Qloballaşma və mədəniyyət

(esse)

(əvvəli qəzetimizin ötən saylarında)

Ümumdünya tarixinin məqsədi dünya ruhu ilə özünü dərketmədən ibarətdir. Ümumiyyətlə, hər bir xalqın ruhu belə bir məqsədə can atır və o, özünü dərk etməyənə qədər sakitləşə bilmir. Özünü dərketmə prosesində xalq artıq öz aqibətini, məhrumiyyətini və məhdudiyyətini görür və başqa prinsiplərə meydan verir. Beləliklə, onun əldə etdiyi nəticələr, toxumlar kara gəlir. Həmin toxumlar sonralar başqa xalqların yetkinləşməsində rol oynayır.

Bir sözlə, Hegel ictimai tərəqqinin meyarını müəyyən etməyə çalışır və bu əsasda Ümumdünya tarixi dövrləşmələrini sistemə salır, t ə r ə q q i - azadlığın dərk olunmasıdır qənaətinə gəlir. Bəşəriyyət inkişaf etdikcə azadlığın daha dərindən dərk olunmasına can atır. Hegelə görə, Şərq xalqları hələ bilmir ki, ruh, yoxsa ki, insan azaddır; bunu ona görə bilmirlər ki, onlar (Şərq xalqları və ya asiyalılar) özləri azad deyillər. Onlar ayrıca bir adamın (məsələn, padşahın) azadlığını başa düşürlər. Əslində isə həmin azad adamın özü də, həqiqi mənada azad adam deyil, despotdur. Despotlar isə heç vaxt azad ola bilməzlər. Yalnız yunanlarda azadlığı dərk etmək qabiliyyəti yaranmışdı və ona görə də azad idilər; lakin onlar da romalılar kimi bir neçə adamın azadlığını qəbul edirdilər. Elə buna görə də həmin azadlıq yarımçıq idi. Yalnız german xalqları dərk etmişlər ki, insan ümumiyyətlə azaddır, ruh azadlığı insan təbiətinin əsas xassəsidir.

Hegel hesab edirdi ki, onun «dünya ruhu» bütün planet boyu hərəkət edir, özünüdərkin zirvəsinə doğru addımlayır. Qədim Şərq - dünya ruhunun körpəlik çağı, Yunanıstan - gəncliyi, Roma - kamillik dövrü, German dünyası - qocalıq mərhələsidir. Hegel bir növ “milli iftixar” hissi ilə özünün mənsub olduğu toplumun - alman xalqının ən yetkin xalq, həmin xalqın qurduğu hakimiyyətin - Prussiya monarxiyasının ən yüksək hakimiyyət forması, mövcud ictimai idarə sisteminin isə ən son mərhələ olduğunu vurğulayırdı. Lakin Hegel onu da qeyd etməyi unutmurdu ki, bu son mərhələ (Prussiya monarxiyası) heç də qocalaraq əldən düşmək əlaməti deyil, əksinə, qüdrət və zəka simvoludur.

Beləliklə, ümumdünya tarixi Şərqdən Qərbə doğru istiqamət götürür; lakin tarixi inkişaf prosesində Şərq öz «marşrutu» ilə hərəkət edərək lazımi «mənzilə» yetişə bilməmişdir. Qərbi və Şərqi bir çox əlamət və keyfiyyətlərinə görə müqayisə edən dahi filosof, Şərqin despotizmə meylli olduğunu dəfələrlə qeyd etmişdi. Hegel göstərirdi ki, şərqli xarakterində zahirən bir-biri ilə ziddiyyət təşkil edən 2 cəhət birləşmişdir: hamının (ondan asılı olanların) üzərində hökm etmək ehtirası və özünün asılı olduğu adama kölə etiqadı. Hegel öz fikirlərini əsaslandırmaq üçün bir çox Şərq xalqlarının həyatından misallar da gətirirdi...

Yeri gəlmişkən, qeyd edək ki, bu gün yapon əsilli məşhur Amerika filosofu F.Fukuyamanın tarixin sonu haqqında müddəaları elmi-fəlsəfi fikirdə möhkəm yer tutmuşdur. Amma unutmaq olmaz ki, F. Fukuyamadan əvvəl həmin ideyanın mahiyyətini K. Marks açmışdır. O, belə hesab edirdi ki, maddi qüvvələrin qarşılıqlı əlaqəsi ilə müəyyənləşən tarixi inkişaf məqsədyönlü səciyyə daşıyır və (həmin inkişaf) bütün ziddiyyətləri həll edərək kommunist utopiyasına çata biləcək. Lakin bu tarixi konsepsiyanı Marks heç də «özündən kəşf etməmişdir». Həmin ideyanın ilk müəllifi K. Marksın böyük sələfi Hegel olmuşdur. Hegel mövcud tarixi əvvəli və sonu olan bir proses kimi qiymətləndirirdi; o, göstərirdi ki, başlanğıcın inkişafı və sonu olur. Bu, aksiomdur.

Hegel öz dövründə sənaye inkişafının (gələcək qloballaşmanın! - F.M. ) istiqamətlərini çox diqqətlə müşahidə etmiş və onun nəticələrini əvvəlcədən dəqiq qiymətləndirmişdir. Hegel hesab edirdi ki, kommersiya münasibətlərini dövlət nizamlamalıdır. O, «Hüquq fəlsəfəsində» (§ 236) göstərirdi ki, bir tərəfin hədsiz sərvət toplaması, adətən digər tərəfin hədsiz kasıblaması - dilənçiliyə düçar olması ilə nəticələnir. Ona görə də Hegel dövlət nəzarətinin zəruriliyini və azad sahibkarlara şərait yaratmağı xüsusi olaraq diqqətə çatdırırdı. O, özünun son əsərlərindən birində (“İngilis bill 1831-ci il islahatı haqqında”) zəruri, vaxtıçatmış islahatların aparılmaması nəticəsində cəmiyyətdə baş verə biləcək dağıdıcı - inqilabi proseslərin qaçılmaz olduğunu xatırladırdı.

Böyük mütəfəkkir gələcək dünyanın inkişafını insanla təbiətin qarşılıqlı, «ağıllı», harmonik təbii ünsiyyətində görürdü. O, sanki elmi-texniki tərəqqinin gətirəcəyi rahatlıqla yanaşı, qlobal problemlərin doğulacağını da hiss edərək yazırdı ki, mədəniyyət get-gedə sərt inkişaf qanunlarının zərbəsinə məruz qalır. O, sərvətin insanı əşyalaşdırması barədə çox böyük ürək ağrısı ilə söhbət açır: insan əməyinin insan həyatı üçün qorxunc tirana çevrildiyini qeyd edirdi; o, Ümumdünya tarixini «ümumdünya məhkəməsi» adlandırır.

(davamı növbəti sayımızda)

Firuz Mustafa

Mərkəz.- 2011.- 5 may.- S. 15.