Qoynunda tarix gizlədən torpaq

«Zəngin tarixi-mədəni irsimiz yüzilliklər boyu Avropanın maraq dairəsində olub»

Hazırda bütün dünyada etalon kimi qəbul edilən Avropa ölkələri öz iqtisadiyyatı, sənayesi, ordusu və digər cəhətləri ilə irəlidə olsa da, mədəni irsi baxımından Şərq, xüsusən də müsəlman ölkələrini üstələyə bilməyib. Məhz bu sahələrdə avropalılar tarix boyu bizlərdən öyrənməyə, nəyisə təqlid eləməyə, hətta bəzi vaxtlarda bizim tarixi abidələrimizi, əşyalarımızı pulla satın alıb Avropaya aparmaqla mədəniyyətimizi oğurlamağa da çalışıblar. Bununla bağlı kifayət qədər sübutlar var və Avropanın ən məşhur muzeylərində hələ də saxlanılan tarixi-mədəni irsimiz bunu deməyə əsas verir. Lakin bu dəfə mən tamam başqa nümunədən, çox uzaq tarixə bağlı olan, lakin yenicə kəşf etdiyimiz mədəni abidəmiz barədə danışmaq və bu abidəmizə avropalıların tarixi marağını ortaya qoymaq niyyətindəyəm.

Bir neçə gün bundan əvvəl Ağsu rayonuna işgüzar səfərimiz baş tutdu. Hörmətli müəlliməm, millət vəkili Gülər Əhmədova bu səfərimizin əsas təşəbbüsçüsü və təşkilatçısı idi. Çox böyük marağıma səbəb olan isə Ağsu rayonunda yerləşən qədim Ağsu şəhəri oldu. Ümumiyyətlə, Azərbaycanın son orta əsr şəhərləri içərisində əhalisinin sayına və tutduğu ərazinin böyüklüyünə görə fərqlənən Ağsu şəhəri 1735-ci ildən 1806-cı ilədək Şirvanın baş şəhəri olub. Ağsunun adı tarixi mənbələrdə ilkin olaraq XVI əsrdən etibarən ticarət-sənətkarlıq məntəqəsi kimi xatırlanır. Özü də təkcə Azərbaycanda deyil, həm də bütün Avropada tanınan Ağsu şəhərinə xaricdən çoxlu sayda qonaqlar - tacirlər, rəssamlar, turistlər gəlirdi. Bunu sübut edən dəlillər isə AMEA-nın Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutu, Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyi və “Miras” Mədəni İrsin Öyrənilməsinə Kömək İctimai Birliyinin birgə layihəsi əsasında 2010-cu ilin mart ayından Ağsu orta əsr şəhər yerində başlanmış arxeoloji tədqiqatlar zamanı əldə olundu. Məhz Azərbaycan arxeoloqları 2 ay ərzində 600 kvadratmetrlik sahədə qazıntı işləri apardı, onun planını işlədi, aşkar olunmuş tikinti və istehsalat ocaqlarını öyrəndi, qeydə alınmış 1000-dən artıq müxtəlif çeşidli maddi mədəniyyət nümunələrini, o cümlədən 400-dən artıq sikkə nümunəsini təmizlədi, fotosunu çəkdi və onları sözün əsl mənasında elmi süzgəcdən keçirdilər.

Bu ərazidə misgərlik, dəmirçilik, boyakarlıq və sümükişləmə sənəti ilə məşğul olan ustalara məxsus bir neçə sənətkarlıq emalatxanası aşkar edilib. Oradan çox nadir daş və metal qəliblər, sikkə zərbi məqsədilə doğranaraq hazırlanmış çoxsaylı mis lövhələr, Avropa şəhərlərində, o cümlədən Londonda istehsal olunmuş şüşə və çini qab nümunələri tapıldı. Azərbaycan ərazisində ilk dəfə olaraq “Lahıc” zərbi olan sikkələr də məhz Ağsuda aşkarlandı.

Tədqiqat yerindən tapılmış müxtəlif tip tarixi-mədəni qalıqlar hazırda Azərbaycan Respublikası adlanan bu ərazidə bir zamanlar hansı sivilizasiyanın mövcudluğundan xəbər verməkdədir. Belə ki, yazılı qaynaqlarda Ağsu və ya Yeni Şamaxı kimi xatırlanan, xalq arasında Ağsu qalası və ya Xaraba şəhər kimi tanınan orta əsr Ağsu şəhərinin xarabalıqları indiki Ağsu rayonu ərazisində, şəhərdən 4-5 kilometr cənub-şərqdə, Ülgüc, Ərəbuşağı, Ağarx və Curuqlu kəndlərinin əhatəsində yerləşir. Şəhər ərazisi plan etibarı ilə düzbucaqlı formada olmaqla təqribən 34 hektar sahəni əhatə edir. Ətrafı dərin xəndək və val şəklində olan çox möhtəşəm qala divarları ilə möhkəmləndirilib. Şəhərin cənub divarlarının uzunluğu 585, şimal divarlarının uzunluğu 580, şərq divarlarının uzunluğu 580, qərb divarlarının uzunluğu isə 600 metrdir. Qala divarlarının çöl tərəfdən hündürlüyü (xəndək də nəzərə alınmaqla) 6 metrdən çoxdur. Şəhər ətrafı müdafiə divarlarının etibarlığını təmin etmək məqsədilə qala boyunca 3 metr dərinliyi və 17 metr eni olan xəndək qazılıb. Xəndəyin içərisinin torpağı bütünlüklə qala divarlarının döşünə verilməklə çox möhtəşəm val ucaldılıb. Val-divarın üstündə və kənarlarında çay daşından hörgü qalıqları olduğu müşahidə edilir. Abidənin ətrafında 4 qəbiristanlıq var. Onlardan daha yaxşı qalanı şimal istiqamətindədir. Oradakı qəbir daşlarının bir qisminin XVIII əsrin sonlarına aid olduğu bildirilir. Xatirə daşlarının möhtəşəmliyi və onlar üzərindəki qeydlərə əsasən düşünmək olar ki, qəbrisitanlıqda əsasən Şirvan hökmdarları nəslindən olan tanınmış insanlar dəfn olunub.

Orta əsrlər Ağsu şəhəri ilə tanışlığımız zamanı həmin ərazidə tədqiqat aparan arxeoloq qrupu ilə də tanış ola bildik. Çox savadlı və peşəkar mütəxəssislərdən - Qafar Cəbiyev, Fariz Xəlili, Akif Quliyev, Ceyhun Eminli, Elmira Abbasova, Süleyman Allahverdiyev və digər şəxslərdən ibarət bu heyətin gərgin əməyi nəticəsində Azərbaycanın tarixi-mədəni irsi yenidən kəşf olunmaqdadır. Həqiqətən də bu insanların apardığı gərgin tədqiqatlar nəticəsində orta əsrlər tariximiz və mədəniyyətimiz barədə bir sıra fikirlər irəli sürmək mümkündür:

1. Qazıntı nəticəsində əldə olunmuş maddi mədəniyyət nümunələri, o cümlədən zəngin keramika məmulatı və sikkə nümunələri orada XVIII əsrdə xüsusilə intensiv şəhər həyatı olduğundan xəbər verir. Bununla belə, tapıntılar orada XVIII əsrə qədər və XVIII əsrdən sonra da həyat olduğunu təsdiq edir;

2. İlkin tədqiqatlar zamanı aşkar olunmuş rəngarəng çeşidli maddi mədəniyyət nümunələri bir çox xüsusiyyətləri, o cümlədən bədii, bədii-texniki və texnoloji xüsusiyyətləri baxımından Azərbaycanın digər şəhərlərinin materiallarından nəzərəçarpacaq dərəcədə fərqlənir. Bu baxımdan həmin abidənin və oradan aşkar edilmiş maddi mədəniyyət nümunələrinin daha geniş çərçivədə öyrənilməsi bütövlükdə Azərbaycanda son orta əsr şəhər mədəniyyətinin dərindən və əhatəli tədqiqi baxımından xüsusi aktuallıq kəsb edir;

3. Ağsu son orta əsr şəhər yeri Azərbaycanda nadir arxeoloji abidələrdəndir ki, şəhər süqut edəndən sonra onun ərazisində heç bir tikinti, qazıntı və bu qəbildən olan təsərrüfat işləri aparılmayıb. Bu isə o deməkdir ki, orada şəhərin tikintiləri, istehsalat ocaqları, küçə və meydanları digər abidələrlə müqayisədə daha yaxşı qalıb.

Bütün bunlar isə bəhs edilən dövrdə Azərbaycan şəhərlərinin daxili plan quruluşunu, memarlıq xüsusiyyətlərini, abadlıq, sanitariya və su təchizatı məsələlərini, şəhər sənətkarlığının inkişaf səviyyəsini, ayrı-ayrı sənət sahələrində müşahidə olunan inkişaf və tənəzzül meyllərini öyrənmək baxımından son dərəcə mühüm elmi əhəmiyyət kəsb edir. Başqa sözlə, Ağsu (Xaraba şəhər) abidəsi nəinki Azərbaycanda, bütövlükdə Qafqazda son orta əsr şəhər probleminin öyrənilməsi baxımından bir növ etalon ola biləcək abidədir. Bu mənada orada geniş miqyaslı arxeoloji tədqiqatlar aparılmasının vacibliyi hər zaman aktual olaraq qalmaqdadır. Bütün bunlar isə «Miras» İctimai Birliyinin təşəbbüsü ilə 2010-cu ilin mart ayından etibarən orada genişmiqyaslı arxeoloji tədqiqatlara başlanılması üçün əsas oldu.

Abidəni gəzməkdə bizə yaxından yardımçı olan qrup üzvləri tədqiqatın gedişi barədə də bizləri məlumatlandırırdılar. Məlum oldu ki, AMEA Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutu və Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyinin əməkdaşlarından ibarət birgə ekspedisiya «Miras» İctimai Birliyinin müraciəti əsasında AMEA Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutu direktorunun 4 mart 2010-cu il tarixli əmri ilə təşkil olunub. Ekspedisiya üzvləri 5 mart 2010-cu il tarixdə tam tərkiblə Ağsu rayonuna ezam edilib. Bir gün təşkilati-hazırlıq işləri ilə məşğul olduqdan sonra martın 7-də Ağsu (Xaraba şəhər) son orta əsr şəhər yerində çöl tədqiqat işlərinə başlanılıb.

Orta əsr Ağsu şəhər (Xaraba şəhər) yerində tikintilər əsasən çay daşından inşa olunub. Tikintidə birləşdirici material kimi palçıqdan istifadə olunub. Binaların divarlarının bünövrə hissəsi yonulmamış, bünövrədən yuxarı hissəsi isə yonulmuş çay daşından hörülüb. Divarlarda hələ ki, Şirvan memarlıq məktəbi üçün xarakterik olan və antiseysimik funksiya daşıyan ağac kətillərə təsadüf olunmayıb. Görünür, hələlik aşkar edilən bina qalıqları fundamental tikintilərə aid deyil. Adətən yardımçı binalarda antiseysmik kəmərlərdən istifadə olunmurdu. Qazıntı sahəsində az miqdarda bişmiş kərpic nümunələrinə rast gəlinib. Şəhər xarabalıqlarını gəzərkən də bişmiş kərpic qırıqlarına az-az hallarda təsadüf olunur. Rast gəlinən bişmiş kərpiclərdən də əsasən ocaq kənarlarının hörülməsində və döşəmə yerlərində istifadə olunub. Aşkar edilmiş divarlarda hələlik kərpicdən istifadə olunduğunu təsdiqləyən qalıqlara təsadüf olunmayıb.

Tikintilərdə ağac materiallarından geniş istifadə edilib. Aşkar edilən dirək yerləri, ağac çürüntüləri, kömür qalıqları, xüsusən də müxtəlif formalı və müxtəlif ölçülü dəmir mismarlar bunu bir daha təsdiq edir.

Qədim Ağsu şəhər abidəsini gəzərkən xüsusilə diqqətimi çəkən məqamlardan biri də burada aşkar olunan əşyalarda həm tarixi, həm də mənəvi dəyərlərimiz baxımından çox nadir nişanələrin yer almasıdır. Əsas marağıma səbəb olan pul sikkələr oldu. Məhz həmin sikkələrin üzərindəki görüntü və yazılar xüsusi araşdırmaya cəlb olunmalıdır. Belə ki, Ağsu qazıntıları zamanı eyni sahədən 20-yə qədər gümüş sikkə aşkar edilb. Həmin sikkələr Şamaxı və Gəncə zərbxanalarında Nadir şah, Kərim xan Zənd və anonim buraxılımış abbası və şahılardan ibarətdir. Şamaxıda zərb edilmiş sikkələrin aversində “Ya, sahib zaman”, reversində “Şamaxı zərbi ” və buraxılış ili verilib (1774-1775) - (1777-1778). Gəncədə zərb edilmiş sikkələrin aversində “Zamanın sahibi imamın sikkəsi günəşi və ayı qızıla və gümüşə çevirirdi” və ya “Ya sahib əz-Zaman imamın sikkəsi günəşi və ayı qızıla və gümüşə çevirirdi” sözləri yazılıb. Bu sikkələr hicri tarixi ilə 1180, 1190, 1195-ci illərdə (1766-1767, 1776-1777, 1780-1781-ci illər) zərb edilib. Aşkar edilmiş abbasıların yuxarı çəkisi 4,1 qr, aşağı çəkisi 1,85 qr təşkil edir. Şahıların yuxarı çəkisi 1,5 qr, aşağı çəkisi 1,1 qr-dır. 1187-ci ildə (1773-1774) Gəncədə zərb edilmiş və çəkisi 3,8 qr olan abbasının aversində “Nadir/əs-Sultan” sözü zərb edilib. Sikkənin reversində “1187 /Gəncə/ zərbi”sözü yazılıb.

XVIII əsrin 60-cı illərinin sonlarında zərb ili və yeri pozulmuş anonim abbasının aversində “Ya Kərim/əs-Sultan” sözü verilib. Sikkənin reversində “Ləilahəilləllah, Məhəmmədən Rasulallah, Əliyyən Vəliyullah” kəlamı zərb edilib.

Qazıntı sahəsindən 400-dən artıq mis sikkə də aşkar olunub. Bu sikkələr tək və dəfinə şəklində aşkara çıxarılıb. Aşkar edilimiş mis sikkələr arasında ən qədiminin XIII əsrin ortalarına aid olan Şirvanşah II Axsitanın (1243-1260-cı illər) Şamaxıda zərb etdirdiyi mis fulusdur (çəkisi 1,6 qr). Sikkənin aversində 2 sətirdə «Kaan əl-Adəl» sözü verilib. Sətirlərin arasında 2 tərəfli 3 diş zərb edilib. Sikkənin reversində müsəlman simvolikası “Ləilahəilləllah, Məhəmmədən Rasulallah” sözləri verilib. Sikkənin üzərində “Kaan əl-Adəl” kəlməsi Şirvanşahlar dövlətinin Çingiz xanın imperiyasına tabe olduğunu göstərir.

Ümumiyyətlə, bir gün ərzində gəzdiyimiz Ağsu orta əsr şəhər abidəsi barədə saatlarla yazmaq və danışmaq olar. Çünki Azərbaycan tarixinin gizli qalmış bu incilərinin meydana çıxması hər bir azərbaycanlı kimi, məni də yaxşı mənada təəccübləndirib və həyəcanlandırıb. Zəngin tarixi-mədəni irsə malik Vətənimizi təbliğ etmək və dünya sivilizasiyasının mərkəzlərindən olmasını sübut etmək baxımından bu cür tədqiqatlar davam etdirilməli və daha da intensivləşdirilməlidir. Bizim üzərimizə düşən vəzifə isə nəinki Azərbaycanda, ölkəmizin hüdudlarından kənarda bu faktları yaymaq və Azərbaycanı tanıtmaqdır. Odur ki, məhz Ağsu orta əsr şəhər abidəsi barədə daha geniş elmi çıxış hazırlayıb növbəti elmi konfranslarda çıxış etməyi qarşıma məqsəd kimi qoymuşam.

Sonda bu tədqiqatları təşkil edən, yerində araşdırmalar aparan insanlara dərin təşəkkürümü bildirir və qəlbi Azərbaycanla döyünən hər bir şəxsin qarşısında baş əyirəm.

Fəlsəfə doktoru Əhməd Şahidov,

Rusiya Federasiyası Prezidenti

yanında Dövlət İdarəçilik Akademiyasının

doktorantı

Mərkəz.- 2011.- 5 may.- S. 10.