"Pis adam yaxşı müəllif ola bilməz"

Səfər Alışarlı: "Yazıçı insan talelərinin ekspertizasını aparan ekspert kimi çıxış etməlidir"

Müsahibim yazar Səfər Alışarlıdır. Onu Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında QHT-lərə Dövlət Dəstəyi Şurasının mətbuat xidmətinin rəhbəri kimi də təqdim edə bilərdim. Amma bu onun, sadəcə, hazırda işlədiyi iş yeridir. Səfər Alışarlı, əslində, çağdaş ədəbiyyatımızın nüfuzlu, ağır-batman yazarlarındandır. Çox təəssüf ki, bu yazarlar çox azdır, lap az. Deyəsən, lap ik-üç nəfərdirlər.

- Yaradıcı adam üçün bu kiçik otağa sığınıb, bütün günü işləmək çətin deyil ki?

- Otağın balaca-böyüklüyünün o qədər də əhəmiyyəti yoxdur, təki otaqda istənilən aura və yaradıcı, işgüzar əhval olsun. Bu, əslində, rəsmi qulluqdur və burada müəyyən vəzifələri yerinə yetirmək gərəkdir. Tapşırılan işin öhdəsindən gəlməyə, o vəzifələri layiqincə yerinə yetirməyə çalışıram. Yəni Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Qeyri-Hökumət Təşkilatlarına Dövlət Dəstəyi Şurasının mətbuat və ictimaiyyətlə əlaqələri mənim vasitəmlə tənzimlənir. Hörmətli sədrimiz Azay Quliyevin rəhbərliyi ilə biz bu işi artıq neçə illərdir ki, uğurla həyata keçiririk. Bundan əlavə, Şuranın "Vətəndaş cəmiyyəti" jurnalı var. Bu jurnal hər ay çıxır. Burada QHT-lərin fəaliyyəti haqqında müxtəlif səpkilərdə yazılar yer alır, onların layihələri işıqlandırılır, fotoları sərgilənir, müsahibələri, məqalələri yerləşdirilir. Eyni zamanda Şura bir sıra tədbirlər həyata keçirir. Burada xarici nümayəndələr və ölkəmizdə fəaliyyət göstərən beynəlxalq təşkilatlarla görüşlər, QHT həyatına aid ən müxtəlif məsələlərin müzakirəsi aparılır. O ki qaldı yaradıcılığa, yaradıcılıq məsələsi çox ciddi məsələdir. Hər bir yaradıcı insan istəyər ki, sevdiyi peşəsiylə ürəklə məşğul olsun. Şairin işi nisbətən asandır: hansısa bir misranın qulpundan tutub, onu avtobusda, metroda öz dəftərinə qeyd edir, sonra, necə deyərlər, ətə-qana gətirir. Yazıçının işi çətindir. O, yalnız masa arxasında, kompüter arxasında öz fikirlərini bir sistemə salmalı və nəsə yazmağa çalışmalıdır. Bu isə həddindən artıq vaxt və gərgin bir fikir prosesi tələb edən məşğuliyyətdir. Ona görə də mən bu işimlə bədii yaradıcılıq prosesini qoşa, birgə yaşatmağa məcburam. Təbii, vəzifə borcu yaradıcılıq üçün az vaxt saxlayır. Ancaq şənbə, bazar və bayram günlərində yaradıcılıqla məşğul oluram. Burada başlıca problem mövzuya aid ovqatı itirməməkdir. Çünki bu gün sənə cəzbedici görünən bir mövzu sabah hətta kiçik bir səbəb üzündən öz cazibədarlığını itirə bilər. Nəsrdə mövzu haqqında bildiklərini yazmaq bəribaşdan uğursuzluq deməkdir. Nəsr, mənim fikrimcə, nöqtəyə doğru getdikcə böyüyən kiçik kəşflər toplusundan ibarətdir.

Çoxlu yarımçıq işlərim var. Bəzilərini tamamilə bir kənara qoyuram, bəzilərinin üzərində paralel çalışıram. Onlardan hələ nə alınacağını demək çətindir. Yalnız keçən il bir neçə hekayə çap elətdirdim. Bu hekayələrin materialı əsasında daha geniş düşünmək olardı, amma bir halda ki, bu hekayələr bu həcmdə dünyaya gəldisə, sonra mən onlara əl vurmağı məqbul saymadım. Artıq oxucu kütləsinə çatmış əsərin üzərində təzədən işləməyi sevmirəm. Bilirəm ki, nə zamansa mətbuatda çıxan yazılarımı redaktə etməli olsam, onları şumlamalı olacağam. Bu şumlama qorxusundan artıq oxucuya təqdim olunmuş yazılarıma qayıtmıram. Hələlik qayıtmıram.

- Bu, yəqin ki, təkcə qorxu hissi deyil, eyni zamanda yazdıqlarına olan sevgi, doğmalıq hissidir?

- Prinsipcə, bu yazılara qayıtmaq olar. Çünki fikrin təkmilləşdirilməsi sonsuz prosesdir. Yəni ən gözəl əsəri də təzədən oturub başqa cür yazmaq olar. Amma o yazılarda elə məqamlar var ki, onlar oxucularımın müəyyən qismi tərəfindən sevilib və yadda saxlanıb. Yazıçı oxucunun qarşısına çıxarmadığı əsərləri üzərində işləməlidir, özü də məsuliyyətlə işləməlidir. Çünki oxucunun qarşısına çıxandan sonra bu əsər sənin deyil.

- Bizdə yaradıcı adamların avara obrazı yaradılıb. Yəni daha çox səliqəsiz, tökülmüş bir vəziyyətdə olan bu obraz bir az da gülməlidir. Mən bu baxımdan bayaq o sualı verdim ki, siz yaradıcı insansınız, bütün günü kostyumda, qalstukda işgüzar görkəmdə bir otaqda dayanıb durmaq çətin deyil ki?

- Bu, bəklə də bizim həyatımıza mane olan cəhətlərdəndir, çünki belə götürəndə bizim son 200- 300 illik ədəbiyyatmızı yaradanlar müəyyən mənada bu obraza çox bənzəyir. Bu obraz rus ədəbiyyatında da, Qərb ədəbiyyatında da təxminən belədir: bir az sərsəri, bir az məsuliyyətsiz, alkaş və arvadbaz.. Klassik ədəbiyyatda da bu obraz təxminən buna oxşardır: Heminquey, Bodler, Dostoyevski. Bunlar qumar da oynayıblar, əxlaqsız qadınların aşiqinə də çevriliblər, sərsəri həyat da yaşayıblar, eyni zamanda çox gözəl əsərlər də yaradıblar. Bir bu var, bir də klassik Şərq ədəbiyyatı, Şərq mütəfəkkilərinin həyatı var ki, onların çox böyük əksəriyyəti alkoqolu yaxın buraxmayıb, zinadan uzaq olub və özlərindən sonra çox böyük irs qoyub gediblər. Tutaq ki, Nəsrəddin Tusi, Ərəbi, Cəlaləddin Rumi, Füzuli və başqaları. Onlar "Qurani-Kərim"in qanunları, şəriət qaydaları ilə yaşayıblar. Sual çıxır ortaya-əcabə, bəs bunlar öz ilhamlarını nəyin üzərində kökləyirdirlər, onu necə pərvazlandırırdılar? Yəni Şərq mütəffəkirlərini düşünəndə, əlbəttə, Avropa və Rusiya ədəbiyyatından bizə gələn o yaradıcı obraz xeyli zəif görünür. İndi biz sovet uşaqlarıyıq. O, avara-yaradıcı obrazı həyatda yaşamışıq. Amma hər şeyin öz yeri var. Yəni işləmək məqamında yazıçı çox ciddi olmalıdır. İnsan talelərinin ekspertizasını aparan ekspert kimi çıxış etməlidirlər.

- Belə fikir var: yazar yazdığı ilə özünü ifadə edir. Amma elələri var ki, əslində, yazdığı deyil. Yazdığının arxasında gizlənəndir.

- Mən Moskvada Qorki adına Ədəbiyyat İnstitutunu bitirmişəm. Bu təhsil ocağı elə bir məktəbdir ki, orada ədəbi yaradıcılığın ən kiçik nüanslarını adama öyrədirliər. Müəllimlərimiz bizə deyirdilər: "Pis adamın yaxşı müəllif olacağına inanmırıq". Bu, əsrlərin sınağından çıxmış bir aksiomadır. Hər bir müəllif özünün şəxsən həyatda yaşadıqlarını və ya yazdığının imtiasiyasını yaşamaq səviyyəsində özündən keçirə biləcəyi şeyləri yazmalıdır. Bu baxımdan, Azərbaycan ədəbiyyatı çox uduzub. Ədəbiyyatımızda bir nağılçılıq, bir təfsirçilik, psixoloji dayazlıq var. Yəni bu, keçmiş sovet ədəbiyyatı dövrünü nəzərdə tuturam. Bu dönəmdə nəsr sahəsində çox zəif məqamlar olub. 60-70-ci illərdə bizi orta məktəbdə hansı nəsr əsərləri üzərində tərbiyə etdiklərini düşünəndə başımın tükləri biz-biz olur. Bu tərbiyəni, bu çərçivəni görən adam necə yazıçı ola bilərdi? Bakıda oxuduğum institutda (Axundov adına Rus dili və Ədəbiyyatı İnstitutunu (İndiki Slavyan Universiteti) nəzərdə tutur-red.) bizə qəti şəkildə tapşırıq verirdilər ki, sosialist realizmindən başqa heç bir yaradıcılıq istiqaməti yararlı deyil. Bunu az qala prokuror hökmü kimi verirdilər və bizə başqa çıxış yolu qoymurdular. Bəlkə də o zamankı ədəbi mühitdə də indiki qədər açıqfikirli adamlar var idi. Amma o zaman onlar fikirlərini, düşündüklərini ortaya qoya bilmirdilər, oxucuya çatdıra bilmirdilər. Üstəlik, o zaman yaradıcı insanların arasında indiki qədər ünsiyyət yox idi. O gəncləri indiki qədər cəmiyyətin tanıması mümkün deyildi. Çünki bir-iki qəzet var idi, o da kommunist ideologiyasını təbliğ edirdi, eləcə də telekanallar. Lakin biz Moskvada oxuyanda tamam başqa aləmə düşdük. Biz gördük ki, Rusiyadakı ədəbi həyat heç bir çərçivəyə sığmır. Biz orda gördük ki, ədəbiyyatda ədəbi həqiqətlərin hökmündən başqa heç nə yerimir.

- Axı hər iki məkanda sosialist ideologiyası hakim idi. Bəs nəyə görə bizdə bütün sahələrdə adamlara qarşı belə amansız rejim hökm sürürdü?

- Azərbaycan müstəmləkənin daha ucqarlaırnda yerləşirdi. Üstəlik, Azərbaycan keçmiş Sovetlər Birliyində daha çox zülm görən türk respublikalarından biri idi. Moskva isə SSRİ-nın paytaxtı idi. Azərbaycana nisbətən xeyli demokratik ab-hava və dünyaya açıq bir qapı var idi. Azərbaycan çox bədbəxt ölkə idi, burada insanların ölüm-dirim sərhədlərində mövcud olan həyatı və maddi qayğıları var idi. Düzdür, Rusiyada da sosial- maddi qayğılar var idi, amma ədəbi mühit tam başqaydı. Mənim oxuduğum Ədəbiyyat İnstitutunda sovet ədəbiyyatının dissidentləri dərs deyirdi, görüşlər keçirirdi. Hətta sovet ideologiyasına xidmət etmədikləri üçün həbsxanaya salınmış tənqidçilər və yazıçılar dərs deyirdi bizə.

İndi bəziləri Azərbaycan ədəbi mühiti haqqında söz düşəndə deyir ki, keçmişdə daha yaxşı idi, yazıçılara ev, bağ, yaxşı qonorar verirdilər. Düzdür, bu var idi, amma yaradıcılıq azadlığı və sərbəstliyi yox idi. Çünki çap imkanları məhdud idi. Yazarlar illərlə nəşriyyatların qarşısında boynuburuq dayanıb, siyahıya düşmənlərini gözləyirdilər. Pay bölünəndə isə yağlı yerindən ədəbiyyat generalları götürürdü. Bunların ədəbiyyata dəxli yoxuydu əslində. Sadəcə, onları general səviyyəsinə qaldırmaq mövcud ideologiyaya xidmət edən rejimə gərək idi. O adamlara ödüllər verilirdi, hər cür maddi imkanlarla təmin olunurdu. Bu dalğada yavaş-yavaş gənc yazarlara da pay düşürdü və irəli çəkilirdi. Söz yox, mən də sovet dönəmində Yazıçılar Birliyindən ev almışam. Amma müstəqillik dövründə maddi durumun ən çətin anlarında da Yazıçılar Birliyindən bir qəpik yardım görməmişəm. Əgər SSRİ o dövrdə, o vaxtkı maddi imkanları ilə Azərbaycan yazıçılarına, yaradıcı adamlarına o cür dəstək verirdisə, bu gün Azərbaycan dövlətinin bu dəstəyi verməyə daha geniş imkanları var. Bəlkə də dövlətimiz o maddi yardımı Yazıçılar Birliyinə verir, amma, təəssüf ki, yazıçılara gəlib çatmır. Söhbət, əlbəttə, yaxşı yazıçılardan gedir.

- Bu günlərdə ölkəmiz Almaniyada keçirilən "Evrovision" mahnı yarışmasında qalib gəldi və gecəyarısı Bakı küçələri maşınlarla doldu. Adamlar sevinirdilər...

- Bilirsiniz bu nə idi? Biz son 20 ildə o qədər məğlubiyyətlər görmüşük ki, belə qələbələri olduğundan da böyük qələbə kimi dəyərləndirə bilərik. Zatən, heç də kiçik qələbə deyildi. Arxada duran böyük düşmən bizim qələbələrimizi oğurlayır. Bizə qələbə hava və su kimi lazımdır. İnsanlar qələbə sevincini uzun illərdir, bəlkə də doğulandan gözləyirlər. Odur ki, insanlar bu sevincə tamarzı kimi sevindilər. Bu yaxşı haldır, axır ki, biz də qələbə sevincini daddıq.

Arzu Abdulla

Mövqe.- 2011.-21 may.- S. 13.