HEYDƏR ƏLİYEV

«Bakinski raboçi» qəzetinin 17 iyul 1923-cü il tarixli sayında onların adları bir-bir çəkilir, 18 qazma ustasının yolda olduğu bildirilirdi.

Amerika səfəri zamanı Heydər Əliyev Ağ evdəki tədbirlə yanaşı, daha 75 işgüzar danışıq aparmışdır. Onun müsahibləri sırasında «Bi-Pi-Amerika», «Frontera resursez», «Şevron», «Pennzoyl», «Yunokal», «Konoko», «Eksson» və «Şell» kimi ən böyük şirkətlərin başçıları olmuşdur.

Prezidentin qrafiki bu görüşlərlə də məhdudlaşmırdı. O, konqresmenlərlə, senatorlarla, Beynəlxalq Əlaqələr Komitəsinin sədri Gilmanla, Nümayəndələr Palatasının spikeri Qinqriçlə söhbətlər aparmışdır. Bu danışıqlar ayrıca mövzu olaraq Azərbaycanın milli maraqlarının beynəlxalq meydanda inadkar və ardıcıl müdafiəsinə, ABŞ Konqresi tərəfindən Azadlığa dəstək Aktına bədnam 907-ci əlavənin aradan götürülməsi uğrunda mübarizəyə yönəldilmişdir.

Yəqin ki, Azərbaycandan kənardakı oxucularımızın çoxuna «907-ci əlavə» adlı sənəd heç nə deməyəcək. İzah edək: 1992-ci ildə ABŞ konqresi «Azadlığı müdafiə aktı»nı müzakirə edirdi. Böyük Amerika sahibkarı R. Bernsin sözlərilə desək, həmin günlərdə ermənilər təkcə Azərbaycanın döyüş meydanlarında deyil, həm də ABŞ Konqresinin kabinetlərində və zallarında mübarizə aparırdılar. Sonunda, erməni lobbisi bu sənədə 907 saylı əlavənin yazılmasına nail ola bildi. Bu düzəlişdə, «Ermənistanı blokadada saxladığına görə Azərbaycana heç bir maddi kömək edilməyəcəyi» qeyd olunurdu. Ermənistan-Azərbaycan müharibəsi bitənə qədər bu düzəliş qüvvədə qalmalı idi. Heydər Əliyev məhz bu ədalətsizliyə qarşı, təcavüzün qurbanı olduğu halda, Azərbaycanın bütün dünyaya təcavüzkar kimi təqdim olunmasıyla mübarizə aparırdı.

Əliyevin okeanın o tayına səfəri ilə bağlı daha bir neçə epizoda nəzər salaq:

Fikir verin, o, necə gərginliklə işləyir, öz müsahiblərini necə nəzakətlə və təmkinlə öz tərəfinə çəkib «maarifləndirir».

İyulun 28-də Nyu-Yorkda «Bi-Pi-Amerika» neft şirkətinin təmsilçiləri Stiv Persi, Edd Uayhet və Maykl Taunshetlə görüş keçirilir.

H. Əliyev deyir:

- Azərbaycanda dünyanın müxtəlif ölkələrinin, o cümlədən Amerika Birləşmiş Ştatlarının şirkətləri ilə, həmçinin neft- mədənlərində fəaliyyət göstərən şirkətlərlə müştərək işlərin geniş aparılması üçün hər bir şərait yaradılmışdır. Ölkəmizə qoyulan xarici sərmayələrin qorunması qanunvericiliklə təsdiqlənmişdir. Azərbaycan öz iqtisadiyyatını bazar münasibətləri əsasında qurur və öz qapılarını dünyanın üzünə açıb.

Avqustun 2-də Heydər Əliyev Hyustonda «Pennzoyl» şirkətinin prezidenti Ceyms Peytlə görüşür:

- «Pennzoyl» Azərbaycana gələn ilk xarici şirkətlərdən biridir. Mən «Pennzoyl»un ölkəmizdə qaz-kompressor stansiyasının yaradılmasında və Azərbaycanda qaz hasilatının artırılmasında xidmətlərini yüksək qiymətləndirirəm. «Pennzoyl»un «Əsrin müqaviləsi»ndə öz payı var, «Qarabağ» yatağının müştərək işlənilməsi üzrə müqavilənin həyata keçirilməsində isə sizin şirkət aparıcı rol oynayır. Mən bilirəm ki, Azərbaycanın maraqlarını Birləşmiş Ştatlarda təqdim və təbliğ etməklə, siz böyük iş aparırsınız.

Avqustun 3-də yenə Hyustonda o, «Eksson» şirkətinin prezidenti Tenni Kuntsla danışıqlar aparır:

- 1994-cü ildə «Əsrin müqaviləsi» imzalandıqdan sonra qalan kiçik hissənin bölüşdürülməsi böyük çətinlik törədirdi. Yadınızda qalmış olar, o vaxt sizin kimi, bir çox iri kompaniyalar bu hissəni almaq istəyirdi. Həmin şirkətlər arasında sizin ölkənizin təmsilçiləri kimi, Avropanın da, qonşularımızın da şirkətləri vardı. Siz bunu bilirsiniz, mən də bilirəm, adlar çəkmək istəmirəm, bu artıq tarixdə qalmışdır.

Onda mənə də qərar qəbul etmək çətin idi, çünki sizin şirkətlə yanaşı başqaları da, eynilə belə sanballı olanlar bizimlə həqiqətən, yaxşı münasibətlər qurmaq istəyirdilər.

Uzun götür-qoydan sonra qərara gəldim. Bu qərar «Eksson»a «Əsrin müqaviləsi» imzalandıqdan sonra ona qoşulmağa imkan verdi. Və bundan sonra sizinlə bir neçə görüşüm oldu. Mən istəyirdim ki, siz ayrıca bir yataqda işləyəsiniz. Yaxşı ki, nəhayət, bu baş tutdu. Yatağın adı «Naxçıvan»dır, mənim doğulduğum yer belə adlanır. Və bu, üzərinizə daha böyük məsuliyyət qoyur...

- Bəli, - cənab Kunts dillənir, - «Eksson» bununla fəxr edir.

Maraqlıdır, görəsən, bu danışıqlar zamanı Prezidentin qəlbində hansı dərin hisslər baş qaldırırdı. Öz kiçik vətəni Naxçıvana sevgisini dilə gətirməklə, sanki müqəddəs bir etirafı açıqlayırdı.

- Mən doğulduğum yeri bir də ona görə sevirəm ki, 1990-cı ildə, Moskvada yaşadığım zaman, həyatım təhlükəyə məruz qaldığı vaxt, mən təqib olunurdum, çox-çox maneələrlə üzləşirdim və mən Azərbaycana qayıtdım, Bakıda yaşamaq mümkün olmadığından, anadan olduğum yerə- Naxçıvana getdim. Orada çox çətin günlər yaşadım, amma Naxçıvan məni mehribancasına öz qoynuna aldı və mən əlimdən gələni etdim ki, o yaşasın. Ola bilsin, oraya qayıtmasaydım, bu diyarın sakinlərini böyük təhlükə gözləyərdi. Ona görə mən öz vətənimi- anadan olduğum yeri çox sevirəm. Dar günlərdə o mənə kömək əlini uzatdı, mən bunu çox qiymətləndirirəm. Gözləyirəm ki, siz işə fəal başlayacaqsınız. Bilirəm ki, «Eksson» Amerikanın ən böyük neft şirkətidir. Amma bilmirəm, indiyədək Ağ evdə müqavilələr imzalamısınızmı?

- Bu ilk dəfə baş verdi!

- Görürsünüzmü, biz sizinlə sadəcə müqaviləni imzalamamışıq, həm də onun Ağ evdə imzalanmasına nail olmuşuq! Mən sizinlə bir neçə dəfə Bakıda və Birləşmiş Ştatlarda görüşmüşəm. Ancaq indi Ağ evdə, sizin hökumətin rəhbərlərilə birgə, onların iştirakı ilə müqavilə imzaladıq. Bu özü-özlüyündə tarixi hadisədir və müqaviləni də siz imzalamısınız.

cənab Kunts bildirir:

- Bizim şirkətimiz Azərbaycanın Dövlət Neft Şirkəti ilə birgə Xəzərdə «B-9» bloku üzərində işləyir. Bu perspektivli struktur dərin su qatlarının altında yerləşir. Həmin struktur üzrə də yaxın zamanda müqavilənin imzalanması yaxşı olardı. Bu bizə və ARDNŞ-ə daha böyük dərinliklərə getməyə və oradan neft çıxarmağa imkan verərdi... Şübhəsiz ki, siz bu yatağa ad qoyacaqsınız, çünki «B-9» adı heç nədən xəbər vermir...

- Bəli, bu müvəqqəti addır, müqavilə imzalanandan sonra başqa ad olacaq. Mən Natiq Əliyevə tapşıraram ki, bu barədə mənə məlumat versin.

- Biz Xəzərin iri, dərində yerləşən strukturlarının işlədilməsinə qatılmaq istəyirik və yaxın zamanda öz təkliflərimizi ARDNŞ-ə təqdim edəcəyik. Zənnimcə, Xəzərin Azərbaycan sektorunun dərin laylarında böyük neft ehtiyatları var. «Eksson»un təcrübəsi və imkanları bu yataqların ARDNŞ ilə birgə rasional istifadə ediləcəyi haqqında danışmağa əsas verir.

cənab Prezident, fürsətdən istifadə edib, əvvəllər sizinlə danışdığım başqa bir məsələyə də toxunmaq istəyirəm. Söhbət Xəzərdəki qaz yataqlarının istismarından gedir. O zaman biz elan etdik ki, bu qaz yataqları, onların istismarı və mavi yanacağın nəqli haqqında təklifləri Azərbaycan Dövlət Neft Şirkəti ilə birgə hazırlayacağıq. Bu təkliflər hazırdır və hesab edirəm ki, bizim vitse-prezident və cənab Natiq Əliyev onları bütün müddəalar üzrə razılaşdıracaqlar. Qaz yataqlarının istismarı üzrə daha fəal hərəkətlərə əl atılmalıdır, çünki bu məhsula müştəri axtarışı neft istehlakçısının axtarışından fərqlidir, burada rəqabət yüksəkdir. Yaxınlıq amilini nəzərə alaraq, Azərbaycan qazı üçün ən yaxşı satış bazarı Türkiyə ola bilərdi. Sizin şimal qonşunuz «Qazprom» Türkiyə ilə bir neçə müqavilə bağlasa da, Türkiyənin hələ də bu məhsula ehtiyacı var. Buna görə də bu bazarı əldən verməmək üçün, kəşfiyyat işləri sürətləndirilməlidir.

- Əgər məsələ öz həllini tapıbsa, Natiq Əliyevə tapşırıq verərəm və siz danışıq aparıb, son layihəni hazırlayarsınız. Mən sizin sözlərinizlə razıyam. Qaza böyük ehtiyac bizim bölgədə də, Türkiyədə də, başqa ölkələrdə də var və buna görə siz bu işə operativ başlasaydınız, sox yaxşı olardı... Bizim dostluğumuz çox etibarlıdır və mən bütün təklifləri nəzərdən keçirəcəyəm. Qaz yataqlarına aid təkliflərin sürətləndirilməsi üzrə sizin fikirlərinizlə tam razıyam.

Avqustun 3-də yenə də «Hyuston»da Heydər Əliyev «Teksako» şirkətinin vitse-prezidenti Robert Blak ilə görüşür:

- «Teksako»nun 95 illik tarixi var və o, 80 ildir ki, dünyanın müxtəlif ölkələrində layihələr həyata keçməkdədir, - deyə Robert Blak söhbətə başlayır. - Amma Azərbaycana gəlməkdə biz gecikmişik. Bir neçə il öncə şirkətin direktorlar şurası qərar qəbul etmişdir ki, biz Xəzər bölgəsinə getməyək və mən indi bu qərara görə çox təəssüflənirəm. Dünyanın bir çox şirkətləri kimi, biz də səhv edirik...

- Kim deyir ki, səhv etmir, demək, həqiqəti söyləmir, - Heydər Əliyevin çöhrəsinə xəfif təbəssüm qonur.

- Səhvi başa düşmək, boynuna almaq və səhvə yol verdiyini etiraf etmək lazımdır.

- Şirkət idarə heyətinin yeni rəhbərliyi Azərbaycanın neft yataqlarının işlənməsində uzun müddət iştirak etmək üçün əməkdaşlığa başlamaq arzusundadır...

Prezident buna qısaca cavab verdi:

- Azərbaycanın qapıları bütün dünyaya, bütün şirkətlərə, ələlxüsus, Amerika Birləşmiş Ştatlarının şirkətlərinin üzünə açıqdır və bununla əlaqədar hələ istifadə etməyə imkan var. Yaxşı ki, siz səhvinizi başa düşmüsünüz.

Bəs “907” necə olsun?..

Bir dövlət olaraq ABŞ öz xarici siyasətini tənzimləyərkən Konqresin mövqeyi ilə əksər hallarda hesablaşmaq məcburiyyətindədir. Xüsusilə ona görə ki, müvafiq proqramların maliyyələşdirilməsində əsas söz sahibi Konqresdir.

SSRİ dağılandan sonra, 1992-ci ildə Konqres region ölkələrinə uzunmüddətli yardım proqramını təsdiq etdi. Proqram “Fridom Sapport Akt” (Azadlığa dəstək Aktı) təşkilatı tərəfindən hazırlanmışdı və bu proqramın 907-ci maddəsi, prezident Konqresi əmin etməyənə qədər, Azərbaycan Ermənistana düşmənçilik hərəkətlərindən, həmçinin, Ermənistan mallarına embarqodan əl çəkib, o vaxta qədər Azərbaycana yardım göstərməyi qadağan edirdi. 907-ci maddəni təhlil edən Amerika analitiklərindən biri onun genezisini “ABŞ-ın Erməni Assambleyası və Erməni Milli Komitəsi tərəfindən uğurlu lobbiçiliyin” nəticəsi kimi şərh edirdi.

Prezident Heydər Əliyevin Vaşinqtona səfərindən əvvəl də, sonra da ABŞ-ın Azərbaycanla münasibətlərini əngəlləyən bu düzəliş haqqında müxtəlif səviyyələrdə, hətta Konqresin özündə də kəskin mübahisələr gedirdi. Müxtəlif qurumlar və fərdi şəxslərdən bu maddənin ləğv edilməsi təklifləri daxil olurdu. Amerikanın keçmiş məşhur siyasi xadimləri (əvvəl adlarını çəkmişdik - müəllif) Konqresdə lobbiçiliklə bu maddənin ləğvinə çalışırdılar. ABŞ Dövlət Departamentinin ciddi səyləri də diqqətdən yayınmırdı. Departamentin Xəzər regionunun enerji inkişafı ilə bağlı Konqresə verdiyi hesabatda bu açıq-aydın göstərilirdi. Bu hesabatda Dövlət Departamenti ABŞ qarşısında həlli zəruri olan səkkiz vacib məsələnin durduğunu göstərirdi. Siyahıda birinci yerdə müəlliflərin fikrinə görə, təkcə Amerikanın Azərbaycana yardımını deyil, eyni zamanda Birləşmiş Ştatların bu ölkəyə təsirini məhdudlaşdıran 907-ci maddə dururdu. Heritec Fondu hazırladığı ikinci hesabatda da (“ABŞ-ın Qafqazda və Mərkəzi Asiyadakı siyasəti: Yeni ”İpək yolu ilə tərəqqiyə doğru”) Respublikaçılar partiyasına yaxın mövqedən çıxış edərək, Azərbaycana qarşı sanksiyaları ləğv etməyi təklif edirdi.

ABŞ administrasiyasının adından 907-ci maddənin ləğvinə çağırış S. Telbottun Mərkəzi Asiya Universitetindəki çıxışında da səslənmişdi. Bunu “əlaqələrin inkişafı yolunda özümüzün yaratdığı maneə” adlandıran Telbott administrasiyanın bu maddə ilə razı olmadığını bildirərək deyirdi: “Mən güman edirəm ki, siz bu məsələ ilə bağlı gələn həftə Prezident Əliyev Vaşinqtona gələndə daha geniş informasiya alacaqsınız”.

Heydər Əliyevin prezident Bill Klintonla və ABŞ-ın qanunvericilik hakimiyyətinin nümayəndələri ilə görüşlərindən geniş informasiya verilmirdi. Azərbaycan Prezidenti Corctaun Universitetindəki çıxışında bu sanksiyanı ədalətsiz adlandırdı və onun ləğvinə çağırdı. Əliyevin çağırışları, sanksiyaya verdiyi qiymət və keçirdiyi görüşlər zamanı ortaya qoyduğu arqumentlər təsirsiz ötmürdü.

Hər iki partiyanın nümayəndələri, təşkilatlar və ayrı-ayrı şəxslər tərəfindən səslənən tənqidlərə cavab olaraq, ABŞ Konqresi bu istiqamətdə ciddi işləməyə başladı. Həmin dövrdə “Azadlıq/Azad Avropa” radiostansiyalarının yaydıqları xəbərə görə, Demokratlar partiyasının beynəlxalq münasibətlər komitəsinin rəhbəri, İndiana ştatından olan demokrat konqresmen Li Hamilton “bu qadağanın ləğvinin vaxtının çatması” fikri ilə tamamilə razı olduğunu bildirmişdi. Konqresmen Piter Kinq (Nyu-Yorkdan olan respublikaçı) qanunvericilərə bu qanunun ləğv edilməsini təklif edirdi. Kanzasdan respublikaçı senator Sem Braunbek “ABŞ-ı regionda daha balanslaşdırılmış siyasət aparmağa” çağırırdı.

Bütün bunları dünyaya yayan “Azadlıq/Azad Avropa” radiostansiyası 1997-ci il iyulun 31-də K. Falinin icmalına sadəcə belə bir başlıq vermişdi: “Azərbaycan: Əliyev ABŞ Konqresində Azərbaycana iqtisadi yardım məsələsində lobbiçilik edir”. Bəli, Azərbaycana artan maraq, ABŞ siyasətində bu ölkənin vacibliyinin etirafı, həmçinin Xəzər neftinə çıxmaq zərurəti ilə bağlı milli maraqlar daha əhəmiyyətli idi, nəinki ermənipərəst qrupların lobbiçilik cəhdləri. Həmişə olduğu kimi, Heydər Əliyevin əvvəlcədən gəldiyi qənaət bu dəfə də özünü doğrultdu. Artıq ABŞ-ın regiondakı siyasətinin qarşısında duran birinci məsələ - 907-ci maddənin ləğv edilməsi zəruriyyəti əslində onun daxili siyasətinin həll edəcəyi məsələyə çevrildi. İkinci mühüm məsələ isə regional siyasət sahəsinə aid idi - Xəzər hövzəsi regionunda - daha fəal - Dağlıq Qarabağ ətrafında yaranan Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsinin həllinə təsir göstərən siyasət yeritmək.

Telbott əvvəldə göstərdiyimiz çıxışında yəqinliklə deyirdi: “Münaqişəli qətnamə Amerikanın regiondakı siyasəti üçün bir nömrəli problem ola bilər”. ABŞ administrasiyası bu problemi üstələmək üçün Prezident Heydər Əliyevin səfərindən dərhal sonra 907-ci maddəyə bir sıra istisnalar etdi ki, o da Azərbaycanla qarşılıqlı əməkdaşlıq münasibətlərinin inkişafına öz təsirini göstərdi. 1998-ci ildən başlayaraq ABŞ yönlü xətt Azərbaycan xarici siyasətinin əsas strateji məqsədlərindən birinə çevrildi. 1999-cu ildə Heydər Əliyev NATO-nun 50 illiyi ilə əlaqədar yenidən Vaşinqtona səfər edir. Hətta 2001-ci ildə ABŞ Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsi tərəflərinə silah satışına embarqonu da götürürdü.

c. Buşun prezidentliyi dövründə ABŞ-Azərbaycan münasibətləri daha da genişlənməyə başladı. Həmkarı Heydər Əliyevlə danışıqlar zamanı ABŞ Prezidenti c. Buş ölkəsinin maraqlarından çıxış edərək bildirdi ki, “Amerika Birləşmiş Ştatları sizinlə sıx işləyərək, qlobal enerji təhlükəsizliyini təmin etməyə və Azərbaycan xalqı üçün daha firavan, dinc gələcək qurmağa yardım etməyə hazırdır”. Dünyanın yeganə fövqəldövlətinin gənc, müstəqil Azərbaycana bu diqqəti şübhəsiz Heydər Əliyevin xidmətlərinin çox gərəkli nəticəsi idi və onu sevindirməyə bilməzdi. Heydər Əliyev əldə edilən siyasi nailiyyətləri qorumağı və ondan ölkəsinin, millətinin mənafeyi naminə yetərincə istifadə etməyi bacaran siyasətçi idi. Digər tərəfdən onun şəxsi keyfiyyətləri müsahiblərinin, dövlət başçılarının diqqətindən yayınmırdı. Məsələn, ABŞ Prezidenti c. Buş (oğul - müəllif) Heydər Əliyevi belə dəyərləndirirdi: «Heydər Əliyevin şəksiz liderliyinə, cəsarətinə, misilsiz dünyagörüşünə və nadir natiqlik istedadına valehəm”. Şübhəsiz, kim olursan ol, qarşında belə bir xarizmatik lider, kamil bir şəxsiyyət görəndə onunla dünyanın, ölkələrin münasibətlərini çözməyin nə qədər asan olduğuna bir daha əmin olursan.

Üç dənizin əfsanəsi və gerçəklikləri

2002-ci il sentyabrın 18-də Bakı-Tbilisi-ceyhan əsas neft boru kəmərinin təməlqoyma mərasimi keçirildi. Yeni, insan əli ilə yaradılan bu arteriya vasitəsilə Azərbaycanın «qara qızılı» dünya bazarına çıxaraq, respublikaya bolluq və firavanlıq gətirəcəkdi.

Təməlqoyma mərasimi unudulmaz və həyəcanlı bir an idi. Əsas iştirakçılar üç prezident - Heydər Əliyev, Əhməd Necdət Sezər, Eduard Şevardnadze də həyəcanlı idilər. Azərbaycan, Türkiyə, Gürcüstan...

Heydər Əliyev: «Qeyd etmək istərdim ki, vaxtilə Bakı-Tbilisi-ceyhan neft kəmərinin çəkilməsinə qarşı çıxanlar bu layihəni xülya adlandırırdılar. Onlar Azərbaycanda heç zaman bu qədər neftin olacağına inanmırdılar. Bu cür danışıqlar çox oldu... Amma bütün bunlar əsassız idi, biz bu çətin işin öhdəsindən gələ bildik. «Üç dəniz əfsanəsi» adlanan konfransdakı nitqimdə dedim ki, siz burada əfsanə haqqında danışırsınız. Mən sizə demək istərdim ki, bu, boş xəyal deyil, əfsanə deyil, üç dəniz birləşir. Onları Türkiyə, Gürcüstan və Azərbaycan Amerika Birləşmiş Ştatlarının daimi dəstəyi ilə qovuşdurub sözügedən layihəni reallığa çevirəcək. Ona görə də biz indi arzularımızın reallaşdığı bir anı yaşayırıq».

Əhməd Necdət Sezər: «Mən bir daha başda hörmətli Heydər Əliyev və Şevardnadze olmaqla Şərq-Qərb enerji dəhlizinin reallaşmasında əməyi olan hər bir kəsə öz minnətdarlığımı bildirirəm. Məndən öncə Türkiyə prezidentləri mərhum Turqut Özal və hörmətli Süleyman Dəmirəl cənabları da fəaliyyətlərində siyasi əminlik nümayiş etdirərək, hazırkı uğurlarımızın başlanğıcını yaratdıqlarına görə onlara minnətdarlığımı bildirirəm. Arzu edirəm ki, bu nəhəng layihə Azərbaycan, Türkiyə və Gürcüstan xalqları arasında qarşılıqlı dostluq və qardaşlığın möhkəmlənməsinə, regionda sülh və əmin-amanlığın qorunmasına xidmət etsin».

Eduard Şevardnadze: «Əsası bu gün qoyulan əsrin layihəsi bizim gələcək nəsillərə, nəvələrə və nəticələrə miras qalacaq. Mən fəxr edirəm ki, məhz bizim nəsil onlara bu cür var-dövlət qoyur. Biz birgə səyimiz, qarşılıqlı əməkdaşlığımız və yorulmaz fəaliyyətimiz nəticəsində, kiçik də olsa, möcüzə yaratmaq iqtidarında olduğumuzu dünyaya sübut etdik. Arzu edirəm ki, gələcək işlərimizdə də bu cür qarşılıqlı əməkdaşlığımız nəticəsində yeni möcüzələrin reallaşmasına imza ataq».

25 may 2005-ci il. Bu tarix də Azərbaycanın ən yeni tarixinə daxil ediləcək. Həmin gün Bakı-Tbilisi-ceyhan neft boru kəməri istifadəyə verilib.

Azərbaycan paytaxtı həmin günlərdə xüsusi bəzədilmişdi. Çoxlu qonaqlar gəlmiş, çoxsaylı təbriklər göndərilmişdi. Ölkə Prezidenti İlham Əliyev də çıxış edərək iqtisadiyyat ilə siyasətin uzlaşdığı bu böyük layihənin necə başlandığını xatırlatdı, bir çox skeptiklərin fikirlərinə baxmayaraq, Heydər Əliyevin bu layihəyə ürəkdən inandığını söylədi.

- Bir çoxları Bakı-Tbilisi-ceyhan layihəsinin reallaşmasına şübhə ilə yanaşırdı, - borunun neftlə doldurulmasına həsr edilmiş təntənəli mərasimdə İlham Əliyev dedi. - Bəziləri hətta maneçilik də törətdilər, amma bunun xeyri olmadı. Azərbaycanın Türkiyə və Gürcüstanla əməkdaşlığı, ABŞ-ın dəstəyi, BP-nin və başqa şirkətlərin maddi-texniki köməyi bu əfsanənin reallaşmasına yardımçı oldu.

ABŞ Prezidenti Corc Buş Azərbaycan Prezidentinə xüsusi təbrik məktubu göndərdi. O yazırdı: «Bu boru kəməri sübut edir ki, Xəzər nefti Avropa və başqa bazarlara iqtisadi cəhətdən səmərəli, ekoloji cəhətdən zərərsiz şəkildə daşına biləcək».

Bakıda həmin gün Rusiyadan da qonaqlar gözləyirdilər. Rusiya Prezidentinin enerji əməkdaşlığı üzrə xüsusi nümayəndəsi İqor Yusupov gəlməliydi. Amma gəlmədi. Dedilər ki, xəstələnib. Olan işdir.

... Əsası Heydər Əliyev tərəfindən qoyulan nəşrə, onun oğlu - Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev daha 2 cildin əlavə olunmasını təklif etdi. Materiallar Heydər Əliyevin ABŞ, Rusiya və digər dövlətlərə səfərləri, danışıq və müsahibələri içərisindən seçildi. Kitablar Heydər Əliyevin təklif etdiyi «Azərbaycan nefti dünya siyasətində» adı ilə dərc olundu. Oğul atasının yolunu davam etdirdi.

2004-cü ilin avqust ayında Fransanın «Mond» qəzeti «Niyə neft geosiyasi arenaya qayıtdı?» sərlövhəli məqalə dərc etdi. Qəzet «Afrikadan Xəzər regionunadək yeni neft yataqlarının meydana çıxmasından» yazırdı.

Xəzər regionu «Geosiyası planda vacib ərazi olması ilə seçilir. Müxtəlif tədqiqatlara əsasən, Azərbaycan, Qazaxıstan və Türkmənistanda kəşf olunmuş neft ehtiyatı 30 milyard barrel təşkil edir. Bu da demək olar ki, Şimal dənizinin neft ehtiyatlarına bərabərdir. Bakı-Tbilisi-ceyhan neft kəmərinin inşası Azərbaycan neftinin Gürcüstandan keçərək Türkiyə limanı vasitəsilə Aralıq dənizinə çıxmasını təmin edəcək. Bütün bunlar İran, Türkiyə və Çinin gözdən qoymadığı bu rayonda amerikalılarla rusların gizli qarşıdurmasına gətirib çıxarır,- deyə «Mond» bildirir. - Bu ölkələr arasında Rusiya təkcə neft sahəsində deyil (gün ərzində təxminən 8 milyon barrel neft ixrac edilir ki, bu da Səudiyyə Ərəbistanının potensialı qədərdir), qaz sektorunda da özünün imkanlarından geniş istifadə edilməsini israr edir. Qeyd edək ki, Yaxın Şərq dünya qaz ehtiyatlarının 36%-ni təşkil etdiyi halda, Rusiyada bu rəqəm 45%-ə çatır. Bu iki amil Rusiya Prezidenti Vladimir Putinin Rusiya maraqlarını satmaqda şübhəli bilinən oliqarxların əlində olan enerji siyasətinə nəzarəti öz əlinə almasından xəbər verir».

«Mond» 2004-cü ilin yayında neft birjalarında «qara qızılın» qiymətinin yüksək həddə çatmasını təhlil edərək yazır ki, OPEK və təşkilata üzv olmayan neft hasilatı ölkələrinin kranı daha çox açmağa ünvanlanan çağırışlar nəzərəçarpacaq dəyişiklik və səmərə verməyəcək. OPEK-ə üzv ölkələrin istehsal gücü hazırda 96%-ə qədər yüksəlib, ondan tələb olunan, gündə 2 milyon barrel əlavə neft hasil etmək isə bir o qədər də asan başa gəlməyəcək.

Analitiklərin fikrincə, yeni enerji partlayışını Çin yaradıb. Beynəlxalq Energetika Agentliyinin verdiyi məlumata görə, 2025-ci ildə bu ölkənin neftə tələbatı gün ərzində 5,5 milyon barreldən 11 milyon barrelə qədər yüksələcək. Təkcə bu ölkənin payına dünya tələbatındakı artımın 40%-i düşür. Tezliklə yüksək istehlakçılar sırasına Çinlə birgə inkişaf etməkdə olan digər Asiya ölkəsi Hindistanın da qatılacağı gözlənilir. 2004-cü ilin iyununda Böyük Britaniyanın son on ildə ilk dəfə olaraq neft idxalına başlaması dünyada yeni dövranın başlandığını xəbər verən bir nişanədir.

Neftə tələbat artır. Bəs bu qədər nefti hardan əldə etmək olar? Nəzəri cəhətdən kəşf edilmiş neft ehtiyatlarına görə Səudiyyə Ərəbistanından sonra dünyada ikinci yeri tutan İraq dövləti təklifin genişləndirilməsində həlledici rol oynamalıdır. Lakin ölkədəki vəziyyətin əlverişsiz olması məsələnin həllinə maneçilik törədir. Bu cür şübhələr qismən bütün ərəb-fars zonasında da mövcuddur. Nəticə etibarilə, yeni təchizat mənbələrinin axtarılmasına ehtiyac duyulur. «Mond»un qənaətinə görə, onlardan biri Xəzərdir.

Mərkəz.- 2010.- 11 dekabr.- S.10-11.