtəsinə yüz pilləli trapla qalxırlar. Hətta təcrübəli neftçilər də pilləkəndə nəfəs dərməli olurlar. 74 yaşlı Heydər Əliyev inamlı addımlarla yuxarıya qalxır. 1986-cı ildə ona diaqnoz qoyan Kreml xəstəxanasının «xüsusi» həkimləri öz pasientlərini indi görəydilər! O, fəxri qonaqlar kitabında yadigar olaraq bu sözləri yazır:

«Bu gün Azərbaycan neft sənayesinin həyatında əlamətdar hadisə baş verir». «Əsrin müqaviləsi»nin reallaşdırılması nəticəsində ilk yarımdalma qazma qurğusu işə salınır. Bu qurğuya xalqımız üçün əziz və müqəddəs olan «Dədə Qorqud» adı verilir. Qurğuya uzun ömür, yaxşı yol arzulayıram. Bu qurğunu yenidən quraşdıran və müasir səviyyəyə çatdıran hər bir insana təşəkkürümü bildirirəm. Böyük neft müqaviləsini həyata keçirən Beynəlxalq konsorsiuma uğurlar diləyirəm.

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyev

Bakı şəhəri, 24 avqust 1996-cı il.

Yeri gəlmişkən, düz on yeddi il öncə, həmin gün Azərbaycan KP MK-nın birinci katibinə Sosialist Əməyi Qəhrəmanı adı verilmişdi. Neftçilər bu əlamətdar hadisəni unutmamışdılar. Hiss olunurdu ki, Heydər Əliyevin özü də o mükafatı, daha dəqiq desək, ömrünü həsr etdiyi əməyinə verilən qiyməti xatirində saxlayırdı.

İndi isə keçmişlərə nəzər salaraq deyirdi:

- Respublikamızda neft sənayesinin inkişafı, Xəzərin Azərbaycan sektorunda neft yataqlarının rasional istifadə olunması üçün biz 1970-ci illərdə burada, sizinlə dayandığımız bu yerdə böyük dərin özüllər zavodunun tikintisi haqqında qərar qəbul etdik... İndi böyük iftixar hissilə bu nəhəng zavodun burada yaradılmış istehsalat sahələrini görürük.

Bu gün, buraya gəlib bu böyük zavodun korpuslarına və qüdrətli qurğulara, sahildə və bu sahənin ətrafında boy atmış ağaclara baxdıqca, mən bir daha iftixar hissi keçirirəm - hər şey vaxtilə Xəzər sahilinin bomboş yerində yaranmışdır. Mən bu gün çox xoşbəxtəm, çox şadam. Xoşbəxtəm və şadam ona görə ki, indi burada gördükləriniz hər şeyin əsasını qoyanlardan biri, təşəbbüskarıyam. İllər boyu çalışmışam ki, bu işlər yerinə yetirilsin, illər boyu zəhmət çəkmişəm ki, bütün bunlar reallığa çevrilsin...

(Bəli, öz arzusunun çin olduğunu görən, kamına yetən insan məsuddur. Başqa insanları, gələcək nəsilləri düşünən, nəcib arzularla yaşayan və onları uca əməllərə çevirən insanlar ikiqat xoşbəxtdir. Baykal-Amur magistralının sonuncu, «qızıl» relsini qaynaq edən inşaatçıların sevincdən yaşaran gözlərini yada salaq... Uzun axtarışlardan, çətin sınaqlardan sonra qoca Xəzərin gizlətdiyi zəngin sərvətlərinə yol açan, suların, yerin altından üzə çıxan ilk neft şırnaqlarını görən, yanaqlarına mübarək «qara qızıl» damlalarını yaxan geoloqların, neftçilərin kövrək şadlığını yada salaq... Heydər Əliyev bu sevincin Xəzərin yeni fatehlərinə müyəssər olacağına inanırdı).

- Qurğu yenidən doğuldu. Buna görə də onun yeni adı olmalıdır. Deyə bilərəm ki, Azərbaycan xalqının tarixi, ənənələri və müxtəlif tarixi yerlərilə bağlı ona qədər ad təklif edilmişdir. Bütün təklif edilən adlar həqiqətən dəyərli idi. Lakin mən bu qurğunu «Dədə Qorqud» adlandırmaq qərarına gəldim. Hesab edirəm ki, hər bir azərbaycanlı üçün əziz olan bu ad - bu qurğuya yaraşan ən dəyərli, ən görkəmli addır.

Mən «Dədə Qorqud» qurğusuna böyük, uğurlu yol arzulayıram!

Azərbaycan xalqının «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanının yaranma tarixi VIII yüzilliyin əvvəllərinə gedib çıxır. 2000-ci ildə YUNESKO-nun qərarıyla məşhur eposun 1300 illiyi dünya miqyasında qeyd olundu. Təbii ki, möhtəşəm bayram tədbirləri Azərbaycanda keçirildi. Dastan XX əsrdə sovet ideologiyasının qondarma və haqsız hökmlərinə məruz qalsa da, bu ölməz abidə qeyrətli elm adamlarının səyləri sayəsində yaşamış və yeni nəsillərə çatdırılmış, xalqın mənəvi irsində təkrarsız və layiqli yerini tutmuşdur. Bu hünərpərvər alimlər sırasında görkəmli rus şərqşünası Vasili Vladimiroviç Bartoldun xidmətləri yubiley günlərində xüsusi ehtiramla yad edilirdi.

«Kitabi - Dədə Qorqud» orta əsrlər türk dastan ədəbiyyatının yeganə yazılı əsəridir. Əlyazma Drezdendə saxlanılır (onun Almaniyaya hansı yolla gedib çıxması məlum deyil). Böyük rus şərqşünası Vasili Bartold bu çox qiymətli əlyazmanı ilk dəfə 1891-ci ildə, hələ iyirmi yaşı olanda, Peterburq Universitetinin tələbəsi ikən görmüşdü. Elə həmin vaxt da əlyazmanın üzünü köçürməyə və hissə-hissə tərcümə etməyə başlamışdı. On il ərzində - 1893-cü ildən 1903-cü ilə qədər bu əlyazmanın dörd cildi işıq üzü görmüşdür. Beləliklə, Bartoldun da maraq dairəsi genişlənirdi: Şərq xalqlarının tarixi, mədəniyyəti. Xəzəryanı bölgələrin müsəlman dünyasında yeri. Məşhur alim məhz bu mövzuda 1924-cü ilin dekabrında Azərbaycan Dövlət Universitetinin şərqşünaslıq fakültəsində silsilə mühazirələr oxumuşdur. Amma onun üçün əsas maraqlı mövzu XV əsrdə Azərbaycanda yazıya alınmış bu epos olmuşdur.

1930-cu ildə vəfat edən akademik Bartold ömrünün sonuna qədər «Kitabi - Dədə Qorqud»u öyrənmiş və tərcüməsi üzərində işləmişdir:

«Oğuzların arasında o, birinci adam idi. O, hər şeyi bilirdi, nə desə olurdu».

Dədə Qorqud deyirdi: «Çətin yollarda Qaf dağında atıyla gedə bilməyən igid ata minməsə yaxşıdır».

Yenə Dədə Qorqud deyirdi: «Heç vaxt qonaq üzü görməyən qara evlər dağılsalar yaxşıdır. Atın yemədiyi acı otlar qurusalar yaxşıdır. Adamın içmədiyi acı sular axmasalar yaxşıdır».

Akademik Bartoldun tərcümə etdiyi «Kitabi - Dədə Qorqud»u onun tələbələri «Ədəbi abidələr» adlı akademik silsiləyə daxil edərək 1962-ci ildə nəşr etdirdilər. Beləliklə, ruslara «İqor polku haqqında dastan»ın əziz olduğu qədər, fransızlara «Roland haqqında əfsanə»nin əziz olduğu qədər azərbaycanlılara, ümumən bütün türklərə əziz olan bu kitab yenidən oxucuların ixtiyarına verildi.

Böyük neftə aparan yol

Böyük neftə qedən yol hamar olmur, tək ona görə yox ki, «qara qızıl»ın hasilatı ağır zəhmət bahasına başa gəlir.

Bir məşhur bankir yığcam və qısaca demişdir: «Neft puldur. Böyük neft böyük puldur...» Bir başqası əlavə etmişdir: «... və böyük siyasətdir». Azərbaycan nefti, yeni yataqların mənimsənilməsi, nəql istiqamətləri ətrafında ən fərqli maraqlar - şirkətlərin, bankların, dövlətlərin maraqları toqquşurdu. Təbii ki, əvvələr bölgənin tamhüquqlu ağası olan Rusiya öz mövqelərinin itirilməsilə barışmaq istəmirdi. RF Xarici İşlər Nazirliyində çalışan bir nüfuzlu diplomatın fikrincə, «Rusiyanı yalnız bir qərar - Xəzərdə üstünlük qane edə bilər, onun buna hüququ və imkanları var. Hər hansı bir alternativ variant Moskvanın bölgədə siyasi təsirinin itirilməsinə gətirib çıxaracaq...» Çox qorxulu ritorikadır. I Pyotrun Konstantinopolda (İstanbulda) Rusiya təmsilçisi Neplyuyevə verdiyi tapşırıq ruhundadır: «Kim olur olsun, fərqi yoxdur, bizim maraqlarımız əsla yol vermir ki, başqa bir dövlət, Xəzər dənizində bərqərar olsun...»

Təkrarən deyirik ki, ritorika hədəli, zəhmlidir, ancaq əfsus, gecikmişdir. Bunu Moskvada bir çox iş adamları anlayırdılar. Məsələn, 1995-ci ilin may ayında Rusiyanın yanacaq və energetika naziri Yuri Şafranik Bakıda çıxış edərkən bildirmişdir ki, «Əsrin müqaviləsi»nə müsbət yanaşır və Xəzərin statusu haqqında söhbətləri «əsassız» sayır. Nazirin bəyanatı cəsarət tələb edirdi. O vaxt Rusiya XİN-də artıq qəribə bir nota verməklə Böyük Britaniya səfiri B. Follu heyrətləndirdilər. Diplomatik praktikada bu nadir, bəlkə də, ən nadir hadisə 1994-cü il aprelin 27-nə təsadüf edirdi.

Notada, Böyük Britaniya və Azərbaycan arasında imzalanmış «Energetika sahəsində əməkdaşlıq haqqında» memorandumda «Xəzər dənizinin Azərbaycan sektoru» anlayışının işlədilməsinə qarşı etiraz bildirilir. Vurğulanırdı ki, əvvəlcədən Xəzər hövzəsindəki bütün ölkələrlə razılaşma olmadan, Xəzər neft yataqlarının işlədilməsinə və neftin Avropa ölkələrinə nəql edilməsinə aid hər hansı layihə hüquqi qüvvəyə malik olmayacaq. Bu hökm Rusiya maraqlarının üzdəniraq «müdafiəçisi», xarici işlər naziri Andrey Kozırevdən gəlirdi. ABŞ dövlət katibinin müavini Stroub Telbott Kozırevi «Rusiyanın ən Qərbpərəst siyasi xadimlərindən biri» adlandırmışdır. Həmin illərdə Rusiya Azərbaycana qarşı nəqliyyat blokadasını tətbiq etmişdir. Rəsmi dəlil, guya, «Çeçenistana silah daşıyan kanalları kəsmək» olmuşdur. Blokada Dağıstana da, elə bütün Rusiyaya da ziyan vurdu. Rusiyanın 1994-1995-ci illərdə çəkdiyi zərər 6,1 milyard dollar məbləğində dəyərləndirilirdi. Dövlət Dumasında çıxış edən (sonralar faciəvi şəkildə həlak olan) general Roxlin Rusiyanın Azərbaycana qarşı siyasətini Rusiyanın milli maraqlarına qarşı xəyanət kimi qiymətləndirmişdi.

Xəzərin statusu haqqında söhbətlər, danışıqlar, çəkişmələr hələ bir neçə il davam etdi. İlham Əliyevin nüfuzlu mülahizəsinə görə, Rusiya tərəfindən Azərbaycanın mövqeyinin tanınması, RF Prezidenti Vladimir Putinin 2001-ci ilin yanvarında Bakıya rəsmi səfərindən sonra qərarlaşdı.

Məsələnin «müqəddiməsinə», Rusiya XİN-in xatırlatdığımız notasına qayıtmağa, zənnimizcə, dəyər. O qalmaqallı günlərdə RF yanacaq və energetika naziri Yuri Şafranik özünü necə hiss edirdi? Bəlkə, o da nota hazırlamaq fikrindəydi? Yaxud «dəli şeytan deyir» kimi düşünənlərlə sərhədçiləri dilə tutub Xəzərin Rusiya sektorunun mühafizəsi üçün patrul yerləşdirməyə çağırırdı?.. Bu sualları onun özünə veririk. Uçurulmağa məhkum olan «Minsk» mehmanxanasının arxasında, qədim mülkdə yerləşən «SoyuzNefteQaz» şirkətinin idarə heyəti sədrinin rahat kabinetindəyik. Yuri Konstantinoviç stolüstü lampanı özündən azca kənar edir:

- Siz sualları verincə, mən konfliktin konseptual, sistemli mahiyyətini ifadə edə biləcək sözləri axtarırdım. Və tapdım: bizim fikir ixtilaflarımız dünyagörüşü müstəvisindəydi. Bu sözdə, bu mövqedə israrlıyam.

Nümunə kimi müsahibimiz öz təcrübəsindən bir hadisəni danışır. Nazir olmamışdan, Tümen vilayətinə başçılıq etdiyi dövrün əhvalatıdır. O vaxtlar, Sovet İttifaqının yaşadığı son aylarda, Latviya hakimiyyəti respublikadan Riqa «OMON»unu, xüsusi təyinatlı milis dəstəsini çıxartdı.

- Hamı onları qəbul etməkdən imtina etsə də, mən qəbul etdim, yerləşdirdim. Yaşayır, işləyirdilər və birdən, 1991-ci ilin axırında, ezamiyyətdə olduğum zaman Latviyadan Tümenə prokurorluq və DİN nümayəndələri gəlib bizim vətəndaşı tutub aparırlar. Mən ezamiyyətdən qayıdıb hamını ayağa qaldırdım. «Necə yəni, - dedim, - onlar öz müstəqilliyini elan edib, hamı müstəqilliyə səs verib - Rusiya, Ukrayna, Latviya... Məsələn, tutaq ki, fransız polisi bizə uçub gəlib vətəndaşımızı həbs edə bilərmi? Nə üzlə Latviyadan durub gəliblər ki, Rusiya vətəndaşını tutsunlar?» Mən bu əhvalatı Xəzərə və Bakıya sarı yönəldirəm. Madam ki, biz özümüz vahid bir ölkəni parçalamışıq, - Əliyev ki parçalamayıb, - onda hansı ağılnan hesab edirik ki, münasibətləri təzyiq üzərində qurmalıyıq? Bu dünyagörüş ziddiyyətlidir. Tamamilə! Mənim, yanacaq və energetika nazirinin arxasında və Kozırevin - xarici işlər nazirinin arxasında müəyyən mövqelər və baxışlar durur. Amma şəxsən özüm-özümdən, Rusiya vətəndaşı Şafranik olaraq soruşuram: biz Azərbaycanla münasibətləri necə qurmalıyıq? Birinci variant: onların problemlərini, öz problemlərimizi anlamalıyıq. Ümumi məxrəc tapıb birləşərək irəliləməliyik. İkinci variant: onların problemlərini anlamalıyıq və bu problemləri həll etməkdə onlara mane olmamalıyıq. Və üçüncü variant: Aha, siz ayrıldınızmı, di buyurun, gedin!

Üç variantdan ən pisi üçüncüsüdür. Nə tarixi, nə siyasi, nə iqtisadi baxımdan məqbul deyil. Təsəvvur edin ki, Dağıstanla Çeçenistanın yaxınlığında, daha bir qeyri-sabit, qaynar ölkə... Axı özünə gərək belə sualları da verəsən. Ən yaxşısı birinci yoldur. Amma bunun üçün onların problemlərini yaxşı başa düşməli və özününkülərindən də baş açmalısan. Mən Bakı səfərinə hazırlaşırdım, götür-qoy edirdim, təkid edirdim. Və indi, zaman ötəndən sonra, şadam ki, mənim konsepsiyam doğru oldu. Ölkələrimizin prezidentləri Xəzər üzrə sənədləri imzaladılar. Lakin hətta danışıqlar hələ davam etsəydi də, belə əlbir hərəkətlərə doğru kurs yenə də düzgün çıxacaqdı.

Biz dərhal «Azəri-Çıraq»dan faiz aldıq və «LUKoyl»a verdik - bu, o zaman dövlət şirkəti idi. Mən onda sərəncam verdim ki, Rusiya tərəfindən Xəzərə «Rosneft» cavabdehdir; o, indi də dövlət şirkətidir. Nə isə, bu başqa bir söhbətdir…

Yuri Konstantinoviç Heydər Əliyevlə ətraflı və uzun sürən söhbətlərini xatırlayır. Əliyev moskvalı qonağa deyirmiş: «Yuri Konstantinoviç, Prezidenti bir təhər inandır, qoy lap bircə saatlığa uçub gəlsin. Birgə çıxaq, dolanaq. Meydana baş çəkək. Bundan artıq heç nə lazım deyil». O isə uçub gəlmədi...

- Başqa yanaşmalar üstün gəldi, - deyə Şafranik sözünə davam edir, - deyirdim: mən də Ermənistanı sevirəm. Ona qalsa mənim erməni dostlarım azərbaycanlı dostlarımdan çoxdur*. Amma Rusiyanın birbaşa marağı - Xəzər və neftdir. Azərbaycan və Bakı geosiyasi və strateji mərkəz olmuş və olacaqdır. Odur ki, gəlin, burada işləyək və bölgənin bütün ölkələrilə münasibətləri inkişaf etdirək.

Yanacaq və Energetika Nazirliyində diplomatların, başqa idarələrin əməkdaşlarının köməyilə bu xətti işləyib hazırladıqdan sonra mən Prezident Yeltsinə məlumat verdim ki, «uçuram». O da razılıq verdi.

- Razılığını şəxsi görüş zamanı verdi?

- Əlbəttə. O başqa məsələdir ki, bu, hökumətlə razılaşdırılıb hazırlanmış direktiv deyildi. Əgər biz bununla məşğul olsaydıq, çək-çevirlərdə ilişib qalacaqdıq. Ona görə də müəyyən risk var idi. Mən riski öz üzərimə götürdüm. Daha sonra Prezidentə məruzələr edərkən, onu Rusiya və Azərbaycanın dövlətlərarası münasibətləri ilə daha çox ciddi məşğul olmağa inandıra bildim.

Mən güzəştlər siyasətinin qəti əleyhinəyəm. Hesab edirəm ki, biz onsuz da çox güzəştə getmişik. Güzəştlərə yox, birləşməyə, qarşılıqlı faydalı qərarların axtarışına getmək lazımdır. Odur ki, konflikti bəsitləşdirməyək. Mən onu dünyagörüşlərin ziddiyyəti kimi dəyərləndirirəm. Rusiya məgər ləyaqətli və möhkəm olmalı deyilmi? Bax, Xəzərdə biz - Yanacaq və Energetika Nazirliyi olaraq - bunları müdafiə edirdik. Mən bizim milli maraqlarımızdan danışıram. Eləcə də, ardıcıl olaraq Heydər Əliyev Azərbaycanın milli maraqlarını müdafiə edirdi. - Sizi isə Rusiyanın milli maraqlarını müdafiə etdiyinizə görə işdən kənarlaşdırmaq istəyirdilər...

- Bu, yeganə hal deyil. Ən azı üç dəfə elə olub ki, baş nazirin müavinləri Prezidentə yazmışlar ki, Şafranik işdən azad edilməlidir.

- Bu, nə ilə bağlı idi?

- Yanacaq-energetika və iqtisadi problemlərlə, belə deyək... Mən şüurlu hərəkət edirdim. Güman etmirdim ki, iş notaya çatacaq... Şüurlu şəkildə Azərbaycanla əməkdaşlığın düşüncəmə uyğun realizə edilməsinə gedirdim... Və söhbətimizi Heydər Əliyev haqqında bu sözlərlə bitirirəm. Mən Heydər Əliyevi böyük insan, çox görkəmli dövlət xadimi hesab edirəm. Azərbaycan xalqının bəxti onda gətirdi ki, məhz o zaman Heydər Əliyeviç sükan arxasında oldu. O sınmamış, o qalxmağa özündə qüvvə tapmışdı... O kəs ki qalxmamış, qalxmağın nə demək olduğu barədə heç mülahizə söyləyə bilməz...

Siz istefadan sonra qalxa bilən adamları çoxmu görmüsünüz? O isə qalxmağı, respublikasına, xalqına fayda verməyi bacardı... Mən bir çox görüşlərin, söhbətlərin, hətta gecələr saatlarla davam edən danışıqların, diskussiyaların iştirakçısı olmuşam. Bu, bir növ Əliyev məktəbi idi. Mən görürdüm ki, bu insan müşavirəni, konfransı, görüşü necə düşünür, düzüb-qoşur. Özü diqqət yetirirdi ki, masalar necə qoyulub, kim harda əyləşəcək; başa düşürdü ki, siyasətçi üçün xırda sayılan şey yoxdur. Nazir vəzifəsində olmayanda mən Azərbaycana Əliyevin dəvətilə onun prezidentlərlə görüşlərinə gedirdim. İlahi, o görüşləri o, necə aparırdı, rəhbərlik etmirdi, yox, aparırdı, çünki yığışanlar hamısı eyni səviyyəli idilər, o isə sanki dirijorluq edirdi, sizə deyim ki, bu, çox böyük məharətdir. Həm də böyük bir siyasətçinin dərsləridir.

Sizə, yəqin ki, çoxları onun fantastik yaddaşından danışıb. Mən belə insanlara daha rast gəlməmişəm. O, birbaşa, hansısa məlumatı əzbərdən misal gətirir. Güman edilə bilər ki, müzakirəyə hazırlaşıb. Amma mövzu dəyişir və o, yenə də nəhəng faktiki material haqqında eyni bələdçiliklə danışır - bu heyrətamiz bir haldır!

Yeltsin Bakıya gəlib çıxmadı

Həmin ərəfədə şəxsi təşəbbüsləri ilə bir çox şəxslər - məşhur siyasətçilər, dövlət xadimləri, alimlər Boris Nikolayeviç Yeltsinin diqqətini Azərbaycanla Rusiya arasındakı əlaqələrin arzuolunan səviyyədə olmamasına yönəldirdi. Onların sırasında Ramazan Abdullatipov və Vyaçeslav Mixaylov da vardı. Fəlsəfə elmləri doktoru, hazırda Rusiyanın Tacikistandakı səfiri vəzifəsində çalışan Ramazan Abdullatipov xatırlayır:

«Mən həmişə Boris Nikolayeviçi inandırmağa çalışırdım ki, Bakıya gedib Heydər Əliyeviçlə şəxsən görüşmək prinsipial olaraq vacibdir. Amma hər dəfə araya xoşagəlməz hadisələr girirdi. Gah İran, gah Türkiyə, gah Ermənistan, gah radiolakasiya stansiyası, gah başqa problemlər...»

Tarix elmləri doktoru Vyaçeslav Aleksandroviç Mixaylov Rusiyanın Milli Məsələlər Nazirliyinə (bu nazirlik sonralar prezident tərəfindən ixtisara salınmışdı) başçılıq edərkən Rusiya prezidentinə ölkənin xarici siyasi preoritetlərilə bağlı məktub yazmışdı.

«Bu, elə bir dövr idi ki, Rusiya öz xarici əlaqələrinin əsas məqamlarını hələ təzə müəyyən etməyə başlayırdı, - deyə professor Mixaylov xatırlayır. - Ölkə sanki onilliklər, yüzilliklər ərzində formalaşmış tarixi təcrübəni nəzərə almaq istəmirdi. Əsas problem - etno-milli amillərin anlaşılmamasıyla, başa düşülməməsiylə bağlı bəzi köhnəlmiş stereotiplərdən qurtulmaq idi.

Bəzi siyasətçilər Prezidentin qulağını doldururdular ki, pravoslavlar pravoslavlarla, müsəlmanlarsa müsəlmanlarla bir yerdə olmalıdır. Və ölkənin xarici siyasi əlaqələri də məhz bu prinsiplər əsasında qurulmalıdır, müttəfiqlər də bu cür seçilməlidir. Mən bu söhbətləri heç də o vaxtın siyasətçilərinin səviyyəsiz olduğunu sübut etmək üçün demirəm. Bu, sadəcə «yeni siyasət», «yeni ictimai təfəkkür» formalaşdırdıqlarını düşünən bəzi gənc siyasətçilərin xəyalları idi. Əfsuslar olsun ki, bu zaman əsas məsləhətçi olan tarixi təcrübə bir fundamental prinsip kimi nəzərə alınmırdı.

Tarixi təcrübə elə bir müdriklik mənbəyidir ki, onsuz heç bir diplomatiya mövcud ola bilməz. Bu cəhətdən, həm də geosiyasi, strateji, iqtisadi və bir çox başqa amilləri nəzərə alaraq anlamaq olar ki, Azərbaycan Rusiyanın ən yaxın müttəfiqlərindən biridir. Buna görə də nəticə çıxarmaq olar ki, Azərbaycan bir müstəqil respublika olaraq bizim əsas partnyorumuz olmalıdır. Xarici siyasətin prioritetində milli maraqlara əsaslanmaq kimi fundamental prinsipə söykənən Rusiya siyasəti hələ Birinci Pyotrun vaxtından xarici siyasətdə uğurlar qazanmışdı, amma bu prinsiplərdən geri çəkilən kimi iflasa uğrayırdı. Mən xarici səyasətimizin Azərbaycan istiqamətinə xüsusi diqqət verməsinin tərəfdarıyam: məsəl üçün, Dağıstanın taleyi burada həll olunur, burada bizim Türkiyə, İranla olan əlaqələrimiz kəsişir».

Mərkəz.- 2010.- 8 dekabr.- S. 10-11.