Nadir şahı azərbaycanlılara sevdirən əsər

Yanvarın 10-da Azərbaycan Dövlət Milli Dram Teatrında yazıçı-publisist Yunus Oğuzun eyni adlı tarixi romanı əsasında səhnələşdirilmiş “Nadir şah” tamaşasının növbəti premyerası keçirildi. Qeyd edək ki, Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin sifarişi ilə səhnələşdirilmiş əsərə istedadlı rejissor Gümrah Ömər quruluş verib. Baş rolu Azərbaycanın əməkdar artisti Məmməd Səfa oynayırdı. Vətənpərvərlik mözvusunda çəkilmiş filmlərdə və səhnə əsərlərində istedadlı aktyorun ilk rolu deyildi “Nadir şah”.

Bundan əvvəl o, yazıçı Aqil Abbasın “Dolu” romanı əsasında çəkilmiş eyni adlı bədii filmdə “Komandir” rolunu ifa edib. İşə içdən gələn milli yanğı, vətənpərvərlik duyğuları ilə yanaşan Məmməd Səfa parçalanmış, dövlətçiliyi əldən getməkdə olan, ərazilərini düşmənlər ələ keçirmiş bir dövlətin xilaskar şahının obrazını ustalıqla yarada bilib. Məmməd Səfanın “Nadir şah”ı qonşu türk xalqları ilə mehriban münasibətlər yaratmağa, islamda sünni-şiə ayrı-seçkiliyinə son qoymağa çalışan mahir diplomat, dövlətin bütünlüyü naminə oğlunun qətlinə belə fərman verməyə qadir soyuqqanlı dövlət adamı, Əmir Teymurun Böyük Turan ideyasının reallaşdırmağa çalışan qüdrətli sərkərdədir. Məmməd Səfa, istedadlı aktyorlar Vidadi Həsənov (türk sultanı), Elşən Rüstəmov, Ayşad Məmmədov və tamaşanın gənc aktyorların ifaları tamaşaçıların sürəkli alqışlarına layiq idi.

***

Əsər ideoloji baxımdan çox əhəmiyyətlidir. Məlumdur ki, 70 illik sovet dönəmində tarixşünaslıq, ədəbiyyat kommunist ideyalogiyasının təsiri altında yazılırdı. SSRİ-nin bütün xalqları, özəliklə də türk-müsəlman millətlərinin yalnız rus işğalından sonra azadlığa çıxdığı vurğunlamalı idi. Belə təbliğ olunurdu ki, qardaş, möhtəşəm rus xalqının yardıma yetişməsinə qədər (əslinə işğalına) bu xalqlar öz xalqının qəddar düşməni olan despotların zülmü altında inləyirmiş. Azərbaycan sovet tarixşünaslığı yalnız islama qarşı çıxmış, türk-islam dünyasını parçalamış tarixi şəxsiyyətləri, hökmdarları qəhrəmanlaşdırırdı. Ədəbi əsərlər Sovet tarixşünaslığının bizə sırıdığı saxta tarix əsasında yazılırdı. Xalqlar dostluğuna, ictimai bərabərlik ideyasına xidmət edən tarix elmi “Türkmənçay” sülhünü bizə xilsakar rus xalqının Azərbaycan xalqının İran və Türkiyə feodallarının zülmündən xilası kimi sırıyırdılar. Biz yalnız müstəqllik illərində bildik ki, bu bədnam sülh Azərbaycanın şimal torpaqlarının Rusiya imperiyası tərəfindən ilhaqı ilə, Azərbaycanın iki yerə bölünməsi ilə nəticələnib. Rus şovinizminə xidmət edən tarixşünaslıq və ədəbiyyat Azərbaycanı birləşdirməyə, rus işğalçılarının Qafqaza girişini əngəlləməyə çalışmış Azərbaycan türk hökmdarlarını zalım, qəddar, despot kimi təqdim edərək gözümüzdən salmağa cəhd edib. Cənubi Qafqazı yenidən mərkəzi dövlətə tabe etmək üçün Tiflisə səfər etmiş Azərbaycan Səfəvi dövlətinin hökmdarı Şah Abbas (1787-1629), qüdrətli Avşar tayfasınına mənsub hökmdar Nadir şah, parçalanmış Azərbaycanı yenidən birləşdirmək üçün Arazın şimalına yürüşlər etmiş Qacar dövlətinin qurucusu Ağa Məhəmməd şah (1782-1797) Sovet ideologiyasının sevmədiyi tarixi şəxsiyyətlər idilər. Halbuki bu adamlar Şah İsmayılın qoyduğu yolla gedir, Azərbaycanın şimalı ilə cənubunu birləşdirmək istəyirdilər. Sovet tarixşünaslığının sevmədiyi “qəddar tiran”lardan biri də təmiz Azərbaycan türkü, Avşar tayfasından olan Nadir xan idi. Orta və ali məktəbdə öyrəndiyimiz tarixi dərsliklərində o, öz xalqını qanını tökən, insanlara ağlasığmaz işgəncələr verən əli qanlı tiran, qonşu xalqlara zülm verən işğalçı, öz doğmalarını belə qətlə yetirən despot kimi xarakterizə olunurdu. Halbuki onun yeganə “suçu” Rusiya imperiyasının Xəzər sahillərini ələ keçirməsinə mane olması idi. Tarixdən bəllidir ki, Nadir şahın güclənməsi o dövrün iri dövlətləri olan İngiltərə, Fransa və Rusiyanı narahat edirdi. Onlar Xəzər-Kəngər bölgəsində güclü türk dövlətinin olmasını istəmirdilər. Bəzi ehtimala görə, Azərbaycan və İranda türk mərkəzli güclü dövlətin yaranması xüsusilə Birinci Pyotrun vəsiyyyətinə görə “isti sulara” çıxmağı qarşısına məqsəd qoymuş Rusiyanı bərk narahat edirdi. Bəzi ehtimallara görə, 1747-ci ildə Nadir şah Avşarın, 1797-ci ildə Ağa Məhəmməd şah Qacarın öldürülməsini arxasında Rusiya və Qərb dövlətləri dayanırdı. Sovet tarixşünaslığı Şah Abbası, Nadir şahı və Ağa Məhəmməd şah Qacarı “qəddar hökmdar”, “zalım despot” kimi təqdim etməklə qalmırdı, onlar həm də “İran şahı” kimi qələmə verilirdi. Bu üç böyük şəxsiyyəti vətənpərvər türk gəncliyinin gözündən yalnız bu yolla salmaq olardı. Azərbaycan sovet ədəbiyyatı bu tarixi şəxsiyyəti əsasən mənfi planda verirdi. Azərbaycan sovet ədəbiyyatının şah əsərlərindən sayılan “Vaqif” pyesində hətta şah Qacar təhqir olunur. Ancaq xalqın yaddaşında" (Şah Abbas cənnətməkan, “Abbası qundaqda görüb, Nadiri taxtda və s. aforizmlərlə) bu hökmdarlar güclü dövlət xadimi, böyük sərkərdə kimi yaşayırdı. Yunus Oğuzun “Nadir şah”ı böyük Azərbaycan hökmdarını yenidən Azərbaycan türklərinə qazandırmaq baxımından böyük əhəmiyyətə malikdir. “Nadir şah” tamaşası milli şüurda Avşar dövlətinin “İran dövləti” olmadığı fikrini, Nadir xanın əzazil orta əsr xanı deyil, mərkəzləşmiş güclü dövlət yaratmaq istəyən əzəmətli dövlət xadimi obrazını yaradır.

***

“Nadir şah” pyesinin ana xəttini bütövlük, böyük Azərbaycan ideyası təşkil edir. Sovet dövründə vətənpərvərlik, bütövlük mövzusunda əsərlər yazılmış, bu əsərlər əsasında filmlər çəkilmiş, tamaşalar səhnəyə qoyulmuşdu. Bəxtiyar Vahabzadənin “Gülüstan” poeması, Məmməd Arazın, Süleyman Rüstəmin güney həsrətli, Təbriz sevdalı şeirləri dillər əsbəri idi. İlyas Əfəndiyevin “Unuda bilmirəm” pyesində Azərbaycan xalqının ayrılıq həsrəti, bütövlük istəyi ifadə olunmuşdu. Ənvər Məmmədxanlının ssenarisi əsasında çəkilmiş “Babək”, Əhmədağa Muğanlının ssenarisi əsasında çəkilmiş “Doğma sahillər” və “Atları yəhərləyin” bədii filmlərində güney, bütövlük mövzusu qabarıq göstərilirdi. Ancaq bu ədəbi və ekran əsərlərin mövcud tarixşünaslığın təsirindən çıxa bilməmiş, İrançılıq ideyasından qaçmaq mümkün olmamış, Səfəvi, Avşar və Qacar dövlətləri “İran dövləti” kimi təqdim olunmuş, türk mərkəzli Azərbaycan dövlətçiliyi ideyası əks olunmamışdı. İlk dəfə olaraq xalq yazıçısı Sabir Rüstəmxanlının “Ölüm zirvəsi” romanı əsasında çəkilmiş “Cavad xan”, yazıçı-publisist Yunus Oğuzun eyni adlı romanı əsasında səhnəyə qoyulmuş “Nadir şah” pyesində bu ənənə pozulmuş, Səfəvi, Avşar və Qacar dövlətləri Azərbaycan türk dövlətləri kimi təqdim olunmuşdur. Yunus Oğuzun “Nadir şah”ı “qəddar İran” şahı deyil, dövlətin birləşdirilməsi, ərazilərin düşmən tapdağından azad olunması yolunda hər cür sərt addımlara gedən, öz doğma övladını belə sərt cəzalandırmaqdan çəkinməyən böyük dövlət xadimidir. Bu baxımdan “Nadir şah” pyesi böyük Azərbaycan hökmdarı, dünya şöhrətli sərkərdə, fateh Nadir xan Avşarı azərbaycanlılara qazandıran, sevdirən əsər kimi səciyyələndirilməlidir. “Nadir şah” pyesi gənc nəslin bütövlük şüurunun formalaşdırılmasında, vətənpərvərlik ruhunda tərbiyəsində mühüm əhəmiyyətə malikdir. “Nadir şah” pyesi ictimai şüurda bütöv Azərbaycan dövlətçiliyinin fikrinin möhkəmlənməsi baxımından da önəmlidir. Yunus Oğuzun pyesi alt şüurda hökmdar sülaləsinin deyil, dövlətçiliyin qutsallığı fikrini formalaşdırır. Bəlkə də elə buna görədir ki, əsər də Türkiyənin məşhur “Möhtəşəm yüz il” serialındakı kimi sultanın ailəsi, xanımları, oğlanları qabarıq verilmir, daha çox Azərbaycan şahın dövlət qurucusu, sərkərdə, mahir diplomat obrazı göstərlilir.

Müəyyən çatışmazlıqlarına rəğmən “Nadir şah” pyesi yabançı kommunist ideologiyasına xidmət edən Sovet tarixşünasılığının və Sovet ədəbiyyatının düşmən kimi təqdim etdiyi görkəmli dövlət adamlarımızın yenidən xalqımıza qazandırılması, sevdirilməsi yolunda atılan ilkin addımlardan biridir. Sabir Rüstəmxanlı, Yunus Oğuz, Əli Əmirli bu işi başladan müəlliflərdir. Yəqin ki, bu ideya gələcək müəlliflərin diqqətini çəkəcək və bu mövzuda daha sanballı, yüksək sənət meyarlarına cavab verən əsərlər yazılacaq, tamaşalar səhnəyə qoyulacaq.

Elman Cəfərli

Olaylar.-2015.- 13 yanvar.- S.9.