Səməd Vurğunun sevgi macəraları

Son illər Səməd Vurğunun adı tez-tez gündəmə gəlir. Haqqında olar-olmaz yazılar yazılır, ünvanına xoşagəlməz ifadələr işlədilir. Bəzən də şeirləri, misralarını təftiş edilir, hətta ona aid olmadığı vurğulanır. Oxuyacağınız bu yazı Səməd Vurğunun böyük qardaşı, həm də yeganə könül dostu, qəlb sirdaşı Mehdixan Vəkilovun "Ömür dedikləri bir karvan yolu" kitabındandı. Müəllif yalnız qardaşından bəhs etdiyi etdiyi kitabda onun uşaqlıq illərini, Dürrəyə olan qarşılıqsız sevgisini ən xırda epizodlarla qələmə alıb. Oxucular üçün maraqlı olacağını düşünürəm.

Beləliklə Mehdixan Vəkilovun yazdıqlarından:

...Səməd Vurğunun sevgi macəraları 1922-ci ildən başlanır. O çılğın bir məhəbbətlə, Məcnun eşqilə Dürrəyə vurulmuşdu. Dürrənin atası Əsəd Mustafayevin bizim ailəyə qohumluğu çatırdı. Onun əmisi qızı Nabat xanım babamız Mehdixan (Kuhənsal) Vəkilovun birinci arvadı olmuşdu. Elə ona görə də nənəmiz Ayişə xanım (Kuhənsalın ikinci arvadı) həmin varlı qohumun himayəsinə sığınaraq 1915-ci ildən etibarən Qazax şəhərində Əsəd xozeyinin mülkünün alt mərtəbəsində, gün düşməyən yarımqaranlıq bir otaqda yaşayırdı. Mən də nənəmlə birlikdə olurdum. Əsəd kişi nəinki ev kirayəsi almırdı, hətta yeri düşdükcə ailəsi bizə maddi yardım göstərirdi. Bu ailə ilə Səmədin bilavasitə tanışlığı 1918-ci ildən - Müəllimlər Seminariyasına qəbul edildikdən sonra başlanmışdı.

Səməd balaca Dürrə ilə həyətdə beşdaş, gizlənpaç oynayar, kəndirdən hoppanar və digər nadincliklər edər, ərkəsöyün böyüyən bu şaqraq qızcığazı bəzən ağladardı. Onlar uşaq təbiəti ilə tez barışar və qaçaraq su arxını keçib gilas ağacına dırmaşardılar. Yay aylarında hamımız birlikdə Dilican yaylağına köçərdik. Səmədlə Dürrə başqa uşaqlarla birlikdə yolboyu düşərgələrdə Ağstafa çayına daş atar, ayaqlarını çıxardaraq balıq tutmağa çalışar, meşə ətəklərində kəkotu yığar, Ağsuyun şəlaləsindən ovuclarında su içər, bir-birinə su ataraq gülüşərdilər.

Dürrə bütün ailənin sevimlisi, sonbeşiyi idi. Ona görə də çox nazlı-qəmzəli və oynaq bir qızdı. Heç kəs onun xətrinə dəyməzdi. Qız çalıquşu kimi budaqdan budağa hoppanar, gözəl səslə şərqilər oxuyardı. O, bəstəboyli, iri qaragözlü, uzun kiprikli, buğdayı çöhrəli, məlahətli danışan, gülərüz, həyatda ehtiyacın nə olduğunu bilməyən, inadkar və vüqarlı, hər kəsə özünü sevdirən füsunkar bir qız, Səməd isə daim ehtiyac içində yaşayan kasıb bir uşaq idi. Lakin uşaqlıq belə halları, belə ictimai fərqi anlamaz. Onların arasında saf ünsiyyət yaranmışdı. Səməd özünün 6 cildlik əsərlərinə daxil edilmiş, əsli mənim şəxsi arxivimdə saxlanan "Tacir qızı" adlı şeirində Dürrə haqqında ilk təəssüratını, onun gözəlliyini belə tərənnüm edir:

Bən onu görmüşdüm on bir il əzəl,

Olduqca görkəmli, olduqca gözəl...

İllər, aylar bir-birini təqib edərək sürətlə ötüb keçirdi. Səməd 17 yaşa, Dürrə isə 14 yaşa çatmışdı. 1922-ci ildən sonra Səmədin Dürrə ilə olan saf uşaqlıq ünsiyyəti artıq ülvi və atəşin bir sevgiyə, aşiqanə məhəbbət dastanına çevrilməyə başlamışdı. O zaman Dürrə də seminariyada oxuyurdu. Onlar həm məktəbdə, həm də evdə, həyətdə tez-tez görüşər, mənalı baxışlarla bir-birini süzər, bir-iki kəlmə danışar və ötüb keçərdilər. Aralarında artıq ciddi bir münasibət, uşaqlıqda olan zarafat və nadincliklərdən çox fərqli olan bir münasibət yaranmışdı.

Səməd Dürrəni dəlicəsinə sevməyə başlamışdı. Dürrə də bu sevgiyə biganə deyildi. O, bizim qızlara məxsus olan utacaqlıq və həya pərdəsi altından Səmədin üzünə gülür, nazlanır və sanki, onu sevgi alovunda yandırmaq istəyirdi. O zamanlar gənclər öz məhəbbətlərini bir-birinə açıq söyləməzdilər; baxışlar, davranışlar və incə, çox incə, başqalarının görə bilmədikləri ruhi tellərlə anlayardılar. Səmədlə Dürrə də beləcə dilsiz və sakit sevgi ümmanına düşmüşdülər.

Səmədi hamı danlayırdı. Baş tutmaz sevdadan əl çəkməyi, "öz tayını" tapmağı məsləhət görürdülər. Lakin inadkar və cürətli olan bu aşiq öz məhəbbətindən dönmək fikrində deyildi. Səməd qızın etinasızlığından (bəlkə də valideynlərinin təsiri altında) və töhmətlərdən, sanki, mənəvi həzz alırmış kimi uğursuz sevgi yollarında çırpınırdı.

***

...Dürrənin valideynləri qızlarını varlıların və ya vəzifə sahiblərinin birinə vermək həvəsinə düşmüşdülər. Səməd bütün ümidlərini itirməkdə idi. Heç kəs onun müqəddəs sevgisini anlaya bilmirdi. Eşqində və məhəbbətində getdikcə uğursuzluğa düşməyə başlayan həssas qəlbli, filosof təbiətli məhəbbət nəğməkarı bədbinləşir, haqsızlıqlara, eşqi, məhəbbəti vara və mənsəbə qurban verən köhnə dünyanın qalıqlarına nifrət yağdırmağa başlamışdı. O hamıya qarşı sərt və amansız idi. Öyüd-nəsihət verənləri təhqir edirdi, onu heç kəs başa düşmək istəmirdi. Adamların yalnız bir əqidəsi var idi: Əsəd xozeyinin qızı bu yoxsul və yetim uşağın tayı deyil.

Səməd uzun saç saxlar, həftələrlə üzünü yumaz, tolstoyçuluq edərək ət yeməz və bunlara bənzər başqa-başqa hallar keçirərdi. Heyvanlara qayğı göstərər, çox vaxt yeməyini itə-pişiyə verərdi. Bizim balaca Səmədimizin halına nənəmiz Ayişə xanım, bibimiz qızı Xanqızı (Bıjı), bir də mən yanardıq, gözlərindən dolu kimi tökülən göz yaşlarına acıyardıq. Nə etmək olardı!

Atamız öləndən sonra hər ikimiz nənəmlə birlikdə olurduq. Səməd qoca arvadı çox incidir, sözünə qulaq asmır, atmacalı sözlərlə, həcvyana misralarla Dürrəyə və onun qohumlarına staşaraq sanki, intiqamını almağa çalışırdı. Qızın valideynləri nənəmizi məzəmmət etməyə başladılar. Öyüd-nəsihətlərimiz Səmədə təsir etmirdi. O, sanki, bütün varlığa qarşı üsyan qaldırmışdı.

Bir dəfə 1923-cü ilin yazında "oğlum, onlar sənə qız verməzlər. Biz Əsəd xozeyinin parvalında oluruq. Hamı səni "dəli Səməd" adlandırır, bizi el içində rüsvay eləmə, qabağına gələni acılama, tərsliyindən əl çək" deyən nənəmizə acıq edərək tam altı ay evdən qaçmış və Ermənistan dağlarında, Qaraqoyunlu kəndlərində dolaşmışdı. Məcnun səhralara düşən kimi Səməd də dağlara qaçmışdı, artıq o, Vurğun olmuşdu.

***

... Səməd Vurğunun qəflətən gəlib çıxması şəhərdə bir hadisə kimi əks-səda verdi. Hamı onun haqqında danışırdı. Səmədin acı taleyini duyanlar, xüsusən gənclər saf məhəbbətə qarşı duranlara nifrət yağdırırdılar. O vaxt biz hələ də Dürrəgilin evinin zirzəmisində yaşayırdıq. Səməd bir neçə gün evdən bayıra çıxmadı. Bəzi qohum-əqrəba, hətta Dürrənin anası Güllər xala və bacısı Xanım da onun görüçünə gəlib öyüd-nəsihət verirdilər. Lakin "Dəli şairi"in qaşları çatılır, gzöləri məchul bir nöqtəyə dikilir və dinməz-söyləməz xəyal dünyasına qərq olub gedirdi. Onun dodaqları tərpənirdi, sanki kiminləsə nəsə danışırdı. Səmədi camaat Məcnun kimi aşiq olan "Dəli şair", "Dəli Səməd" kimi tanıyırdı.

Bir dəfə Dilicanda (biz balaca daxmada, Dürrəgil isə Yerevan şossesində ikimərtəbəli binada yaşayırdılar) Dürrəyə zarafatyana, aşiqanə söz atmışdı. Bunun üstündə nənəsi onu bərk məzəmmət etdi. Səməd gözlərindən sel kimi yaş axıda-axıda otaqdan çıxdı. Xeyli gözlədik, Səməd qayıtmadı. Zavallı nənəmiz narahat olmağa başladı və məni Səmədin dalınca göndərdi. Onu küçədə, körpü üstündə, çay kənarında, Dürrəgil tərəflərdə axtardım, amma tapa bilmədim. Ürəyim, sanki, yerindən qopurdu. Xasiyyətinə bələd olduğumdan ağlaya-ağlaya evə döndüm. Həyətə girəndə gözüm moruq kollarının arasındakı qoz ağacına sataşdı, ürəyim qopdu. Səməd özünü asmışdı. Dəli kimi qışqırdım və özümü üstünə ataraq Səmədi qucaqlayıb yuxarı qaldırdım. Artıq xırıldayırdı. Səsimə nənəmiz özünü yetirdi, kəndiri açdıq və onu qollarımız üstə otağa gətirdik. Biz çalışdıq ki, bu hadisəni heç kim bilməsin. Lakin az sonra əhvalat ətrafa yayıldı. Deyəsən Səməd özü dostlarından kiməsə bu sirri danışmışdı.

"Dəli şair"in dəlilikləri uzun müddət davam etdi. Səmədin balaca bədənində yurd salmış sevgi vulkanı tez-tez püskürürdü. 1922-ci ildə Bakı Qızlar Seminariyasında oxuyan Dürrəni görmək, heç olmasa onu uzaqdan seyr etmək üçün Səməd ara-sıra Bakıya gedər və məktəbin müdirəsi Mədinə xanım Qiyasbəylinin evində qalar, Dürrəyə şeirlər yazıb göndərərdi. Təəssüf ki, o ilk şeirlər cırılıb atıləırdı.

***

... Səməd müəllimlik etməyə başlamışdı. Dürrə Bakıda oxuyurdu. Mən Gəncədə işləyirdim. Lakin hər yay hamımız Dilican yaylağına yığışırdıq. Belə vaxtlarda Dürrə yenə də özünü anlaşılmaz aparardı. O, nə Səmədin sevgisini rədd edirdi, nə də öz qəlbindəkini açıq bildirirdi. Sanki öz aşiqinin mənəvi əzablarından həzz alırdı. Səməd geri çəkilmək itəmirdi, məhəbbətinə sadiq idi. İllər keçdikcə öz ümidinin səraba döndüyünü, el içində "gülünc" olduğunu dərk edən Dəli Şair sevgilisinin xəyalı ilə yaşayırdı. O, tez-tez Qazağa gedir, unudulmaz xatirə yerlərini seyr edir və sevgilisini axtarırdı.

Səməd Vurğun Dürrə ərə getdikdən sonra da onu bir xəyal kimi izləyirdi. "Əski diladarı"nı seyr etməkdən ruhi qida alırdı. Dürrəni görmək üçün saatlarla onun keçəcəyi yolda dayanırdı. Bir dəfə Dürrənin əri ilə birlikdə Qazxdan Bakıya gedəcəklərini eşidir və dərhal Gəncə stansiyasına gələrək axşamdan səhərə kimi qatarı gözləyir. Səhər qatar dayananda Dürrə Heydərlə birlikdə perrona düşür və öz Vurğununu pərişan halda görərək ondan yan keçir.

Səməd Vurğun həyatdan və insanlardan küskün idi. O, hamıdan, Dürrədən və onun qohumlarından intiqam almaq üçün qələmə sarılır və acı sözlərlə onları qırmanclayırdı. Səməd hec cür Dürrənin ata evindən uzaqlaşa bilmirdi. O ailəyə hərdən qonaq gedir, bununla da söhbətlərdən təsəlli tapmağa çalışırdı. İnsafla demək lazımdır ki, bizim bu köhnə qohumlar, xüsusən də Dürrənin kiçik qardaşı Mahmud Səmədi həmiçə mehribanlıqla qarşılayar və onu ovundurmağa çalışardılar.

***

...Dürrənin gözəl ailəsi vardı. Namuslu, sədaqətli bir qadın kimi Səmədin hərəkətlərindən bəzən inciyirdi. Bir dəfə mən Dürrəgildə (atası evində) olarkən Səməddən şikayətləndi:

-Bir ona desən ki, məndən əl çəksin, axı, mən ailəliyəm, yaxşı deyil.

-Özüylə bacarmır, - dedim, - gün gələr sən də anlayarsan ki, doğrudan da bacara bilmir. Dözmüsən, yenə döz, görək axırı hara gedir...

Dürrə kiridi, yan otağa keçib mənə çay gətirdi. Əlindən xəta çıxmış adam kimi peşman olmuşdu. Onun özünü belə itirdiyi halları az görmüşdüm.

Səməd Vurğun Dürrəyə belə demişdi:

-Bizi bir-birmizə tanıtdıran son bir görüş olacaqdır ki, onu sənələrlə gözləmək lazımdır...

Züleyxa Nadir

Olaylar.- 2017.- 11-13 fevral.- S.12.