«Quran və elm»

II söhbət

Müsəlman alimlərinin elmə xidməti

İbn Məcidin "Hind okeanı, Qırmızı dəniz, Bəsrə körfəzi, Atlantik okeanı, Şərqi Hind adalarında dənizçilik" haqqında bir əsəri vardır. O, dənizçilik mövzularını nəzəri və təcrübi baxımdan açıqlamışdır.

İdrisi (1100-1161 və ya 1165) Asiyanı, İngiltərənin qərb sahillərini, cənubda zəncilərin yaşadıqları bölgələri gəzmiş, gördüklərini, öyrəndiklərini qeydə almış, xəritələr çəkmişdir. İdrisinin dünyanın böyük bir hissəsini əhatə edən səyahəti 15 il davam etmişdir. O, səkkiz əsr əvvəl bugünkünə çox bənzəyən dünya xəritəsini tərtib etmiş ilk coğrafiyaşünasdır. Maraqlıdır ki, bu xəritədə avropalılar tərəfindən XIX əsrdə kəşf edilən Nilin mənbələri də göstərilməkdədir. İdrisinin tərtib etdiyi atlasda 70 xəritə var idi.

Görkəmli ərəb alimi Yaqut Həməvinin (1179-1229) "Mücəmul-büldan" əsəri ensiklopedik bir coğrafiya kitabıdır. Həmin əsər bu gün belə əldən düşməyən çox mühüm elmi qaynaqdır.

İbn Bəttutə (1304-1377) 29 il ölkə-ölkə, qitə-qitə gəzib dolaşan böyük bir səyyahdır. Onun "Səyahətnamə"si çox əhəmiyyətli bir əsərdir.

Türk səyyahı və alimi Katib Çələbi (1608-1657) "cahannüma" adlı coğrafiya kitabında dünyanın yuvarlaq olduğunu elmi şəkildə sübuta yetirmişdir.

Piri Rəis (1465-1554) böyük türk dənizçisi, admiralı və coğrafiya alimidir. O, 400 il əvvəl bugünkünə çox yaxın olan bir dünya xəritəsi çəkmişdir. Piri Rəis 1547-ci ildən Osmanlı dövlətində xəritəçilik işinə rəhbərlik etmişdir. Onun çəkdiyi iki dünya xəritəsi və ya xəritə parçası dövrümüzə qədər gəlib çatmışdır. Hər iki xəritə İstanbulda Topqapı muzeyindədir. Xəritənin kənarına Piri Rəisin özü tərəfindən yazılan qeydlərin ən əhəmiyyətlisi Amerikanın kəşfi ilə əlaqəli olan 5 qeyddir.

XVIII-XIX əsrlərdə yaşamış Azərbaycan səyyahı Hacı Zeynalabdin Şirvani (1780-1837 və ya 1938) dünyanın bir çox ölkələrini dolaşmışdır. Onun "Riyazüs-səyahə" və "Büstanüs-səyahə" əsərləri Şərq ölkələrinin tarixini, coğrafiyasını, adət və ənənələrini öyrənmək baxımından əvəzsiz mənbələrdir.

Müsəlmanlar tarix elminə də çox əhəmiyyət vermişlər. İslam aləmində bu mövzuda 1200-dən artıq fundamental əsər yazılmışdır. Təbəri (838 və ya 839-923), Məsudi (IX əsrin axırları-956 və ya 957), Zəhəbi (1274-1348), Əbul-Fida (1273-1331), Rəşidəddin, İbn Xəldun (1332-1406), Mirxond (1433-1498), Xondəmir (1475-1535) görkəmli islam tarixçiləridir. Tarix fəlsəfəsi və sosiologiyaya dair dünyada ilk əsər yazan İbn Xəldundur (1332-1406). Təsadüfi deyildir ki, o, sosiologiya elminin banisi hesab edilir.

Müsəlman alimləri ensiklopediyalar da yazmışlar. Məsələn, ərzrumlu İbrahim Həqqinin "Mərifətnamə"si ensiklopedik bir əsərdir. "Mərifətnamə"də Yerin yuvarlaqlığı, fəsillər, Amerikanın kəşfi, Kopernik sistemi kimi mühüm məsələlər izah olunur, insanın bədən üzvlərinin vəzifələri haqqında qiymətli məlumatlar verilir. Bu dövrdə bir çox başqa ensiklopedik əsərlər də yazılmışdır.

III söhbət

Müsəlman alimlərinin elmə baxışı

Allah kəlamı olan Quran, əslində, xüsusi bir elmi kitab deyil, Allahın insanlara göndərdiyi hidayət çırağı, ilahi nur mənbəyidir. Allah-təalanın Quranda əsas məqsədi insanlara doğru yolu göstərmək, onları haqq yoluna dəvət etməkdir. Allah-təala zaman-zaman öz yenilməz qüvvətini və qüdrətini göstərmək üçün insanlara kainatın müəyyən qanunlarını bildirmiş, bununla da Allahın qüdrət və hikmət sahibi olduğunu bəyan etmişdir.

İslamiyyət Məkkədə meydana gəldikdən sonra tədriclə Ərəbistan hüdudlarını aşaraq dünyanın bir çox ölkələrinə yayılmış və zaman keçdikcə həmin ölkələrdə yerli mədəniyyətlərlə təmasda bulunmuşdur. Bu mədəniyyətlər, ilk növbədə, qədim yunan, İran, Misir və Mesopotamiya mədəniyyətləridir. Müsəlmanlar əski yunanlardan fəlsəfə, tibb, həndəsə və nücum elmlərini, iranlılardan ədəbiyyat, tarix və musiqini, babillilərdən tilsim və sehri, misirlilərdən anatomiya və kimyanı öyrəndilər. Bu elmlər əvvəllər ərəbcəyə tərcümə yolu ilə keçmiş, sonralar isə bu tərcümələrin təsiri ilə həmin sahələrdə yüzlərcə əsər yazılmışdır. Bu mədəniyyətlərlə ilk təmas hicrətin birinci əsrində, Əməvilər dövründə başlanmış, Abbasilər dövründə isə daha da inkişaf etmişdir. Quranda dəqiq elmlərlə bağlı olan və təbiət hadisələrinə işarə edən ayələrin təfsirinə başlanması Abbasilər dövründə Aristotel fəlsəfəsinin, Ptolemey astronomiyasının tərcümə yolu ilə islam dünyasına nəql edilməsi və tədriclə müsəlmanlar arasında yayılması nəticəsində olmuşdur. Bundan əvvəl isə təbiət hadisələri, səma cisimləri ilə bağlı ayələr zahiri mənasına görə anlaşılmış və bu üsulla təfsir edilmişdir.

Əbu Cəfər Mənsur Roma imperatoruna məktub yazaraq, riyaziyyata aid kitabların tərcümə edilmiş halda onlara göndərilməsini istəmişdi. Roma hökmdarı da ona Evklidin əsərlərini və təbiətşünaslığa dair bəzi kitabları göndərmişdi. Həmin dövrdə tərcümə işi daha da genişləndi və qədim yunan alimlərinin əsas əsərləri ərəb dilinə tərcümə edilmiş oldu. Bu tərcümələr nəticəsində islam alimləri qədim ellin mədəniyyətini və yunan elmini tədriclə əxz etdilər. Böyük islam alimi Qəzali (1059-1111) başqa sahələrdə olduğu kimi, fikir, düşüncə və kitablar arasında öz zamanına qədər dağınıq şəkildə mövcud olan fikirləri toplayıb sistem şəklinə salan ilk islam alimidir. İmam Qəzali müxtəlif kitablarda olan elmi ayələrin təfsirini bir yerə yığdı, onları təhlil etdi, islami elmlərlə dəqiq elmlərin ortaq nöqtəsini, onların arasındakı münasibətləri müəyyənləşdirdi. İmam Qəzali bu görüşlərini özünün bir çox əsərlərində, xüsusilə "İhyaul-ülum" əsərində izah etmişdir. İmam Qəzali Peyğəmbərdən (s.ə.s) rəvayət olunan bir hədisə istinad edərək, Quranın zahiri, batini, həddi və mətləinin olduğunu bildirdi. O, daha irəli gedərək Quranda hər bir sözün bir elm olduğunu, beləliklə də, Allah kəlamında 77200 elm olduğunu bəyan etdi. Qəzali həmçinin, bəzi alimlərin hər bir ayənin 60 min mənası olduğu fikrinə istinad edərək, Quranın açıqlanmayan mənalarının daha çox olduğunu bildirdi.

İslam dininin müqəddəs kitabı olan Quran başdan-başa bir elm mənbəyidir. Allahın, əslində, iki kitabı var. Bunlardan biri Allahın Öz qüdrəti ilə yaradıb meydana gətirdiyi kainat kitabı, o biri isə bizim səmavi kitab dediyimiz Qurani-Kərimdir. Bu iki kitab bir-birinə tam uyğundur, onların arasında heç bir ziddiyyət yoxdur, onlar bir-birini tamamlayır.

(davamı gələn sayımızda)

Mərkəz.- 2010.- 12 oktyabr.- S. 16.