HEYDƏR ƏLİYEV

XI FƏSİL

GÜNƏŞ DƏNİZDƏN ÇIXIR

14-15 iyul 2001-ci il, Bakı

Bir dəfə «qələm ustaları» ilə növbəti görüşdə, 2001-ci ilin iyulunda jurnalistlərdən biri Heydər Əliyevdən xatirə yazıb-yazmadığını soruşdu:

- Xeyr, - dedi - xatirə yazmıram. Ancaq belə görüşlər zamanı həyatımdan bəzi epizodları danışıram. Yazmağa gəlincə, çox istərdim, sadəcə, buna vaxtım yoxdur.

Görüş, Müslüm Maqomayevin təbirincə desək, Azərbaycan dilində qeyri-adi səslənən Zuğulbadakı dövlət iqamətgahında keçirilirdi. İqamətgah 30-cu illərdə partiya nomenklaturasına görə inşa edilib. Yeni dövrün rus və azərbaycanlıları üçün bu yer bir elə də möhtəşəm deyildi. Çünki standartlara cavab vermir. Ancaq qeyri-adi dadlı quyu suyu insanı cəlb edir.

- Bu ev qədim tikilidir, - Azərbaycan Prezidenti evi qonaqlarına - Rusiyanın kütləvi informasiya rəhbərlərinə təqdim edir. - O bu günün tələblərinə cavab vermir. Bilirsiniz, mən xaraktercə çox sabit insanam. Öyrəşdiyim şeylərdən asanlıqla ayrıla bilmirəm. Düzdür, hazırda daha çox şəhərdə qalıram. Nadir hallarda, yayda burada oluram. Mənim övladlarım da bu evdə böyüyüblər. Bu yer bizim üçün xatirələr məskənidir.

Jurnalistlər böyük həvəslə, bir-birini ehmallıca sıxışdıra-sıxışdıra qonaqpərvər ev sahibinin ardınca addımlayır, onun bu gözlənilməz etirafının bir sözünü belə qaçırmamaq üçün diktafon kasetlərini tez-tez dəyişir, şəkillər çəkirdilər.

Heydər Əliyev dedi:

- Siz məndən qeyri-rəsmi şəraitdə görüşməyi xahiş etdiniz. Budur, görüşdük. Baxın… Siz daha çox xiyabana bənzəyən uzun bir yolla gəldiniz. Bu ağacları biz 70-ci illərdə yolu çəkərkən əkmişik. Hər bir fidanı sevə-sevə böyütmüşük. Bilirsiniz, keçmişdə Bakıda yaşıllıq olmayıb. Qorkinin bu mövzuda dediklərini yəqin ki, xatırlayırsınız…

- Bir parça da yaşıllığı olmayan şəhər… Çox böyük ustalıqla qaranlıq cəhənnəmi tərənnüm edib, - moskvalı reportyorlardan biri proletar ədəbiyyatının başqa bir klassiki ilə tanışlığını nümayiş etdirmək üçün belə bir replika atdı.

- …Burada olan Mayakovski də bunu qeyd edib, - Heydər Əliyev replikaya reaksiya vermədən davam etdi. - Bizim yerlərdə Rusiyadan fərqli olaraq, ağaclar gec böyüyür. Onlar daimi qulluq tələb edir. Yaxşı ağac yetişdirmək üçün 5-6 il onu sulamaq lazımdır. Sonra bitki öz köklərini torpağa bərkidir.

Səsli-küylü dəstə elə onu bilirdi ki, ətrafa boylansın: inana bilmirdilər ki, bu cənnət guşəsi səhrada boy atıb.

- Təkrar edirəm ki, ağacları biz bu yerləri quranda əkmişik. Bax, bu nar ağaclarını mən əkmişəm. Azərbaycanda narı çox sevirlər…

Sonra meyvə, Azərbaycan şirniyyatı və qeyri-adi ətri ilə seçilən çay qonaqlığı verildi. Stol arxasında Xəzər dənizinin statusu, respublikada mətbuatla münasibətlərin səviyyəsi, Əliyevin böyük siyasətə qayıdışı və əlbəttə, Dağlıq Qarabağ məsələsi haqqında söhbət aparıldı. Ulu öndər qeyd etdi ki, 1988-ci ildə bu məsələ gündəmə gəldi. Ancaq Sovet İttifaqının rəhbərliyi nəinki onun tənzimlənməsi üçün tədbirlər gördü, əksinə, hətta buna daha da təkan verdi.

Azərbaycan Prezidenti xalqları ayıran faciə barədə ilk dəfə deyildi ki, danışırdı. Qarabağ - onun ağrısı idi. O, ən müxtəlif auditoriyalarda bu ağrı verən yaraya qayıdır, öz mövqeyini izah edirdi. Əliyev əmin idi: «Əgər Qorbaçov və onun ətrafı 1988-ci ildə düzgün mövqe tutsaydılar, bu münaqişə belə həddə gəlib çatmazdı və bu qədər itki də baş verməzdi. Ermənistanla Azərbaycan da belə düşmən münasibətdə olmazdılar» (2000-ci il iyunun 22-də Moskvada həmvətənliləri qarşısındakı çıxışından).

O, Azərbaycana Rusiya ilə dostluğu vəsiyyət etdi

1992-ci ildən Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həlli ilə ATƏT-in Minsk Qrupu məşğul olurdu. 1997-ci ildən etibarən qrupun 3 həmsədri - Rusiya, ABŞ və Fransa oldu. Həmin ölkələrin diplomatları Azərbaycanın razılaşdığı təklifləri işləyib hazırlayırdılar.

Heydər Əliyev qonaqlarına məsələnin nə yerdə olduğunu aydınlaşdırırdı. Dağlıq Qarabağın Azərbaycanın tərkibində yüksək özünüidarə statusu ilə qalmasını… Yeri gəlmişkən, 1997-ci ilin sonunda Ermənistan Prezidenti Ter-Petrosyan münaqişənin həllində bundan optimal çıxış yolunun olmadığı qərarına gəlmişdi. O, açıq şəkildə Dağlıq Qarabağ ətrafında işğal olunmuş 7 rayondan erməni silahlılarının çıxarılması, sonra isə Qarabağın statusunun müəyyənləşdirilməsi təklifi ilə razı olduğunu bildirmişdi… Amma ona mane oldular. 1998-ci ilin fevralında istefa verdi… Danışıqlarda Azərbaycan nümayəndə heyətinin tərkibində artıq bizim tanıdığımız, XİN-in idarə rəisinin müavini, sonra isə rəisi Murad Heydərov da iştirak edirdi. Murad Heydərov qürur hissi keçirir ki, bir dəfə prezidentə məlumat verərkən ondan lakonik bir qiymət alıb: «Afərin!»

Yevgeni Primakovun nüfuzlu rəyinə görə, Heydər Əliyev Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsinin aradan qaldırılması sahəsində danışıqlarda məsələnin həllinə çox yaxın idi.

- Mən əminliklə deyə bilərəm ki, ona ölüm mane oldu.

Yevgeni Maksimoviç Primakov təklif olunan layihə ilə bilavasitə əlaqəli idi. Bu səbəbdən onun məsələyə münasibətini öyrənmək maraqlı olardı:

- Ermənistan və Dağlıq Qarabağ tərəfindən Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün tanınması, dövlət sərhədinin toxunulmazlığının qəbul edilməsi Dağlıq Qarabağın Azərbaycanın tərkibində yüksək idarəetmə statusunu əldə etməsi demək idi. Hər iki tərəfin maraqları və atacağı addımlar nəzərə alınmışdı…

Bakıya bu təklifi çatdırmaq, o dövrdə xarici işlər nazirinin birinci müavini vəzifəsində çalışan Boris Nikolayeviç Pastuxova həvalə edilmişdi.

- Xahiş etdim ki, Əliyev mənimlə təkbətək görüşsün, - deyə Pastuxov xatırlayır. - O vaxt ilk dəfə idi görürdüm ki, fantastik yaddaşa malik Əliyev artıq köhnəlmiş həftəlik kitabçasına dediklərimi qeyd edir. Bu, Rusiya Prezidentinin şifahi göndərişi idi. «Maraqlıdır, - Əliyev cavab verdi, - çox maraqlıdır».

Pastuxovun fikrincə, Əliyev Qarabağ problemini həll etmək mövqeyindən çıxış edirdi. O hesab edirdi ki, sonra bunu etmək çətin olacaq. - Baxmayaraq ki, daha böyük güzəşti Azərbaycan edirdi. Ermənistan geri çəkildi, - deyə Boris Nikolayeviç öz rəyini bildirir.

Onların saysız-hesabsız görüşləri olmuşdu. Pastuxov həmin görüşlərdən ən əsas bunları yaddaşına həkk etmişdi:

- Heydər Əliyevin, ilk növbədə, sovet və postsovet dövründə ən parlaq siyasətçilərdən biri olması şübhəsizdir. O, öz ölkəsində sülhün qorunmasına nail oldu. Gürcüstandan fərqli olaraq, iqtisadi durğunluğun qarşısını ala bildi. Rusiya ilə yaxın, mehriban qonşuluq münasibətlərini quraraq çeçenlərlə konfliktdə bizi dəstəklədi. O, Rusiyaya münasibətdə səmimi idi və üzərinə götürdüyü bütün öhdəlikləri yerinə yetirirdi. MDB ölkələrindən, Belarus istisna olmaqla, Azərbaycanda olduğu kimi rus dilinin geniş işləndiyi ikinci bir dövlət, məncə, yoxdur. Bilirsiniz, o həm də nəyə görə dahidir? O, öz oğluna, öz ölkəsinə Rusiya ilə dostluğu vəsiyyət etdi. Əlbəttə, Azərbaycan da başqa dövlətlər kimi ən mənfəətli və uğurlu olanı axtarır… Bu təbiidir. Mən onunla çox söhbət etmişəm. Onunla bir çox problemləri, o cümlədən Xəzər məsələsini müzakirə etmişik. Çox çətin danışıqlar idi. «Mən bu problemi bir anın içində həll edərəm, amma siz mənə Dağlıq Qarabağ problemlərində bu məsələləri həll edəcəyiniz haqda zəmanət verməlisiniz…», - deyirdi. Siyasi nöqteyi-nəzərdən bu normaldır.

- Yaman yenilməz, möhkəm insan idi! - deyə Pastuxov qeyd edir. - Müxtəlif dövlətlərin maraqlarını nəzərə almaq lazımdır. Bəli, balans… Siyasət yalnız bu yolla aparıla bilər. Heydər Əliyev yüksək səviyyəli siyasətçi idi. Bundan əlavə, nadir iradəyə malik insan idi. O, ürəyinin xəstə olduğunu bilirdi, amma özünü qorumurdu. İradəsi gücünə işini davam etdirirdi. Ləyaqətli ömürdür…

Keçmiş dostunun, həmfikirinin, yoldaşının fikirlərini Yevgeni Maksimoviç Primakov belə tamamlayır:

- Heydər Əliyev, şübhəsiz, istedadlı insan idi. Nadir şəxsiyyət idi. Sözsüz ki, o sovet sisteminin yetirməsi kimi formalaşmışdı. Amma işlərin nə yerdə olduğunu görəndə sistem adamı olmaqdan əl çəkdi. Onun oğlu da atası kimi istedadlıdır. Yeri gəlmişkən, Azərbaycan Prezidenti İlham Heydər oğlu Əliyev atası kimi kağızsız çıxış edir. Nitqləri həmişə məzmunlu və ağıllı olur.

Heydər Əliyev hər zaman kompromisə, dialoqlara hazır idi. Ancaq müəyyən həddə qədər. Azərbaycanın milli maraqlarına toxunacaq hər hansı bir məsələni heç kəsə, nə Moskvaya, nə Vaşinqtona, nə də ki, Tehrana güzəştə gedirdi. «Əlbəttə, kimsə Azərbaycana münasibətdə sərt mövqe tuta bilər. Ancaq biz müstəqil dövlətik və heç bir sərt təsir bizi idarə edə bilməz» (1996-cı ilin 9 avqustunda Rusiya Federasiyasına səfəri zamanı mətbuat konfransındakı cavabından).

1998-ci il aprelin 10-da Heydər Əliyev RF hökuməti sədrinin müavini vəzifəsini icra edən İvan Rıbkini qəbul etdi.

Görüş zamanı Azərbaycan-Rusiya münasibətləri, MDB-nin fəaliyyəti haqqında məsələlər müzakirə edildi. Prezident martın 12-də Boris Nikolayeviç Yeltsinə Rusiyadan Ermənistana silah göndərilməsi haqqında məlumatla əlaqədar məktub göndərdiyini bildirdi.

- Artıq aprelin 10-dur, amma hələ də cavab gəlməyib. Ümumiyyətlə, bu, bizim Rusiya Federasiyasında cavabsız qalan ilk məktubumuz deyil. Biz ki artıq müstəqil, bərabərhüquqlu dövlətlərik. Bu, o dövrlər deyil ki, ölkə Moskvaya, Sov. İKP MK-ya, Nazirlər Sovetinə məktub göndərib cavab ala bilməsin. Hazırda hər şey fərqlidir.

- O dövrdə cavabları vaxtında alırdılar, - deyə Rıbkin qeyd etdi.

- Hərdən almırdıq. O vaxt alırdıqsa, indi sözsüz almalıyıq. Bu məsələ bizim üçün prinsipial söhbətdir.

1993-cü ildə artıq Prezident Heydər Əliyevin verdiyi ilk göstərişlərdən biri də vətəndaşların qəbulu məsələsi idi. 80-ci illərin sonunadək qəbullar KP MK-nın 4-cü girişində keçirilirdi. Sonra giriş xalq üçün qapalı oldu.

1993-cü ilin oktyabrından əhalinin qəbulunu dövlət müşavirləri, Prezidentin İcra Aparatının şöbə müdirləri, onun köməkçiləri həyata keçirməyə başladılar. Qəbul vaxtları mütəmadi olaraq mətbuatda dərc olunurdu. Bu qayda indi də qorunub saxlanılır.

Prezidentə saysız-hesabsız məktublar ünvanlanırdı. Əliyevin göstərişi ilə onlar şöbələrə, icraçı işçilərə göndərilirdi. Hərdən geniş, bəzən isə çox qısa şəkildə üstü yazılırdı: «Baxın».

Əhalinin dənizkənarı bulvarın vəziyyəti ilə bağlı şikayətinə əsasən, Əliyev şəhər icra hakimiyyətinə ərazinin abadlaşdırılması haqqında göstəriş verdi. O, bununla kifayətlənməyərək qədim, neçə-neçə nəsillər üçün əziz və möhtəşəm olan bu bulvara - Milli Park statusu verilməsi haqqında sərəncam imzaladı. Prezidentə ünvanlanmış məktubla əlaqədar «Azərbalıq» Konserninin işində yoxlama aparıldı. Göstərilən faktlar təsdiqini tapdığına görə, konsernin rəhbəri məsuliyyətə cəlb olundu.

Musiqi aləmində bu gün Surxay Əsgərov məlahətli səsi ilə hamıya yaxşı tanışdır. Hələ yaradıcılığının lap başlanğıcında - İncəsənət Gimnaziyasının 9-cu sinfində təhsil alanda Azərbaycan Prezidenti ona dəstək olmuşdu. Yeniyetmənin atasının məktubunu nəzərdən keçirəndən sonra Surxaya maddi yardım edilməsi haqda göstəriş vermişdi.

Bu cür faktlar saysızdır. Amma bir məsələni xüsusi qeyd etmək lazımdır. 1995-ci ildə ölkə yeni Konstitusiya layihəsini müzakirə edirdi. Noyabrın 12-də qəbul edilən qanunvericilik aktının 57-ci maddəsində vətəndaşların şəxsən, həmçinin yazılı fərdi və kollektiv şəkildə dövlət orqanlarına müraciət hüququ əks olunub. Şübhəsiz ki, vətəndaşın təklif, irad və şikayətləri dövlət orqanlarına müraciət hüququ insan hüquqlarının həyata keçirilməsinin əsas şərtlərindən biridir. Bundan əlavə, hər bir vətəndaşın müraciətinin yazılı şəkildə cavablandırılması da vacibdir. Konstitusiya müddəaları, o cümlədən 57-ci maddə ölkədə qəbul edilən digər qanunvericilik aktlarında da öz əksini tapmışdır. Yeri gəlmişkən, əhalinin dövlət orqanlarına müraciət hüququnun Konstitusiyaya daxil edilməsi haqqında təklifi Heydər Əliyev irəli sürmüşdü.

1997-ci il iyun ayının 10-da «Vətəndaşların müraciətlərinə baxılması qaydaları haqqında» Azərbaycan Respublikasının Qanunu qəbul edildi. Bu və Prezident tərəfindən qəbul edilən digər bir neçə qərar və göstərişlər ölkədə hüquqi-normativ bazanın yaranmasına gətirib çıxardı. Prezident şəxsən məktubların baxılma müddətini, qanun pozuntusuna yol verən səlahiyyətli şəxslərin məsuliyyətini, hər bir vətəndaşın qəbul qaydalarını müəyyən edirdi. Qanunvericiliyə uyğun olaraq, hərbçilərin və Qarabağ müharibəsi iştirakçılarının, onların ailələrinin ərizələrinə ən az vaxtda - 15 günə qədər baxılmalı idi.

21 sentyabr 1999-cu il, Bakı

Azərbaycanın paytaxtında «Əsrin müqaviləsi»nin imzalanmasının 5 illiyi qeyd edilir. Təntənəli mərasimdə iştirak etmək üçün bir çox xarici ölkələrdən qonaqlar gəlib. Tədbirdə yanacaq və energetika naziri Viktor Kalyujninin rəhbərliyi ilə Rusiya nümayəndə heyəti də iştirak edir. Nazir Heydər Əliyevlə görüşəndə böyük məmnuniyyətlə Bakı ilə onu bağlayan xatirələrdən söhbət açır: «Burada babam, nənəm dəfn edilib, valideynlərim burada yaşayıb, bacım 1938-ci ildə bu torpaqda dünyaya göz açıb. Biz Neftçalada Stepan Razin qəsəbəsində yaşayırdıq. Müharibə başlayandan sonra «İkinci Bakı» kəşf olundu, atam ora köçdü. Mən Uralda anadan olmuşam. Tarixi köklər insanı həmişə çəkir. Bu torpaqda olmaq mənə çox xoşdur».

Təbii ki, bütün bunlar lirik notlar üzərində keçən danışıqlar idi. Sonra isə Xəzərin, Şimali Qafqazın problemləri, neft marşrutlarının müəyyən edilməsi kimi ciddi məsələlər müzakirə edildi.

Heydər Əliyev dedi:

- «Bizim üçün Şimali Qafqazda sakit şəraitin bərqərar olması Rusiya ilə əlverişli əlaqələrin qurulması deməkdir. Hazırda Rusiya ilə etibarlı əlaqə dedikdə nəqliyyat, digər kommunikasiya sahələrini, ticarət, əmtəə mübadiləsinin aparılmasını nəzərdə tuturam ki, bu da əhalinin maddi rifahının yüksəlməsinə yardımçı ola bilər.

Dağıstan bizimlə yaxın qonşudur. Biz həmişə burada sabit şəraitin bərqərar olmasının tərəfdarı olmuşuq. Hələ 1997-ci ildə Moskvada rəsmi səfərdə olarkən Prezident Boris Nikolayeviç Yeltsinlə görüşdüm və nümayəndə heyətimizin iştirakı ilə keçirilən görüşdə Dağıstandakı şəraitin çox ağır olduğunu, gündən-günə pisləşdiyini və buna diqqət yetirməyin vacibliyini bildirdim. Bu gün həmin faktları mətbuat qarşısında açıqlamaq məcburiyyətindəyəm ki, sonra bizim mövqeyimiz təhrif olunmasın».

Yeltsin buna nə cavab verdi!? «Hə, bilirik, məşğuluq».

Nə ilə? Dünya mətbuatından artıq layiqli sərt cavabını alan bir insan nə ilə məşğul ola bilərdi. 1999-cu ilin avqustunda alman qəzeti «Reynişer merkurs» yazırdı: «Yeltsinə hörmətimizə baxmayaraq, onu canlı meyitlə müqayisə etməmək qeyri-mümkündür. Yeltsin sistemini qoruyub saxlamaq üçün vaxtaşırı onu bərpa edirlər. Amma Lenini əbədi saxlamaq mümkün olmadığı kimi, əyani təşviqat vasitəsi olaraq Yeltsin də Rusiyada bütün saatları dayandırsa belə, vaxtı aldatmağa nail olmayacaq».

«…Bu gün orada kimin xoşuna gəlməsə də belə, qeyd etməliyəm ki, Rusiya hökuməti Dağıstanın təhlükəsizliyini qorumaq istiqamətində heç bir addım atmır. Mənim oradakı şəraitdən xəbərim olduğuna görə bu mövzuda danışmağa kifayət qədər əsasım var.

Mən mütəmadi olaraq Dağıstan nümayəndəliyi ilə görüşürəm. Onların dediklərinə görə, kimsə ayrıca gəlir, bir-iki adamla görüşür. Sonra da gedib hər şeyin qaydasında olduğunu söyləyir. Hələ Dağıstanda hadisələr inkişaf etməzdən öncə Rusiyanın yüksək vəzifəli şəxslərindən biri burada olub. O, vəhabilərin çox inkişaf etmiş insanlar olduğunu, onlarla qarşılıqlı əməkdaşlığın vacibliyini tövsiyə edib. Bu bəyanat Dağıstanda artıq məlumdur, bu xəbər bizə də gəlib çatıb. Bilirsiniz, Dağıstandakı Rusiya Federasiyasının müxtəlif xidmətlərinin bu cür məntiqsiz mövqe tutmaları Dağıstanın hazırda düşdüyü şəraitin əsasını təşkil edir. Əlbəttə, bütün bunlar Rusiya hökumətinə çox gözəl məlum idi. Niyə heç bir ölçü götürülmədi, bu cür şəraitin qalmasına yol verildi? Biz bundan çox əziyyət çəkirik. Həm qonşu, həm də tərəf-müqabil kimi bu haqda açıq danışmağa əsasım var».

H. Əliyev nəzakət xatirinə o «yüksək vəzifəlinin» adını çəkmədi. Bu FTX-nin sədri, 1999-cu ilin mayından avqust ayınadək baş nazir (Rusiya hökuməti tarixində ən qısa müddətdə - cəmi 82 gün) vəzifəsində çalışan Sergey Stepaşin idi. 1999-cu ilin avqustunda Yeltsinin əmri ilə Dağıstana gəlmişdi. Həmin vaxtda Şamil Basayevin başçılıq etdiyi hərbi hissə Çeçenistandakı ərazilərə soxulmuşdu. İI Çeçen müharibəsi də o dövrdə başlanmışdı.

Avqustun 9-da Yeltsin Stepaşini istefaya göndərdi və bir ildə artıq 3-cü baş naziri - Putini təyin etdi.

«…Rusiya özünün çoxəsrlik tarixində ən çətin mərhələlərdən birini yaşayır. Bəlkə də, son 200-300 ildə o ilk dəfədir ki, dünyanın ikinci, hətta üçüncü dövləti olmaq təhlükəsi ilə üzləşib. Bunun baş verməməsi üçün bütün millətin intellektual, fiziki və əxlaqi gücünün gərilməsi, oyanması vacibdir», - Vladimir Putinin «Rusiya yüzillik ərəfəsində» başlıqlı məqaləsi bu sözlərlə bitirdi. Məqalə Yeltsinin istefasından bir neçə gün əvvəl Nazirlər Kabinetinin saytında dərc olunmuşdu. Sonra isə qəzetlərdə çap edildi. Dekabrın 31-də Boris Yeltsin Patriarx İI Aleksinin iştirakı ilə prezident səlahiyyətlərinin simvolu və «Parker» qələmini Putinə təqdim etdi (qeyd edək ki, Patriarx onu Kremlə nədən ötrü çağırdıqlarını bilmirdi). O, bütün qərarları, öz istefasını belə, bu qələmlə yazmışdı.

Ayrılarmı könül candan…

Siyasi xronikalar Heydər Əliyevin Viktor Kalyujni ilə söhbəti zamanı verdiyi sərt bəyanat kimi bəyanatları qoryub saxlayır. Vəziyyətdən optimal çıxış yolunu tapmaq, tərəflərin hər birini razı salan qərar qəbul etmək, lazım gələrsə, güzəştə belə getmək bacarığı da ona məxsus cəhətlərdən idi.

Yevgeni Maksimoviç Primakov buna bənzər epizodlardan birini xatırlayır:

- Rusiyanın xarici işlər naziri vəzifəsində çalışan zaman Beynəlxalq Qırmızı Xaç cəmiyyəti məndən azərbaycanlı və erməni əsirlərinin dəyişdirilməsi işini xahiş etdi. Mübadilə tam aparılmalı idi - hamını hamıya. Qırmızı Xaçın siyahısına görə, Azərbaycanda 100-dən çox əsir qeydə alınmışdı.

Əvvəlcə Bakıya gəldik. «Heydər Əliyeviç, istəyirəm siyahıya əsasən hərbi əsirləri aparam», - dedim. «Yaxşı, üçündən başqa digərlərini buraxaram. Onlar ölüm hökmü alıblar. Adam öldürməkdə günahlandırılırlar», - dedi. «Əgər siz onları buraxmasanız, mən mübadiləni apara bilmərəm. Digər tərəf razı olmaz». Susduq. Bir neçə müddətdən sonra dedi: «Yaxşı, apara bilərsiniz».

Primakov və xarici işlər nazirinin birinci müavini Pastuxov aeroporta gələndə onlara əsirlərdən birinin buraxılmadığı haqqında məlumat verirlər. Heydər Əliyev moskvalıları yola salmağa gəlir. Əsirlərin hamısı Primakovun təyyarəsinə - İL-62-yə yerləşdirilir, Prezidentin göstərişinə baxmayaraq, yalnız bir əsir təhvil verilmir. Nazirin təyyarəsi uçmur. Əliyev öz qərarında qaldığını deyir. Qonaqlar aeroportda dördüncü stəkan çayı boşaltdıqdan sonra nəhayət ki, sonuncu əsiri təhvil almaq mümkün olur.

Əliyev ədliyyə nazirinin müavini Çingiz Əmirova tapşırır ki, əsirləri Yerevana qədər müşayiət edib, siyahıya əsasən təhvil versin. Stepanakertdən qayıdana kimi, o, Primakovu Yerevanda gözləməli idi. Yevgeni Maksimoviç Əmirovun həyatının təhlükəsizliyini təmin etmək məqsədilə rusiyalı diplomatlardan onu səfirlikdə yerləşdirməyi xahiş edir.

Yevgeni Maksimoviç sözünə davam edərək deyir:

- Artıq Bakıya dönəndə nazir müavini yüksək əhvali-ruhiyyədə idi. Düzdür, əvvəllər içmədiyini iddia etsə də, yolda onunla araq da vurduq. Bir neçə ay sonra bu cür yaxşı və xoşxasiyyət insanın dünyasını dəyişdiyini eşidərkən düzü çox pis oldum.

Xeyriyyə aksiyasının digər iştirakçısı Boris Nikolayeviç Pastuxov əlavə olaraq bunları da qeyd edir:

- Stepanakertdə də Qırmızı Xaçın siyahısında adı olan üç əsirin verilməsindən imtina edildi. Bəhanə «onların hava hücumundan müdafiə vasitələrinin yeri haqqında məlumatlı» olmaları idi. Onları inandırdıq ki, əgər bu zenitlərdən bir dəfə də olsa atəş açılıbsa, artıq onları müəyyən ediblər.

Nə isə, Bakıda baş verənlər burada da təkrar olundu. Biz hamısını almayınca getməyəcəyimizi dedik. Nəhayət ki, hər birini təhvil aldıq. 200-dən artıq insan həmin gün öz ailəsinə döndü.

- Bu insanların çoxunun üzünə baxmaq olmurdu. Ac, üstü cırıq, döyülmüş, bədbin əhvalda idilər, - deyə Yevgeni Maksimoviç Primakov xatırlayır. - Özümü saxlaya bilmədim, kövrəldim, gözlərim yaşla doldu. Bu mənzərəni görməmək üçün təyyarənin digər tərəfinə keçəndə «Çox sağ ol, Rusiya!» qışqırıqlarını eşitdim. Hərbi əsirlərin içərisində ruslar da var idi. Dərhal onlar Bakı və Yerevandakı səfirliyimizə göndərildi. Uşaqlara bilet alınmasını və Rusiyaya evlərinə çatdırılmasını tapşırdıq.

Primakovla Pastuxova Əliyevin son ad günlərindən birində iştirak etmək də nəsib olmuşdu. Böyük ailə bir yerə toplaşmışdı.

- Bax onda mən Əliyevin necə ata, baba olduğunu gördüm, - deyə Pastuxov bir qədər kövrək tərzdə xatırlayır. O, eyni zamanda, həm tanıdığım adam idi, həm də yox. O, başdan- ayağa işıq saçırdı. Əliyevin ailəsi ilə keçirdiyim bu bir neçə saat yaddaşımda ən parlaq günlərdən biri kimi qalıb.

Pastuxov uşaqlıqdan poeziya vurğunu idi və həvəslə sevdiyi şeirləri əzbərdən söyləyirdi. Bu, Əliyevlə onu yaxın edən xarakterlərindən biri idi. Bir dəfə o, Azərbaycan Prezidentinin qəbul otağındakı kitab rəfinə göz gəzdirir.

- Baxıram, Səməd Vurğunun sizdə müxtəlif nəşrləri var. Ruscası da var, - kitablardan birini götürdüm və Heydər Əliyevdən xahiş etdim ki, qol çəksin.

Qol çəkdi və sonra soruşdu:

- Nəyə görə sizi Səməd Vurğun maraqlandırdı?

- Konstantin Simonovun onu necə qiymətləndirdiyini bildiyimə görə. Çox gözəl lirikası var… «Hərdən olur, bolşevik də Londona ayaq basır…» Sonra o təklif edir: Səməd, onlara bir-iki söz de, yediklərini burunlarından gətir!»

Əliyev ürəkdən güldü.

- Mən elə bilirdim ki, Vurğun yalnız əsl partiya şairi olub, - deyə Pastuxov etiraf etdi. - İnqilabdan, Oktyabrdan, 1 Maydan yazıb.

- Yəqin yalnız belə şeirləri, özü də çox pis tərcümə edib sizə tanıdıblar, - deyə Əliyev cavab verir. - Vurğun üçün Pasternak tapılmadı. Onun çox gözəl lirikası var. Bir qulaq asın… - Sonra o, bir-birinin ardınca, Azərbaycan dilində S. Vurğunun bir neçə şeirini oxudu. Musiqini hiss edirsiniz? Bəs Azərbaycan haqqındakı misraları necə?

El bilir ki, sən mənimsən,

Yurdum, yuvam, məskənimsən.

Anam, doğma vətənimsən,

Ayrılarmı könül candan,

Azərbaycan! Azərbaycan!

- Mən bu sətirlərin 1998-ci il oktyabrın 18-də necə gözəl səsləndiyini də xatırlayıram, - deyə Pastuxov onun fikrini sanki təsdiq etdi.

Həmin gün iki hadisə - Dövlət Müstəqilliyinin elan edildiyi və Prezidentin inauqurasiya mərasimi günü üst-üstə düşmüşdü. Heydər Əliyev and içdi, sonra həmişəki kimi, kağızsız nitq söylədi. Onun nitqi hamını, qəlbinin ən dərin guşəsinədək təsirləndirdi. Azərbaycanın daxili problemlərini, Qafqazın ümumi məsələlərini, Rusiya-Azərbaycan münasibətlərini öz polad məntiqi ilə təhlil etdi və qulaq asanları daxilən silkələdi. Zal yarım saata yaxın bir müddətdə artıq 75 yaşlı, lakin xarici görünüşündə bunu qətiyyən büruzə verməyən bir insanın nitqini dinləyirdi…

Mərkəz.- 2010.- 14 dekabr.- S. 10-11.